maí 2004 – Ferlir

Suðurstrandarvegur – mat á umhverfisáhrifum

27.5.2004 16:52:31
Úrskurður Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum lagningar Suðurstrandarvegar milli Grindavíkur og Þorlákshafnar hefur verið lagður fram. Lagst er gegn lagningu Suðurstrandarvegar samkvæmt rauðri veglínu frá Ísólfsskála að eystri mörkum Ögmundarhrauns. Fallist er á lagningu Suðurstrandarvegar frá Grindavík að Þorlákshöfn, samkvæmt gulri veglínu frá Ísólfsskála að eystri mörkum Krýsuvíkurheiði með skilyrðum. Jafnframt er fallist á lagningu Suðurstrandarvegar með breytingum á veglínu sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að Skalla, austan Sláttudals og norðan Herdísarvíkur.Meðfylgjandi er lokakafli skýrslu Skipulagsstofnunar:

5.5 NIÐURSTAÐA
Fyrirhugaður 58 km langur nýr Suðurstrandarvegur ásamt um 1,5 milljón m³ efnistöku er viðamikil framkvæmd sem mun liggja um lítt raskað landsvæði í Grindavík, Hafnarfirði og Sveitarfélaginu Ölfusi. Á um 30 km kafla frá Festarfjalli að Hlíðarvatni mun vegurinn liggja að mestum hluta um eldhraun sem njóta sérstakrar verndar samkvæmt náttúruverndarlögum og að stórum hluta um friðlýst svæði. Skipulagsstofnun telur að helstu umhverfisáhrif fyrirhugaðs vegar lúti að samgöngum, landslagi og jarðmyndunum. Nýr Suðurstrandarvegur mun auðvelda samgöngur um svæðið og er líklegur til að hafa jákvæð áhrif á samgöngur og byggða- og atvinnumál í Grindavík og Þorlákshöfn. Skipulagsstofnun telur ljóst að helstu neikvæðu áhrif fyrirhugaðrar veglagningar verði á landslag og jarðmyndanir á kaflanum frá Festarfjalli að Hlíðarvatni. Samkvæmt framlögðum gögnum liggur fyrir að landslag á svæðinu er sérstætt og stórbrotið og ber yfirbragð lítt raskaðs og óbyggðs svæðis og gildi þess til útivistar er hátt. Að mati stofnunarinnar ber að velja veglínu og standa að öðru leyti að veglagningu og efnistöku með þeim hætti að sérstaða og verndargildi svæðisins rýrni sem allra minnst. Í því sambandi telur Skipulagsstofnun mikilvægt að sem stærstum landslagsheildum verði haldið óröskuðum. Jafnframt ber að horfa til mismunandi ferðamáta, bæði til þeirra sem kjósa að aka eftir veginum án þess að staldra lengi við og þeirra sem kjósa að dvelja lengur á svæðinu og njóta kyrrðar, fjarri umferð sem óhjákvæmilega eykst verulega miðað við núverandi aðstæður. Á um 15 km kafla innan fyrrgreinds svæðis, frá Ísólfsskála í vestri og austur fyrir Krýsuvíkurheiði, eru lagðir fram tveir kostir á veglínum; veglína sem auðkennd er með gulum lit á kortum og veglína auðkennd með rauðum lit.

5.5.1 Áhrif veglagningar samkvæmt rauðri veglínu
Stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 24.000, austan Krýsuvíkurheiði. Á þessum kafla liggur rauð veglína mun sunnar og nær ströndinni en gul veglína og mun þannig skipta upp víðáttumiklum, óröskuðum landslagsheildum, sem einkennast af úfnum og mosavöxnum hraunbreiðum á láglendi, að mun meira leyti og á mun meira áberandi hátt en gul veglína. Þó að fyrir liggi að núverandi vegur hafi þegar skipt og raskað stærri landslagsheildum, telur Skipulagsstofnun að þetta svæði njóti hvað mestrar sérstöðu á fyrirhuguðu framkvæmdasvæði innan stærra svæðis sem nái frá Festarfjalli austur að Hlíðarvatni. Leggja ber mikla áherslu á, að mati stofnunarinnar, að sem stærst svæði verði ósnortin á fyrrgreindum kafla jafnframt því sem til staðar verði stór svæði til útivistar við ströndina, fjarri fyrirhugaðri veglínu. Skipulagsstofnun telur ekki líklegt að vandamál vegna snjósöfnunar verði meiri á gulri veglínu en rauðri þar sem lítill munur er á hæðarlegu veglínanna yfir sjó. Að mati stofnunarinnar er óvíst hvort að rauð veglína nær ströndinni þjóni betur öryggishlutverki, verði skipsskaðar undan ströndu, þar sem enn verður að fara á tiltölulega löngum köflum um úfin og ógreiðfær hraun til þess að komast að ströndinni. Ennfremur telur Skipulagsstofnun að með veglagningu samkvæmt rauðri veglínu á ofangreindum kafla verði ekki bætt aðgengi ferðamanna að vinsælum viðkomustöðum þar sem ekki sé gert ráð fyrir veglagningu að þeim í fyrirhuguðum framkvæmdum. Skipulagsstofnun telur að þar sem vegur samkvæmt rauðri veglínu muni á þessum kafla liggja að stórum hluta til um friðlýst svæði, um jarðmyndanir sem eru sérstæðar og raska verulega landslagsheildum og með hliðsjón af óafturkræfni fyrirhugaðra framkvæmda og umfangi, muni veglagning, samkvæmt rauðri veglínu á kaflanum frá stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 17.000 við austurmörk Ögmundarhrauns, hafa veruleg og óafturkræf umhverfisáhrif í för með sér sem ekki verður hægt að fyrirbyggja eða bæta úr með mótvægisaðgerðum.
Skipulagsstofnun telur að áhrif Suðurstrandarvegar samkvæmt rauðri veglínu yfir Krýsuvíkurheiði frá stöð 17.000 að stöð 24.000 á gróður, fugla, menningarminjar, jarðmyndanir verði ekki veruleg en telur að töluverðar ásýndarbreytingar verði á fyrrnefndum svæði með tilkomu vegarins.

5.5.2 Áhrif veglagningar samkvæmt gulri veglínu
Stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 24.000, austan Krýsuvíkurheiði. Skipulagsstofnun telur að nýr Suðurstrandarvegur samkvæmt gulri veglínu muni hafa mikil og óafturkræf áhrif á víðáttumikil, úfin og mosagróin hraunasvæði frá stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 17.000 við austurmörk Ögmundarhrauns og að ekki verði komist hjá miklum breytingum á landslagi á ofangreindu svæði. Á þessum kafla hefur núverandi vegur þegar raskað stærri landslagsheildum, eldstöðvum norðan hans og hraunum frá þeim sunnan hans. Skipulagsstofnun telur að með veglagningu samkvæmt gulri veglínu verði þó enn til staðar stórar, óraskaðar landslagsheildir sem einkennast af úfnum hraunbreiðum á þessu svæði og stór svæði sem nýta megi til útivistar í nokkurri fjarlægð frá umferð á veginum. Skipulagsstofnun telur að með breytingum á gulri veglínu í vegstæði blárrar veglínu frá stöð 11.500 sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að stöð 14.000 við Skalla, sem fjallað er um í köflum 4.1 og 5.1 í þessum úrskurði, megi draga mikið úr neikvæðum áhrifum veglagningar á jarðmyndanir og landslag, þ.a. áhrif hennar á fyrrnefnda umhverfisþætti verði ásættanlegri. Skipulagsstofnun telur að veglagning samkvæmt gulri veglínu, með eða án fyrrnefndra breytinga frá stöð 11.500-14.000 sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að Skalla, muni hafa jákvæð áhrif á samgöngur á svæðinu og að umferðaröryggi verði vel ásættanlegt. Skipulagsstofnun telur að áhrif á gróður frá stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 17.000 við eystri mörk Ögmundarhrauns verði töluverð þar sem nýr vegur muni liggja um mosavaxin hraun en að áhrif á fugla og menningarminjar verði ekki veruleg.
Skipulagsstofnun telur að áhrif nýs Suðurstrandarvegar yfir Krýsuvíkurheiði frá stöð 17.000 að stöð 24.000 á jarðmyndanir, gróður, fugla og menningarminjar verði ekki veruleg, en telur að töluverðar ásýndarbreytingar verði á fyrrnefndum svæði með tilkomu vegarins.
Skipulagsstofnun telur að áhrif efnistöku á ofangreindum kafla frá Ísólfsskála austur yfir Krýsuvíkurheiði verði nokkur þar sem um sé ræða allt að 300.000 m3 efnistökumagn úr 4 nýjum námum en að mati stofnunarinnar munu þær aðgerðir sem fjallað er um í köflum 3.2, 4.1 og 4.3.1 í þessum úrskurði draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum efnistöku á jarðmyndanir, landslag og gróður. Jafnframt telur stofnunin að þær mótvægisaðgerðir sem Fornleifavernd ríkisins hefur lagt til í kafla 4.3 í þessum úrskurði geri það að verkum að áhrif efnistöku á menningarminjar verði ekki veruleg.

5.5.3 Áhrif veglagningar þar sem ein veglína er kynnt
Stöð 0 við Grindavíkurveg að stöð 8. 500 við Ísólfsskála. Á þessum kafla nýs Suðurstrandarvegar telur Skipulagsstofnun að áhrif veglagningar á landslag og jarðmyndanir verði nokkur þar sem nýr vegur verður lagður um Sundhnúkahraun. Að mati stofnunarinnar verða áhrifin töluverð og óafturkræf á Borgarhraun en á þessum kafla telur Skipulagsstofnun að ekki sé svigrúm til færslu veglínu. Stofnunin telur líklegt að með færslu vegstæðis að norðurmörkum kríuvarps við Hraun og þeim mótvægisaðgerðum sem fram koma í köflum 4.3.2 og 5.3.2 í þessum úrskurði verði áhrif á kríuvarpið lágmörkuð. Skipulagsstofnun telur að samkvæmt framlögðum gögnum Vegagerðarinnar verði tryggt að námurétthafar í Hraunsnámum nr. 1 og 2 hafi áfram aðgang að efnistöku úr námunum. Að mati stofnunarinnar verða áhrif veglagningar á ofangreindum kafla á menningarminjar ásættanleg að teknu tilliti til fyrirhugaðra mótvægisaðgerða sem gerð er grein fyrir í kafla 4.3 í þessum úrskurði. Jafnframt er það mat stofnunarinnar að svigrúm sé til að tryggja að hljóðstig verði innan lögbundinna marka, með tilkomu Suðurstrandarvegar, í fyrirhugaðri íbúðarbyggð í Grindavík og Þorlákshöfn.
Stöð 24.000, austan Krýsuvíkurheiði að stöð 36.500, austan Herdísarvíkur. Skipulagsstofnun telur að nýr Suðurstrandarvegur á þessum kafla, sem er að stórum hluta innan friðlýstra svæða, muni óhjákvæmilega valda óafturkræfu raski á hraunmyndunum og hafa miklar breytingar á landslagi í för með sér. Auk þess mun mosa- og kjarrgróður skerðast sem nemur vegstæði og öryggissvæði og ekki verður um eiginlega endurheimt sambærilegs gróðurs að ræða. Stofnunin leggur áherslu á að veglínu verði valin staður sunnan Eldborga í samráði við Umhverfisstofnun með þeim hætti að hann skerði sem allra minnst hrauntraðir sem eru fágætar á heimshlutavísu. Skipulagsstofnun telur að með þeim breytingum á veglínu, miðað við þá legu vegar sem kynnt er í matsskýrslu og sem gerð er grein fyrir í kafla 4.1 í þessum úrskurði, frá stöð 29.000 að stöð 31.500 austan Sláttudals og frá stöð 34.400-35.700 norðan Herdísarvíkur, sé verulega dregið úr heildaráhrifum veglagningar á jarðmyndanir og landslag á vegakaflanum frá Krýsuvíkurheiði austur fyrir Herdísarvík. Núverandi vegstæði verði nýtt að nokkru leyti og vegur muni liggja um svæði sem er nú þegar raskað. Stofnunin telur að áhrif veglagningar á jarðmyndanir, landslag, landslagsheildir og gróður verði mikil en ásættanleg, ekki síst í ljósi þess að veglínan sker ekki hraun sem mynda landslagsheildir á láglendi að eins miklu leyti og vestar á svæðinu. Skipulagsstofnun telur að við færslu vegar suður fyrir námu nr. 10 í Stakkavíkurhrauni séu ekki lengur forsendur fyrir hendi til efnistöku úr námunni. Að mati stofnunarinnar má draga verulega úr áhrifum efnistöku á jarðmyndanir, landslag og gróður af námuvinnslu úr námum 11 og 12 við Hlíðarvatn með því að miða efnistökumagn við frágang þessara gömlu námusvæða.
Skipulagsstofnun fellst á þau rök Vegagerðarinnar að líklegt sé að truflun af mannaferðum við Eldborgir við núverandi aðstæður geri arnarvarp í gömlu arnarsetri sunnan Eldborga ófýsilegt og að veglínu um svæðið verði vart hnikað það mikið að arnarsetrið nýtist til varps. Skipulagsstofnun telur að efnistaka úr námu nr. 12 við Hlíðarvatn sé ásættanleg með tilliti til hugsanlegs varps arnar í gömlu setri ofan námunnar, þar sem fyrirhugað sé tiltölulega lítið efnismagn og truflun vegna framkvæmda tímabundin. Skipulagsstofnun telur að áhrif á útivist og ferðamennsku á fyrrnefndu svæði verði nokkur en að ekki verði um veruleg áhrif á menningarminjar vegna veglagningar á fyrrnefndum kafla.
Stöð 36.500 vestan Herdísarvíkur að stöð 58.000 við Þorlákshafnarveg. Skipulagsstofnun telur að áhrif á jarðmyndanir og landslag vegna veglagningar á ofangreindum kafla verði nokkur þar sem um er að ræða nýlagningu vegar á um 20 km kafla. Jafnframt telur Skipulagsstofnun að ekki verði komist hjá því að allt að 400.000 m3 efnistaka á alls 7 námasvæðum muni hafa nokkur áhrif á jarðmyndanir, landslag og gróður. Að mati stofnunarinnar verða áhrif fyrirhugaðra framkvæmda á þessum vegarkafla á fuglalíf við Hlíðarvatn og menningarminjar ekki veruleg með tilliti til kynntra mótvægisaðgerða.

5.5.4 Skipulag og leyfi
Varðandi stöðu skipulags og leyfisveitinga bendir Skipulagsstofnun á eftirfarandi:
1. Veglagning og efnistaka eru háð framkvæmdaleyfi Grindavíkurbæjar, Hafnarfjarðabæjar og Sveitarfélagsins Ölfuss skv. skipulags- og byggingarlögum nr. 73/1997.
2. Gera þarf breytingu á gildandi Aðalskipulagi Grindavíkur 2000-2020 vegna breyttrar legu Suðurstrandarvegar og vegna efnistökusvæða í Leirdal (nr. 4), við Latshóla (nr. 5) og við Geitahlíð (nr. 9).
3. Þar sem ekkert skipulag nær til þess hluta framkvæmdanna sem fellur innan Krýsuvíkur þarf Hafnarfjarðarbær að sækja um meðmæli Skipulagsstofnunar skv. 3. tl. bráðabirgðaákvæðis skipulags- og byggingarlaga áður en unnt er að veita framkvæmdaleyfi.
4. Gera þarf breytingu á samþykktu Aðalskipulagi Sveitarfélagsins Ölfuss 2002-2014 ef gerð verður breyting á veglínu austan Sláttudals og norðan Herdísarvíkur miðað við aðalskipulagið. Gera þarf breytingar á aðalskipulaginu vegna efnistökusvæða nr. 11 og 12 við Hlíðarvatn.
5. Leita þarf leyfis Umhverfisstofnunar vegna framkvæmda innan Reykjanesfólkvangs og Friðlands í Herdísarvík.
6. Leita þarf umsagnar Umhverfisstofnunar áður en veitt er framkvæmdaleyfi til framkvæmda sem hafa í för með sér röskun jarðmyndana og vistkerfa sem falla undir 37. gr. laga nr. 44/1999 um náttúruvernd.
7. Ýmsir þættir fyrirhugaðra framkvæmda eru háðir starfsleyfi Heilbrigðisnefnda sveitarfélaga á framkvæmdasvæðinu skv. fylgiskjali 2 við reglugerð nr. 785/1999 um starfsleyfi fyrir atvinnurekstur sem getur haft í för með sér mengun. Áður en framkvæmdaleyfi er gefið út þarf Vegagerðin að leggja fram áætlun um efnistöku í samræmi við 48. gr. laga um náttúruvernd.
Á grundvelli gagna framkvæmdaraðila lögðum fram við athugun, umsagna, athugasemda og svara framkvæmdaraðila við þeim er það niðurstaða Skipulagsstofnunar að Suðurstrandarvegur frá Grindavík að Þorlákshöfn, samkvæmt gulri veglínu milli stöðva 8.500 við Ísólfsskála og 24.000 við eystri mörk Krýsuvíkurheiði, muni ekki hafa í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif eins og hann er lagður fram í matsskýrslu. Jafnframt er það niðurstaða stofnunarinnar að Suðurstrandarvegur með breytingum á veglínu milli stöðva 11.500 sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að stöð 14.000 við Skalla, 29.000-31.500 austan Sláttudals og 34.400-35.700 norðan Herdísarvíkur, sem fjallað er um í köflum 4.1 og 5.1 í þessum úrskurði, muni ekki hafa í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif. Niðurstaða Skipulagsstofnunar byggir á því að fylgt verði þeim mótvægisaðgerðum sem kynntar eru í 4. og 5. kafla í þessum úrskurði og að uppfyllt verði þau skilyrði sem gerð er grein fyrir í 6. kafla þessa úrskurðar
Skipulagsstofnun telur að Suðurstrandarvegur samkvæmt rauðri veglínu frá stöð 8.500 við Ísólfsskála að stöð 17.000, við eystri mörk Ögmundarhrauns, muni hafa umtalsverð umhverfisáhrif í för með sér.

6 ÚRSKURÐARORÐ
Í samræmi við 11. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum nr. 106/2000 hefur Skipulagsstofnun farið yfir þau gögn sem lögð voru fram samkvæmt 10. gr. sömu laga af hálfu framkvæmdaraðila við tilkynningu ásamt umsögnum, athugasemdum og svörum framkvæmdaraðila við þeim.
Með vísun til niðurstöðu Skipulagsstofnunar sem gerð er grein fyrir í 5. kafla þessa úrskurðar er lagst gegn lagningu Suðurstrandarvegar samkvæmt rauðri veglínu frá Ísólfsskála að eystri mörkum Ögmundarhrauns. Fallist er á lagningu Suðurstrandarvegar frá Grindavík að Þorlákshöfn, samkvæmt gulri veglínu frá Ísólfsskála að eystri mörkum Krýsuvíkurheiði. Jafnframt er fallist á lagningu Suðurstrandarvegar með breytingum á veglínu sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að Skalla, austan Sláttudals og norðan Herdísarvíkur. Fyrirhugaðar framkvæmdir eru háðar eftirfarandi skilyrðum:
1. Vegagerðin þarf að hafa samráð við Umhverfisstofnun um endanlega veglínu Suðurstrandarvegar sunnan Skála-Mælifells um Moshóla að Skalla, austan Sláttudals og norðan Herdísarvíkur. Jafnframt þarf Vegagerðin að hafa samráð við Umhverfisstofnun um endanlega veglínu sunnan Eldborga og fyrirkomulag við veglagningu yfir hrauntraðir.
2. Vegagerðin þarf að skilgreina öryggis- og framkvæmdasvæði fyrirhugaðs vegar eins þröngt og kostur er, einkum þar sem hann liggur um úfin hraun í samráði við Umhverfisstofnun.
3. Vegagerðin þarf að miða efnistökumagn úr námum nr. 11 og 12 við Hlíðarvatn við frágang námanna.
4. Vegagerðin þar að fara að tillögum Fornleifaverndar ríkisins að mótvægisaðgerðum vegna áhrifa á fundarstað fornleifa.

7 KÆRUFRESTUR
Samkvæmt 12. gr. laga nr. 106/2000 má kæra úrskurð Skipulagsstofnunar til umhverfisráðherra. Kærufrestur er til 2. júlí 2004.

Reykjavík, 26. maí 2004.

Hólmfríður Sigurðardóttir

Jakob Gunnarsson

28. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Ferlir – yfirlit 700-799

FERLIR-700: Ketilsstígur – Stórhöfðastígur

FERLIR-701: Reykjaneshringferð

FERLIR-702: Herdísarvík – Seljabót – Bergsendar

FERLIR-703: Stampar – rauðhóll – sjóhús – Kista

FERLIR-704: Stórholt – refabyrgi – Gamla þúfa

FERLIR-705: Þingvellir – Almannagjá – Lögberg

FERLIR-706: Mosaskarð – FERLIR

FERLIR-707: Óbrinnishólahellir – Þorjarnarstaðaborg

FERLIR-708: Mosaskarð – FERLIR – (HERFÍ)

FERLIR-709: Gömlu Hafnir

FERLIR-710: Hvassahraun – Lónakot

FERLIR-711: Syðri Eldvörp – gat – útilegumannahellir

FERLIR-712: Sléttuhlíð – Kaldársel – hellahringur

FERLIR-713: Borgarhraunsborg – Einbúi

FERLIR-714: Staður – Staðarmalir – Staðarberg

FERLIR-715: Ögmundardys – Óbrennishólmi – Húshólmi

FERLIR-716: Selvogsgata – Gráhella – Setbergshlíð

FERLIR-717: Stóra-Vatnsleysa – Flekkuvík

FERLIR-718: Fjárborg í Urriðakotshrauni – Sauðahellir

FERLIR-719: Kapella í Kapelluhrauni – Þorbjarnarstaðir

FERLIR-720: Skógarkot – Hrauntún (Þingvellir)

FERLIR-721: Þórhallsstaðir (Ölkofra)

FERLIR-722: Bakki – Borgarkot

FERLIR-723: Húshöfði – Hvaleyrarvatn – Selhöfði

FERLIR-724: Arnarfell – Selalda

FERLIR-725: Miðsel – Möngusel – Merkinessel

FERLIR-726: Merkines – Kalmanstjörn – refagildrur

FERLIR-727: Valaból – Minni-Dimmuborgir

FERLIR-728: Minna-Knarrarnes – brunnur – letursteinn

FERLIR-729: Árnastekkur – Eldborgir – greni – Knarrarnessel

FERLIR-730: Kaldársel – Búrfell – Búrfellsgjá

FERLIR-731: Fífuhvammur – Engjaborg – Latur – Fífuhvammssel

FERLIR-732: Rauðavatnsborg – sauðahús

FERLIR-733: Árbæjarsafn

FERLIR-734: Elliðakot (Helliskot)

FERLIR-735: Selvatn – Litlasel – Stórasel – Árnakrókur

FERLIR-736: Hraunsvík – Festarfjall – Dúknahellir

FERLIR-737: Móar – Þórshöfn – Hvammur – Hraunkot – Klöpp – Buðlunga – Einland – Þórkötlustaðir

FERLIR-738: Eldborgarhellir

FERLIR-739: Búahellir – Laugargnípu – Kjalarnesi

FERLIR-740: Staðarborg

FERLIR-741: Heiðarvegur austur frá Bláfjöllum

FERLIR-742: Gamli Þingvallavegurinn

FERLIR-743: Brimketill – Mölvík – Sandvík – Háleyjabunga

FERLIR-744: Berghraun – Staðarberg – refagildra

FERLIR-745: Auðnaborg – Rauðstekkur – Lynghólsborg – Kúadalur – Fornistekkur

FERLIR-746: Hrafnkelsstaðaberg – Valahnúkur

FERLIR-747: Reiðskarð – Stapagata – Grímshóll – Seltjörn – Háibjalli

FERLIR-748: Seljadalur – Gamli Þingvallavegur

FERLIR-749: Junkaragerði

FERLIR-750: Gerðistangaviti – Halldórsstaðir – Ásláksstaðir

FERLIR-751: Keflavíkurflugvöllur – norðursvæði

FERLIR-752: Krýsuvík

FERLIR-753: Lækjarborg – Skjólgarður – Fjallsendaborg

FERLIR-754: Kvennagönguhólar

FERLIR-755: Hraun í Ölfusi – dys Lénharðs fógeta

FERLIR-756: Reykjanesvitar – umhverfi

FERLIR-757: Grindavíkurhelli – Títublaðavarða – Dýrfinnuhellir

FERLIR-758: Stekkjarkot – Kirkjuvogur – Kotvogu

FERLIR-759: Dauðsmannsvörður

FERLIR-760: Kynnisferð um Vatnsleysustrandarhrepp og Grindavík

FERLIR-761: Kynnisferð um Garð og Sandgerði

FERLIR-762: Kynnisferð um Reykjanesbæ (Keflavík, Njarðvíkur og Hafnir)

FERLIR-763: Lambafellsklofi

FERLIR-764: Keflavíkurflugvöllur – varnarsvæðið

FERLIR-765: Draugshellir – opnaður

FERLIR-766: Rosmhvalanes – frá Leiru til Sandgerðis

FERLIR-767: Selvogsgata – Grindarskörð – Kaldársel

FERLIR-768: Gjáin – Illahraun – Bræðrahraun – Eldvörp – hellir – Gígur – Latur

FERLIR-769: Elliðaárdalur

FERLIR-770: Þorsteinshellir – Norðurhellir – Skátahellir

FERLIR-771: Rjúpnadalir – Rauðuhnúkar

FERLIR-772: Hraun – Siglubergsháls – Vatnsheiði – Vatnsheiðavatnsstæði – K9

FERLIR-773: Svartsengisfell – Sundhnúkar – Hagafell

FERLIR-774: Ingólfsfjall – Inghóll – Fjall – tóftir – Hellir

FERLIR-775: Eldborgarhraun – hraundríli – gat

FERLIR-776: Gerði – Kristrúnarborg

FERLIR-777: Strandardalur – Sælubuna – Hlíðardalur

FERLIR-778: Vegghamrar – Víti

FERLIR-779: Skógarnef – Skógarnefsskúti

FERLIR-780: Skerseyri – Langeyri – Garðar – Völvuleiði – Garðastekkur – Gálgaklettar

FERLIR-781: Seltóa – Bögguklettar – Sóleyjarkriki

FERLIR-782: Kampsstekkur – Dauðsmannsvörður – Prestsvarða – Stúlknavarða

FERLIR-783: Jólaferð – Skógfellin – Arnarsetur – hellir

FERLIR-784: Jóladagsferð – glitský

FERLIR-785: Nýársferð – Vatnsskarð – Breiðdalur

FERLIR-786: Aðalhola – Aukahola

FERLIR-787: Víkurholt – Vatnsendaborg – Hnífhóll – Garðaflatir

FERLIR-788: Eldborgarhraun – Selstígur – Eldborg – Lágaskarð – Lákastígur

FERLIR-789: Hópsnes – skipsskaðar – Þórkötlustaðanes – Strýthólahraun – byrgi

FERLIR-790: Skökugil – Krýsuvíkurvegur – Hlínarvegur – Méltunnuklif – Ögmundarstígur

FERLIR-791: Eyrarvegur – Sloki – byrgi – garðar – Klöpp

FERLIR-792: Gvendarvör – byrgi – garðar

FERLIR-793: S-ið – hellir í Núpshlíð

FERLIR-794: Kirkjuferja – Ferjukot

FERLIR-795: Inghóll

FERLIR-796: Ræningjastígur – Krýsuvíkursel – Ræningjadys

FERLIR-797: Gamli Þingvallavegurinn – sæluhús – Þrívörður – Bersekjavörður

FERLIR-798: Hjalli

FERLIR-799: Kröggólfsstaðir – Gvendarbrunnur

Ath: Á bak við sérhvern stað er falinn GPS-punktur.

16. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Þjóðhættir og ævisögur – Finnur frá Kjörseyri

Þjóðhættir og ævisögur frá 19. öld – Finnur á Kjörseyri – 1945 – rituð á þriðjungi huta 20. aldar.

ÚRDRÁTTUR úr hluta bókarinnar.

Þjóðhættir um og eftir miðja 19. öld – Daglegt líf á Suðurlandi.
Húsakynni.
1. Dvaldist á Suðurlandi fram yfir tvítugsaldur.
2. Hús voru með líku sniði þar sem ég þekkti til á Suðurlandi um þær mundir. Sneru þau flest frá norðri til suðurs.
3. Baðstofur voru vanalega öðrum megin við bæjardyr. Voru þær annað hvort lágbyggðar (gólfbaðstofur) eða portbyggðar með þiljaðri stofu undir lofti í suðurenda, og á sumum stöðum með þiljuðu herbergi í norðurenda.
4. Þær stofur er þiljaðar voru um 1850, voru flestar þiljaðara með óstrikuðum, plægðum þiljum.
5. Í baðstofunum stóðu rúmin með veggjum, hvert fram af öðru. Í flestum baðstofum var fjalargólf og holt undir rúmum. Á sumum smæri býlum var þó moldargólf.
6. Hvergi sá ég skjáglugga á baðstofum. En á útihúsum sá ég þá og jafnvel í búrum og eldhúsum. Þeir voru vanalega kringlóttir og þaninn líknarbelgur á grind þeirra í glers stað. Ef líknarbelgurinn er hreinn, ber hann nærri eins vel birtu og gler.
7. Eldhús voru víða beint innar af bæjardyrunum. Voru þau byggð eins og mörg önnur útihús með allt að þriggja álna háum stöfum, er stóð á stoðarsteinum, er svo voru nefndir.
8. Á sumum eldhúsum, þar sem því varð við komið, var gat eða vindauga alla leið úr öskustónni og út úr eldhúsvegg. Var það kallað “gjósta”.
9. Skyrsáir, kaggar, tunnur og önnur hylki stóðu meðfram veggjum á spýtum eða hellusteinum. Dæmi voru til þess, að menn grófu sáina niður í búrgólfin, svo að ekki frysi í þeim.
10. Upp af sumum bæjardyrum stóðu vindhanar. Þeir sáust líka á öðrum húsum. Á mörgum vindhönum var gegnum- eða loftskorið fangamark húsbóndans og ártal.
11. Smiðjur voru á hverju býli sjálfsögð jarðarhús. Þær voru flestar litlar, 4-5 álna breiðar og álíka langar, og reftar upp líkt og portlausar skemmur.
12. Voru það gömul munnmæli, að þær smiðjur, sem í var arnarkló, brynnu ekki.
13. Þar sem heygarðar voru ekki að bæjarbaki, sem almennast var, var hlaðinn garður að baki bæjarhúsunum, svo að skepnur kæmust ekki upp í húsgarðinn, sem kallaður var.

Heygarðar.
1. Í heygarðinn var öll taða og úthey látið, nema ef hús voru langt frá bæjum eða túnum. Þá voru dálitlar heytóttir við þau og voru þær kallaðar kuml.

Torfþök.
1. Ég heyrði marga segja, að torfþök geti aldrei verið lekalaus. Það hygg ég sé misskilningur, a.m.k. í úrfellameiri héruðum, ef þökin eru nógu brött og vönduð.

Fénaðarhirðing og vorverk.
1. Óvíða á Suðurlandi voru hlöður eða heyhús. Í suðurhluta Gullbringusýslu voru víða hús fyrir töðuna, og svo hefur ef til vill verið í sjávarsveitum Árnessýslu.
2. Um vetíðina, frá því í byrjun febrúar og fram í miðjan maí, var það verk kvenfólks og unglinga að hirða féð, því að karlmenn fóru allir í verið nema efnuðustu bændur og örvasa gamalmenni. Á þeim árum átti kvenfólk á Suðurlandi sannarlega auma ævi allan seinni hluta vetrar og fram á vor.
3. Þegar konur komu frá gegningum á vetrum, settust þær að ullarvinnu og litu ekki upp úr henni, nema meðan þær borðuðu og lesinn var húslestur.
4. Fyrstu vorverkin auk fénaðarhirðingar voru túnaávinnsla og útstunga taðs eða skánar, sem kölluð var.
5. Stekkir og stekkjartún voru víða nokkuð langt frá bæjum. Stekkirnir voru vanalega byggðir eins og fjárréttir.
6. Þvottur og önnur meðferð ullar, var svipuð því, sem enn er víða. Nokkru áður en ullarþvottur hófst var safnað þvagi í kagga eða annað ílát, sem kallað var hlandstampur. Nýtt hland var talið ónýtt til þvotta.
7. Reiðingar voru almennt úr torfi. Það þótti hlunnindi á hverri jörð, ef þar var góð reiðingsrista, en það var í mýrum, þar sem gulstraungar og horblaðka, einnig kölluð reiðingsgras, uxu.
8. Klyfberar voru úr birki eða rekavið. Klyfberar, hagldir, sylgjur og yfirleitt flest áhöld voru gerð heima í sveitunum, en nú í byrjun 20. aldar er tízka að kaupa margt af því í verslunum.
9. Skeifur voru fjórboraðar, og hestskónaglar voru gildir með stórum og þykkum haus, en allt að því helmingi styttri en hinar erlendu fjaðrir, er nú tíðkast.
10. Um miðja 19. öld gat varla heitið, að járnskóflur þekktust til sveita.
11. Ljósakola var notuð í fjós. Kolurnar loguðu furðu vel, ef lýsið var hreint, og þótti sjálfrunnið sellýsi best. Kolunum var stungið í stoð í fjósununum, meðan stúlkur voru að mjólka.

Skógarvinna.
1. Vor og haust var á skógarjörðunum mikið starfað að skógarvinnu. Það var kallað “að fara í skóg”. Það gerðu bæði karlar og jafnvel kvenfólk og unglingar.
2. Þegar felldur var skógur eða tekinn upp sem kallað var, voru stofnarnir eða lurkarnir höggnir í sundur við rótina eð vanalegum íslenskum öxum, sem kallaðar voru ýmist skógaraxir, ketaxir eða handaxir.
3. Sumir hjuggu allar rætur og létu þær fylgja stofninum, og þótti það drýgra til kolagerðar.
4. Síðan var afkvistað eða kvistað.
5. Þegar búið var að kvista, var tekið að kurla.
6. Að þessu búnu var farið að svíða kolin.
7. Ekki voru hestar þá notaðir fyrir kerru, plóg, herfi, heyýtur eða sleða, því þau verkfæri þekktust alls ekki, nema sleðar á einstöku stað, en þeir voru dregnir af mönnum.

Réttir.
1. Réttir voru flestar í 21. viku sumars. Menn slógust í réttunum.

Ullarvinna.
1. Að loknum haustverkum settist kvenfólk að ullarvinnu. Karlmenn hjálpuðu einnig við hanna milli þess, er þeir gengdu fénaði.
2. Um dagsetur skyldi gegningum vera lokið, og var kveikt úr því, en oft urðu rökkrin löng.

Mataræði.
1. Um túnaslátt vöknuðu menn eða fóru til sláttar um kl. 3 á nóttunni.

Hátíðar.
1. Á Þorláksmessu voru svonefnd “hraun” soðin í hangikjötssoðinu, og höfð til miðdegisverðar ásamt reyktum bjúgum og köku.
2. Sumir suðu harðfisk í hangikjötssoðinu. Var það helst “maltur” fiskur, en svo kallaðist fiskur, sem illa hafði gengið að herða, og hafði komist í hann ýlda áður en hann harðnaði.
3. Á aðfangadaginn var miðdegismatur oft kálfskjöt og fleira kjötkyns ásamt kökubita með smjöri og floti.
4. Þá var hverjum gefið jólakerti.
5. Yngra fólkið spilaði, oftast alkort, sem ungum og gömlum þótti einna tilkomumest spil í þá daga.
6. Á jóladagsmorgun var gefið sætt kaffi með sykruðum lummum. Í morgunmat var hafður þykkur bankabyggsgrautur með samfenginni mjólk eða rjóma út á.
7. Sumardagurinn fyrsti var einn hátíðisdagurinn.

Daglegt líf á Suðurnesjum.

Húsakynni.
1. Töðuhlöður voru víða við sjóinn og miklu almennari en í sveitum, voru þær kallaðar heyhús. Þá voru þurrkhús og hjallar víða við sjó, en mjög sjaldséð í sveitum. Hins vegar áttu sumir sjávarbændur ekki hús yfir kindur sínar og hross, því að það gekk sjálfala, og var því ætlað lítið fóður eða ekkert.
2. Þrátt fyrir lélega meðferð á fénu á Suðurnesjum, sáust þar laglegar kindur hjá sumum. Fjörubeit var ágæt, og í heiðarlöndunum var kjarngott beitiland, þótt snöggt sé þar og hrjóstugt. Þar var talsvert af beitilyngi.

Þangskurður.
1. Að loknum slætti fóru menn að afla sér eldsneytis, en það var aðallega þang.
2. Flestir reyndu að fá sér eitthvert eldsneyti með þanginu, ef þess var nokkur kostur, og var flest tínt, sem brennanlegt var, svo sem torfusneplar, afrakstur af túnum, hrossatöð og kúaklessur. Sumir menn úr Garði, Leiru og Keflavík fóru á skipum sínum inn til Reykjavíkur og keyptu þar mó.

Sjósókn.
1. Vetrarvertíð hófst á kyndilmessu, 2. febrúar, og stóð fram til 12. maí. Þá komu útróðramenn víðsvegar að, og fylgdi þeim fjör og tilbreyting, en einnig mikið slark.
2. Þegar lent var, fóru framímenn, sem stundum voru nefndir stafnbúar, út úr skipinu og héldu því á floti meðan menn seiluðu fiskinn út úr skipinu. Hver háseti hafði seilaról.
3. Eins og fyrr segir stóð vetrarvertíð á Suðurlandi frá 2. febrúar til 12. maí, og eru það um 100 dagar að helgidögum meðtöldum.
4. Vanalega fengu lagsmenn einhvern til að hirða umsjófang sitt, útgerðarmenn eða aðra, þegar þeir fóru heim að vorinu. En stundum var annar lagsmaðurinn eftir og reri vorvertíðina.
5. Fiskur var hertur þannig, að fyrst var hann flattur og látinn í smáhrúgur, lagður þannig saman, að roðið sneri út. Þegar þerrir kom, var hann breiddur á steinaraðir og grjótgarða og roðið látið snúa niður. Var honum snúið eftir því sem þörf krafði, ef þurrkur hélst. En á nóttum var roðið ætíð látið snúa upp.
6. Hausum var raðað á slétta möl, steinaröð eða sléttagrund, ef lítið var um þurrkpláss.

14. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Íslenskir þjóðhættir – Jónas Jónasson

ÚRDRÁTTUR:

“Íslendingar hafa háð harða lífsbaráttu, þurft að sæta hungri og búið við kulda og raka, en notið landsins. Þrátt fyrir erfiðar aðstæður hafa þeir borið með sér þann lífsneista, sem hefur dugað til að gera þá að þjóð.”

Daglegt líf
1. Þegar til þess kemur, að fá yfirlit yfir það, hvernig fólk á Íslandi lifði hér fyrrum sólarhringinn yfir, verður þá réttast að byrja að morgninum, þegar fólk fór að örglast úr bólinu, og enda á því, að það sofnar á kvöldin.
2. Á 18. öld og langa lengi fram á hina 19. voru klukkur hvergi á sveitabæjum. Stundaglös voru til á sumum bæjum; svo er að sjá sem þau fari að flytjast almennt eftir 1760.
3. Venjulegur fótaferðartími var úr miðjum morgni, eða úr því að klukkan var 6, vor, sumar og haust. Fór húsbóndinn venjulega fyrst á fætur og svo hver af öðrum.
4. Sú var almenn regla, þegar maður kom út, að signa sig og gá til veðurs.
5. Eftir fótaferð fór svo hver til vinnu sinnar, kvenfólk í fjós og karlar til fjárgæslu á vetrum eða til annarra starfa.
6. Almennt var vinnuharka mikil, einkum um sláttinn, 16-18 stunda vinna að minnsta kosti á túnslættinum og enda allan sláttinn. Kvað svo rammt að því, að mönnum lá stundum við að dotta við að brýna ljáinn sinn.
7. Kvöldvökurnar í sveitunum voru einkennilegar á vetrum. Á meðan stóð á haustverkunum, sláturtíðinni og að flytja á völl, var sjaldan farið að vaka til stórmuna, en undir eins og því var lokið á vetrarnóttum, var sest við tóvinnu og haldið áfram af öllum mætti fram að jólum.
8. Ljósfæri manna voru heldur ófullkomin; lýsislampinn gamli, sem hefir verið til frá ómunatíð í öllum löndum og lagðist ekki niður fyrr en eftir 1870, að steinolíulampinn ruddi honum burt.
9. Ljósmetið er lýsi, eins og nafnið bendir til (af ljós). Best þótti sellýsi og þvínæst hákarlalýsi, en þorskalýsi lakast.
10. Kveikir voru gerðir úr fífu, snúnir saman og tvinnaðir.
11. Þá voru kertin. Þau voru oftast steypt úr tólg í strokk, sem kallað var. Stokkkertin voru þó ekki algeng. Kerti voru mest höfð, þegar mest var haft við, t.d. á jólunum og þegar betri gestir komu.
12. Til þess að hafa (ljóstýru) frammi við, í búri, eldhúsi og fjósi, var notuð panna eða kola, heldur lélegt ljósáhald.
13. Þegar átti að fara að kveikja á kvöldin þurfti að fara fram og opna eldinn. Þó er getið um eldfæri, var það tinna, eldstál og eldsvampur, en þau eldfæri voru mjög fátíð.
14. Þegar ljósið kom inn, settust allir upp, sem sofið höfðu í rökkrinu, óku sér og tóku svo til vinnu sinnar; karlmenn að kemba og prjóna og konur að spilla og prjóna.
15. Jafnan endaði vakan með því, að lesa húslesturinn.
16. Birtan í baðstofunum hefur verið heldur dauf, þegar lengra dró frá ljósinu. Þeir sem mikið fengust við að skrifa höfðu glæra glerkúlu fulla af vatni og hengdu hana hjá lampanum og létu geislavöndinn úr henni falla á blöðin.
17. Svefn var venjulega heldur lítill, bæði sumar og vetur, þar sem vinnufrekja var mikil.
18. Rúm voru venjulega heldur léleg hjá almenningi.
19. Oftast voru tveir saman í rúmi, og var ýmist að menn lágu þá uppi við (upp í arminn) eða tilfætis (andfætis). Mörg börn voru oft saman í rúmi.
20. Þegar menn háttuðu, stungu menn fötum sínum oftast undir koddann sinn eða hengdu þau á slána eða stagið yfir rúminu. Nærföt voru altént undir höfðinu. Sokkana mátti aldrei hafa undir koddanum, því þá misstu menn minnið og gátu ekki dáið, nema sokkar voru settir undir höfuðið. Ekki mátti klæða sig úr öllu í einu, skó og sokkum, af öðrum fætinum, því þá klæddi maður sig úr láninu (almenn trú). Sumir segja, að hægt sé að klæða sig í lánið aftur með sömu aðferð; alklæða annan fótinn og svo hinn á eftir.
21. Það hefir lengi hljómað við í útlendum ferðabókum að sögum um Ísland, hvað Íslendingar væru óþrifnir, enda verður það ekki varið, að þeir hafi verið það um skör fram. Fornmenn voru hreinlátir mjög, og svo er oft getið um það í sögunum, að þeir voru að laugu. Fyrst og fremst stafaði óþrifnaðurinn af illum húsakynnum. Auðvitað var óloftið óskaplegt sumsstaðar í baðstofunum, og bar margt til þess; þær voru oftast lágar, kýr voru inni eða sauðkindur og svo var oft lýsi misjafnt. Svo barst fúaloftið, rakt og rotnað, fram úr göngunum, og þegar kalt var inni, rann allt út í slaga. Þegar mönnum fannst óloftið keyra úr hófi fram, var oft kveikt í eini eða næfrakolum, sem oft rekur af sjó og eru eiginlega viðarbörkur, til þess að bæta loftið.
22. Ekki var siður að þvo fatnað oftar en hjá var komist. Rúmföt, t.d. rekkjuvoðir, voru þvegin í hæsta lagi einu sinni eða tvisvar á ári. Skyrtur voru þvegnar hálfsmáðarlega.
23. En þó nokkuð væri nú ábótavant með þrifnað á húsum og fötum, var nærri lakast með þrifnaðinn á sjálfum sér. Komist hafði inn hjá þjóðinni að sóðaskapurinn og óþrifnaðurinn væri happadrjúgar til auðs og efna. “Saursæll maður er jafnan auðsæll”.
24. Veggjatítlan eða veggjaduðran spann í hverri þiljaðri baðstofu og boðaði mannslát árið í kring. Flær og lýs voru algengir gestir á flestum bæjum, og virðist svo sem sumir væru á því, að þær væru heldur til hollustu og heilsubótar, drægju illa vessa út úr líkamanum.
25. Málamatur á 18. öldinni var venjulegast hræringur úr grasagraut og súru skyri (og nýju á sumrum) með mjólk út á.
26. Yfir höfuð var fiskurinn, harðfiskurinn, aðalfæðan, og fádæmis ósköp, sem af honum eyddust á stórum heimilum.
27. Súrt slátur var og mikið til matar haft með þunnum mjólkurgrautum, þar sem fjárríkt var.
28. Ket var mikið haft til matar, þar sem fé var margt og ekki voru felliár, bæði hangið og vindþurrkað og saltað, þegar hægt var.
29. Höfðingjar og fyrirmenn landsins lifðu oft að útlendum siðum, en prestar og sýslumenn sömdu sig mest að háttum bænda, enda urðu þeir lengi að lifa við lík kjör.
30. Þegar í harðbakkana sló með fæðið, var farið að nota flest. Allir vita um fjallagrösin. Þau voru tekin snemma. Grösin voru mest höfð í grauta saman við skyr, og var ýmist að mjölfesta grautinn eða hafa í honum bankabygg – eða þá grösin tóm.
31. Af skepnum var allt notað, sem notað varð. Fiskar voru hafðir til matar, eins og enn gerist, og fátt annað, og hákarl og hákarlsstappa var ætíð í miklum metum og er enn í dag. bein öll og uggar, hausbein, roð og dálkar úr fiskum var sett í súr og notað til matar. Stundum var gerður bruðningur úr fiskbeinum, dálkum og uggum.
32. Fiskur var oftast boðaður nýr, en almennara var þó að lofa að slá í hann, og til voru dæmi, að menn hengdu hann í fjós til að ýlda hann. Hausar voru oftast etnir nýir og soðin lifur með. Kútmagar einnig fylltir með lifur og etnir nýir, annað hvort soðnir eða steiktir á glæðu. Hrognin voru hnoðuð upp í brauð með mjöli og gerðar úr soðkökur. Rauðmagar og hrognkelsi var boðað nýtt eða sigið og flutt sigið í heilum lestum upp í sveitir, þegar vel aflaðist. Oft voru þau þrá og óætileg. Selur og hvalur var etinn bæði nýr og saltaður, en spik og rengi var soðið, þar til lýsið var farið úr því, og svo súrsað. Oft rak mikið af sílum. Menn þvoðu þá af þeim sand og lepju og suðu í saltvatni.
33. Kjöt hirtum enn eftir föngum, einkum með því að salta það eða reykja. Magálar voru skornir af öllum skepnum, hleyptir (soðnir til álfs) og reyktir í eldhúsi.
34. Slátrið var allt hirt, blóðið blandað miklum mör og dálitlu af mjöli, ef það var til, eða skornum fjallagrösum. Lungu, lifur og hjarta var soðið og annað hvort etið nýtt eða súrsað með slátrinu.
35. Sviðin (hausar og fætur) voru oftast geymd lengi, þangað til að farið var vel að slá í þau. Þá voru sviðin soðin og etin að kvöldi.
36. Altítt var að sjóða kjöt niður í kæfu á haustin; var þá mörinn látinn fylgja kroppnum í kæfuna. Kæfan var höfð til viðbits og seld til sjávarins fyrir sjófang.
37. Þá voru aðalafnotin af búunum eða búsafurðirnar til sveitarinnar, mjólkin, enda var reynt að verja henni til matarnota á sem flestan hátt, sem auðið var. Undanrenningunni var rennt undan og höfð til útáláts á málum, annað hvort saman við nýmjólk eða flóuð. Rjóminn var strokkaður í strokk með bullu, oftast með handafli. Síðan var smjörið tekið og hnoðað úr því mestu áfirnar og gerð úr skaka (damla) Adrei var smjör saltað, fyrr en koma langt fram á 19. öld. Skyrgerð hefur að öllu farið eins fram í ómunatíð, en misjafnlega hefur skyr þótt gott hér á landi.
38. Sýra var höfð til margs, enda voru Íslendingar afargefnir fyrir súrmeti á fyrri tímum, og hefir það eðlilega stafað af matarhæfinu.
39. Flautir voru talsvert algengar á fyrr tímum. Áfum var hleypt með kæsi og síðan þeytt upp í þétta froðu með þyrli (flautaþyrli).
40. Ábrystir voru gerðar úr broddmjólk og þóttu kostamatur.
41. Af fornsögum vorum má sjá, að ostagerð var almenn um land allt, og þarf ekki að sanna það með dæmum.
42. Matarílát voru flest úr tré.
43. Nautnaveitingar voru fáar og fábreyttar. Kaffi fór fyrst að flytjast um eða rétt eftir 1760, en lítið mun það hafa verið notað lengi vel fyrst um sinn.
44. Tóbak var almemmt síðan á 17. öld, og mikið notað, bæði tuggið og reykt og tekið í nefið.

Aðalstörf manna til sveita
1. Það er eins og árið hafi byrjað með vorinu fyrir sveitamanninn; þá byrja vorverkin. Bjargræðistíminn er hér á landi frá vori til hausts og svo ómegðartími skepnanna, og mannanna að nokkru leyti, þaðan frá til vors. Með vorinu lifnar allt og glæðist. Vorið og vorgróðurinn hefir um allan aldur verið mesta gleði og yndi Íslendinga, og hvert fetið, sem fram þokaði í þá átt, mikils virði.
2. Eitt fyrsta vorverkið var túnvinnan eða vallarávinnslan. Hún byrjaði, þegar frost var svo horfið úr hlössum, að hægt væri að berja þau. Menn börðu mykjuna með klárum. Þetta er hið versta verk.
3. Taðkvörnin var gerð eftir ostakvörnini. Skarninn var borinn á tún með handafli.
4. Við sjóinn og á Suðurlandi þar sem karlmenn fóru flestir til sjóar, annaðist kvenfólk túnavinnuna á vorin, því að karlmenn komu ekki heim fyrr en eftir vertíð.
5. Samtíma túnvinnunni eða á eftir henni byrjaði sauðburðurinn, þetta í fjórðu viku sumars eða mánuð af sumri eftir atvikum.
6. Ullin var venjulega þvegin eftir rúninguna, úr gamalli keytu og vatni á eftir og þurrkuð síðan.
7. Fráfærurnar tóku svo við upp úr stekkjartímanum. Venjulega var fært frá viku eftir Jónsmessu, og áttu þá öll lömd að vera orðin mánaðargömul.
8. Á vorin var stungið út úr húsum, tekinn upp svörður, annast um æðarvarp, rifnar tóftir o.s.frv. Þetta var allt samhliða sauðburðinum.
9. Þá var eitt vorverkið að taka til við tóftirnar, rífa fyrirhleðslur þær, er gerðar höfðu verið haustið áður um heyið, breiða torfið, þurrka það og bunka, hlaði grjóti í vörður og bunka tóftatré (garðstaura).
10. Mjólkurærnar hafa lengi verið búsmali á Íslandi. Þegar eftir fráfærurnar voru ærnar nytkaðar kvöld og morgna, en hafðar í haga mála á milli. Nytjatíminn kvöld og morgna heitir mál og kallað að mjólka ærnar á málum.
11. Smalinn hafði það verk á hendi, að sjá um, að féð væri komið í kvíar á dagmálum og náttmálum, til þess að það yrði mjaltað, enda er sá tími enn í dag einatt kallaður mjaltir og verkið líka.
12. Ef smalanum hafði tekist svo vel fjárgeymslan, að engin ærin missti máls fram að Þorláksmessu á sumar (20. júlí), átti hann að eiga nytina úr bestu kúnni þann dag og skemmta sér við með útreiðum. Varð honum á að missa á frá sér, var hann látinn éta skömmina, þ.e. fékk engan skammt þann daginn.
13. Alsiða var það fyrrum, einkum þar sem þröngt var um haga heim um sig, og þurfti ekki til, að hafa búsmala í seli á sumrum frá fráfærum og til tvímánaðar eða til þess að nálega 16 vikur voru af sumri. Selin voru í byggð til dala eða svo langt frá bæjum, að náðist til betri og kjarnmeiri haga en heima fyrir var að fá. Þangað var farið með allan ásauð og stundum kýrnar. Í selum var jafan einn kvenmaður, sematseljan, og ef fé var mjög margt, hafði hún með sér eina eða tvær unglingsstúlkur. Svo var smali, sem fylgdi fénu úr kvíunum og var yfir því nótt og dag.
14. Selin voru venjulega þrjú hús; mjólkurhús og selbaðstofa og eldhús til hliðar eða frálaust. Oft var og selið í beitarhúsum, ef þau voru langt frá bæjum. Kvíar voru og til að mjalta í ærnar og kofi handa kúm, ef þær voru hafðar í selinu.
15. Svo er að sjá, að selfarir hafi mjög verið farnar að leggjast niður, þegar kom fram á 18. öldina og eymd og ódugnaður landsmanna var kominn á hæsta stig. Gaf þá konungur út lagaboð 24. febr. 1754 að skipa öllum bændum að hafa í seli, að minnsta kosti átta vikna tíma, frá því er átt vikur væru af sumri til tvímánaðar.
16. Selfara er víða getið í fornsögum vorum og lögum.
17. Grasaferðin var farin milli fráfæra og sláttar.
18. Annað vorverk var það, sem mikið var að gert, þar sem nokkurn skóg var að hafa eða fjalldrapa, sem er í stærra lagi. Það var kolagerðin. Allir þurftu kola með á hverjum bæ til að dengja og smíða ljáinn. Skógurinn var höggvinn og hrísið rifið á haustin eða veturna; svo var það afkvistað og afkvistið haft til eldiviðar; leggirnir voru síðan kurlaðir í 3-4 þuml, langa búta. Síðan var gerð kolagröf, 1-2 faðmar að þvermáli og um 2 áln. djúp og kurlinu raðað í hana, og var hið stærsta haft neðst. Svo var slegið eldi í botninn og látið brenna, þangað til góður eldur var kominn í alla hrúguna. Þá var snöggtyrft yfir og mokað mold yfir, svo hvergi kæmi loft að; síðan var opnað eftir þrá eða fjóra daga og kolin tekin upp.
19. Kolagerðin hefir orðið skógum og hríslandi á Íslandi til hins mesta tjóns. Allt var höggvið, ungt og gamalt, og þar sem skógar voru ekki, var hrísið rifið miskunnarlaust; jarðvegurinn rótaðist allur upp, og svo blés allt upp ofan í grjót.
20. Þá voru rekaviðarferðir tíðar á vorin og unnið úr viðnum.
21. Kaupstaðaferðirnar voru um þetta leyti, svo að ekki vantaði það, að nóg væri að gera. Aðalvörur landsmanna voru fiskur og lýsi til sjávarins, en prjónlesi, ull og sauðir til sveitanna. En mél, kornamaður, járn og timbur voru hinar helstu vörur, sem bændur tóku út aftur. Þá var og tekið út tóbak og brennivín.
22. Slátturinn byrjar misjafnlega snemma, eftir því hvað vel vorar og snemma sprettur.
23. Til sláttarins þurfti amboð, bæði orf, ljái og hrífur.
24. Merkustu og atvæðamestu haustverkin eru göngurnar. Síðasta vorverkið er að reka lömbin til afréttar, fyrsta haustverkið að heimta þau aftur.
25. Að réttunum loknum var slátrað. Allt af skepnunni var notað.
26. Hvannrótaferðir heyrðu til haustverka. Þá fóru menn síðari hluta september til þess að grafa upp rætur og höfðu menn til þess verkfæri er nefnist rótargrefill.
27. Eitt af mikilvægustu haustverkunum var meltakið. Melurinn, er eins og kunnugt er, kornberandi axjurt, en vex í roksandi.
28. Síðan var kornið malað. Mjölið var haft í grauta og kökur, glóð- eða ristbakaðar.
29. Þegar haustönnum var lokið þá var tekið til við vetrarvinnuna. Mest kemur fjárhirðingin til sögunnar. Víða á Suðurlandi voru ekki hús yfir féð, aðeins lélegar fjárborgir og hellar. Sauði höfðu menn víða.
30. Brundhrúta átti að taka fyrir allraheilagramessu, en svo var þeim oftast hleypt saman við ærnar í vikunni fyrir jólin og allt látið ganga saman þangað til brundtíðin var á enda.
31. Hirðing kúa var vandaminni, því þær stóðu alltaf inni, enda lenti hún mest á kvenfólkinu.
32. Hirðing hesta var lítil, þeir voru látnir berja gaddinn, meðan til vannst og oftast lengur, og deyja drottni sínum, ef ekki vildir betur blása.
33. Annað aðal-vetrarstarfið var ullarvinnan innanbæjar.
34. Þá voru margir, sem fengust við smíðar á vetrum og allskonar hagleik. Spónasmiðir voru til í hverri sveit, og gerðu sumir þeirra spæni úr kýr- og nautshornum, falleg með afbrigðum.
35. Þá var skinnverkun eitt af verkum karlamanna. Gærur voru rakaðar á haustin og unnin á vetrum. Skinnin voru höfð til skóklæða eins og þau komu fyrir.

Veðurfarið
1. Það má telja svo, að hér á landi sé hagur manna bæði til lands og sjávar að mestu undir tíðarfarinu kominn; aðalatvinnan bæði á sjó og landi, sveitabúskapurinn og fiskveiðarnar, er allt undir því komið, að grasviðri sé, svo að tún og engjar spretti, og þurrkar svo góðir, að nýting á heyi verði bærileg um sláttinn, og gæftir séu svo til sjávarins, að menn geti náð fiskinum, þegar hann fer að ganga á miðinn.
2. Það er því engin furða, þó að landsmönnum væri ekki saman um veðurfarið og reyndu að spá mörgu og leita líkinda um, hvernig það mundi verða.
3. Ef stórviðri er á nýársdag, boðar það mikla storma.
4. Eftir veðri á Knútsdag (7. jan.) á að viðra eftir vertíð á vorin.
5. Góðir veðurdagar fyrst og síðast í janúarmánuði þóttu gömlum mönnum góð vetrarmerki.
6. Sólskin á Vincentiumessu (22. jan.) boðar gott ár.
7. Eftir Pálsmessu, 25. jan., viðrar í aprílmánuði.
8. Þorrinn byrjar venjulega um 20. jan., og trúðu menn því, að ef hann væri stilltur og frostasamur, mundi vel vora.
9. Ef sólksin var á kyndilmessu (2. febr.) bjuggust menn við snjóum.
10. Sólbráðir fyrir þriðja fimmtudag í góu borgast aftur. Sólrík langafastan í febrúar boðar oft sólskin á föstunni.
11. Votur einmánuður (20. mars) boðar gott vor.
12. Dimmviðri á föstudaginn langa boðar gott grasár.
13. Sólríkir páskar boða töðubrest.
14. Gott veður á sumardaginn fyrsta boðargott sumar.
15. Á höfuðdegi (29. ágúst) bregður vanalega veðráttu.
16. Gott haust boðar harðan vetur.
17. Fagurt sólskin og heiðviðri á jóladag boðar gott ár.
18. Vortíðin fer eftir jólaföstunni með veðurfar.
19. Mikil berjaspretta er fyrir vondum vetri.
20. Sú trú hefir verið sumsstaðar, og er enda enn, að sama tíðarfar komi alltaf tuttugasta hvert ár. Hafi maður því tuttuga ára gamla dagbók, getur maður vitað um veður á hverjum degi fyrirfram.
21. Kvöldroðin bætir, morgunroðinn vætir, er gömul trú.
22. Þegar ær míga mikið í kvíunum, þótti það boða úrhelli. Ef fé hristir sig í þurru veðri veit það á rigningu. Ef fé stangast mikið, veit það á hvassviðri.
23. Gestaspjót kattarins boðaði gestakomu.
24. Ef rjúpan leitar niður í byggð mátti búast við hinu versta.
25. Ef tittlingar hópa sig heim að bæjum og tísta veit það á stórhríðamerki.
26. Álftir vita oft veður í rassinn á sér.
27. Þegar lóan syngur óspart má vænta góðs.
28. Ef hrafn flýgur að sumri yfir teiginn, þar sem menn slá, og þegir, boðar það þurrk, ef hann krunkar, boðar það óþerri.
29. Frostrósir á gluggum segja til um tíðarfar. Ef þær snúa upp, veit það á gott, en snúi þær niður, veit það á illt.
30. Þegar regnbogi sést, boðar hann votviðri.
31. Hagur og vinnubrögð manna bæði til sjávar og sveita eru svo mikið undir tíðarfarinu, að eðlilegt var, að menn gæfu gætur að öllum tíðar- og veðurboðum.

Skepnurnar
1. Íslendingar hafa um allan aldur verið landbúnaðarþjóð, og má því geta nærri, að skepnurnar, einkum búféð, hafi haft mikla þýðingu í lífi þeirra og lifnaðarháttum.
2. Hestahald hefur ætíð verið mikið á Íslandi, og má sjá það fornsögum vorum víða, að menn lögðu mikla rækt við þá. Sögur fara af því, að íslenskir hestar hafi fyrrum verið öllu stærri en þeir gerast nú á dögum. Hestafjöldi hefur alla tíð verið mikill hér á landi, bæði að fornu og nýju. Hestar voru tamdir til ýmissa nota. Má þar nefna vatnahestana, en þeir voru sérstaklega góðir til að vaða stór straumvötn.
3. Kýr eru þær skepnur, sem Íslendingar hafa lengst og best lifað á, enda hefir þeim verið ætlað fóður fremur öðrum skepnum frá alda öðli.
4. Margt gagn má hafa af kúnum fleira en mjólkina, og er það kjötið og húðir.
5. Eitt er það, sem kýrnar hafa fram yfir aðrar skepnur, en þær geta talað einu sinni á ári, en ekki ber mönnum saman um, hvenær það er; en annað hvort er það á nýásnótt, þrettándanótt eða Jónsmessunótt.
6. Sauðfé gekk sjálfala í skógum, meðan þeir voru óhöggnir.
7. Fengitími ána var venjulega um og úr jólum
8. Þegar kom til sauðburðarins að vorinu um eða eftir hjúadaginn, þurfti að hafa gát á fénu. Krummi hafði það til, að vera svo nærgöngull við ærnar að höggva augun úr lömbunum, á meðan þau voru í burðarliðnum eða ekki komin á fót eða á spenann.
9. Þegar kom fram yfir fardagana, var farið að stía. Til þess var byggður stekkur einhvers staðar úti í haganum, einskonar rétt, hæfilega stór fyrir ærnar á heimilinu. Innst í rétt þesari var hlaðinn af dálítill hluti með dyrum inní. Þessi afkimi hét lambakró.
10. Stekjartíminn var einhver skemmtilegasti tími vorsins og jafnvel alls ársins, þegar vel voraði og ærnar voru í góðu lagi.
11. Eftir Jónsmessuna komu svo fráfærurnar, þá var það einn góðan veðurdag, að ærnar voru reknar heim af stekknum og ekki hleypt til lambanna framar, heldur voru þær mjólkaðar fyrst í kvíunum og reknar síðan í haga og setið yfir þeim. Lömbunum var svo hleypt út úr krónni með morgninum, eins og vant var, og gripu þau þá heldur en ekki í tómt. Hófst þá jarmur mikill og raunalegur, og hefir síðan verið haft að orðtaki, að hvíldarlaus suða og hávaði væri eins og jarmur við stekki.
12. Algeng venja var fyrrum, þar sem fé var fátt, að kefla lömbin og láta þau svo fylgja mæðrunum við kvíarnar yfir sumarið.
13. Ærnar voru mjaltaðar í kvíum, mjóum og löngum réttum, kvölds og morgna. Sumir höfðu og færikvíar. Smalinn sá um að skila ánum í kvíar.
14. Geitfé hefur lítið verð haft á síðari öldum.
15. Hundar voru nauðsynlegir smalanum. Tóku þeir allt það erfiðasta af smalanum. Hundar voru skyggnir og sjá fylgjur manna og aðrar vofur. Hundskinn er til margra hluta nytsamlegt, t.d. eru vettlingar úr hundskinni óvenju hlýir.
16. Kettir hafa flust út hingað til lands þegar á landnámsöld, enda munu þeir þá þegar hafa verið hafðir til músveiða, auk annars. Til forna virðist jafnvel, að kettir hafi verið aldir skinnsins vegna, því kattbelgir eru verslunarvara og hátt metnir.
17. Hæns hafa verið fá til sveita á síðari öldum, þangað til hún hefir mjög aukist á síðustu áratugum. Til hefir hún verið til forna, svo sem sjá má á Hænsa-Þóris sögu.
18. Skoffínið er sagt, að komi úr hanaeggi, og er þá í fuglsmynd.
19. Aðrir alifuglar hafa ekki verið hér á landi á síðari öldum.
20. Önnur dýr voru villidyr, s.s. mýs, rottur og tóa.
21. Tóugildur voru að hverfa og gleymast að fullu um miðja 18. öld og voru þær aldrei teknar upp aftur, en þeim er lýst á þessa leið: Gildran var hlaðin úr hellum og agnbiti festur innst í henni. En hann var fastur í þræði, er gekk að hellublaði, sem var yfir dyrunum og hélt því uppi. Þegar tóa kippti í bitann, losaðist um hellublaðið, líkt og um fjöl á fjalaketti, og hljóp hún þá niður fyrir dyrnar.
22. Refar eiga mörg nöfn á íslensku; almennt nafn er melrakki, dýr, tóa, tæfa; þula er og til með 10 nöfnum hennar.
23. Fálkinn er í raun bróðir rjúpunnar, en ásækir hana þó og drepur til matar sér, en þegar hann kemur inn að hjartanu, þekkir hann hana og vælir þá raunalega.
24. Valurinn, sem flestir eru farnir að kalla fálka nú á dögum, var veiddur hér allmikið á fyrri öldum, einkum á 16.-18. öld, til að senda út.
25. Lóan er spáfugl meðal Íslendinga, því bæði eru öll vorharðindi búin, þegar hann fer að hneggja á vorin, þó að það bregðist nú stundum.
26. Máriatlan er spáfugl að því leyti, að þegar hún er komin, eru einhvers staðar skip komin að landi, því hún er þeim alltaf samferða.
27. Álftir eru merkisfuglar og hafa lengi verið í miklum metum.
28. Þá hefir bjargfuglinn ekki verið Íselndingum ónýtur, þar sem fuglabjörgin eru á landi hér; hafa oft heilar sveitir lifað á því, sem þar hefir veiðst á vorin, bæði fugl og egg.
29. Lundinn hefur verið veiddur með stöngum um langa tíð.
30. Æðarfuglinn hefur nýst bæði vegna eggja og dúns.
31. Þegar súlan kemur að landi, telja Sunnlendingar það góðan vorboða um afla, einkum síldarafla.
32. Um geirfuglinn höfðu menn þá trúa, aðhann væri blindur, þegar hann væri á landi. Hann gat ekki flogið og gengu menn því að honum á skerjum og á landi og tóku hann með höndum eða rotuðu. Síðasti geirfuglinn var drepinn við Eldey 1844.
33. Um lúsina var sagt ef hún yfirgæfi manninn væri hann feigur.

Hátíðir og merkisdagar
1. Það var almemm tíska víða hér um land að halda eitthvað upp á jólaföstuinnganginn, og var þá brugið út af mat.
2. Gömul venja var að slátra kind rétt fyrir jólin, til að hafa nýtt ket á hátíðinni; kind þessi var kölluð jólaærin.
3. Jólin hafa verið og eru enn einhver dýrlegasta hátíðin á árinu. Einna merkilegastir eru jólasveinarnir. Fram að 1770 var þríheilagt á öllum stórhátíðum, en þá var það numið úr lögum. Þegar fjórheilagt varð, ef aðfangadaginn eða fjórða bar upp á sunnudag, hétu það brandajól. Síðan heita brandajól, ef þríheilagt verður, en brandajól hin stóru nefndu menn þá hina fornu fjórhelgi, og eins jafnvel ef Þorláksmessuna bar upp á sunnudag.
4. Fram að 1744 var messaðá jólanóttina. var þá ein manneskja heima því huldufólkið sótti í það, að koma heim á bæina og halda þar dansa sína og veislur, og stundum komu líka tröllin til þess að ná í þann, sem heima var.
5. Nýársnóttin og nýárið var ekki síður merkilegur tími.
6. Sólarkaffi var sums staðargefið er fyrst sér í sól eftir skammdegið.
7. Föstudagurinn fyrsti í þorra, miðsvetrardagurinn, var talsverður uppáhalds- og tyllidagur víða um land – stundum nefndur bóndadagur.
8. Á skírdag var vant að skammta rauðseyddan, hnausþykkan, mjólkugraut að morgninum.
9. Á föstudaginn langa var sumsstaðar siður að borða ekkert fyrr en eftir miðaftan.
10. Á páskadagsmorguninn var etinn páskagrautur.

Skemmtanir
1. Til skemmtana eru taldar gestakomur og ferðalög, sem og aðrar samkomur.
2. Hjúadagurinn eða krossmessan var haldinn hér á landi 3. maí eftir fornri venju til 1900, en úr því breyttist það við tímatalsbreytinguna víðast um land og færðist niður til 14. maí.
3. Fardagar heita 4 dagar og hefjast, þegar 6 vikur eru af sumri.
4. Jónsmessa (24. júní) var lengi mikill merkisdagur á landi hér og haldin heilög, þangað til hún var numin úr helgidagatölu, með konungsbréfi 26. okt. 1770.
5. Þorláksmessa á sumar (20. júlí) í minningu þess, að heilagur dómur Þorláks biskups var tekinn úr jörðu árið 1198.
6. Ungir menn áttu að heilsa einmánuði, en stúlkur hörpu.
7. Sumardagurinn fyrsti var lengi mesta hátíð á lendi hér, næst jólunum.
8. Almennustu útreiðarnar voru kirkjuferðir á helgum.
9. Þjóðlegar skemmtanir í stórum stíl eða almennar samkomur voru fátíðar hér á landi. Samkomur þær, sem tíðkuðust í fornöld, knattleikar og hestavíg, hurfu alveg úr sögunni með tímanum, enda þótt hestavígin virðist hafa haldist við nokkuð lengi fram eftir, eða að minnsta kosti nokkuð lengur en knattleikirnir, því að algeng voru þau fram um miðja 13. öld.
10. Aðalskemmtunun var fólgin í alls konar margbreytilegum leikjum, sem dans og söngur var samfara.
11. Mest munu vikivakar hafa tíðkast um jólaleytið og nýársleytið og um föstuinnganginn. Vikivakarnir lifðu í fullu fjöri fram á 18. öld, en þá fór að dofna yfir þeim.
12. Jólaveislur voru víða að fornu, eins og sjá má af sögunum, en svo munu þær hafa horfið með öllu úr sögunni eftir Sturlungatíð.
13. Glímufundir og glímusamkomur voru og afar fátíðar, og tíðkuðust glímur helst í landlegum við sjóinn í verinu.
14. Skemmtanir voru og viðhafðar í brúðkaupsveislum.
15. Erfidrykkur voru ekki samkomur í eiginlegum skilningi, en það voru afmæli hins vegar.
16. Lítið var um skemmtanir á daginn; þá voru karlmenn við útiverk og gegningar, konur við frammiverk og vinnukonur sátu við tóvinnu sína. Aðalskemmtunin var sú að spjalla saman, segja sögur í rökkrinu, kveða vísur og rímur og skanderast.
17. Þegar búið var að kveikja og fólkið var sest við vinnu sína, var algengt að lesa sögur eða kveða rímur á kvöldin, að minsta kosti á fleiri bæjum. Eftir 1880 var mjög farið að dofna yfir sögulestrinum, og er hann núú víðast að hverfa. Rímnakveðskapurinn hvarf enn fyrri, og á Jónas Hallgrímsson sinn þátt í því, þó að talsvert væri orð af rímum eftir hans dag.
18. Einkennilegar voru svonefndar orlofsferðir. Þær áttu að vea nokkurs konar kynnisferðir og voru það stundum að vísu, en oft voru þær ekkert annað en bláberar sníkjuferðir.
19. Förumennska og flækingur hefir lengi legið hér í landi, ogmá þegar sjá þess full dæmi í Njálu og fleiri fornsögum vorum, að nóg var til af þeim lýð, og kom sjaldan fram til góðs. Fyrst er að telja förumenn, svo alþýðuvísindamenn og sum af skáldum, vanmetagripir og bláberir beiningamenn. Allra verstir var fólk, sem ekki nennti að vinna, en hafði heilsu til, og gerði sér það að atvinnu og gróðafyritæki að sníkja og fara um héruð.

Lífsatriðin
1. Mannsævin er ekki löng, segir gamall málsháttur, en samt nógu löng til þess, ef allt skeikar að sköpuðu, að margt kann á dagana að drífa, eitt fyrir sumum og annað fyrir hinum.
2. Fæðingin er venjulegast talið gleðiefni. Barnsfylgjuna átti að brenna, enda var það alsiða. Sú trú var fyrrum, að fylgjan væri heilög og henni fylgdi hluti af sálu barnsins, sem ekki fæddist fyrr en með henni. Móðurinni var fært á sæng, sem kallað er, þ.e. henni var fært ket, brauð, smér, magáll, sperðill og allskonar handhægur matur, sem nöfnum tjáir að nefna, allt soðið og tilbúið.
3. Skírnin fór löngum fram í kirkju. Þegar börnin voru skírð, oftast á fyrsta sólarhringnum, voru þau ætíð skírð við rúmstokk móðurinnar. Stundum vitjaði hennar, eða annarra, nafns. Verst þótti huldufólkið. Það var endalaust um það, að ná í börn mennskra manna og láta örvasa karla og kerlingar aftur í þeirra stað.
4. Uppfræðingin var mikilvæg því Íslendingar hafa haft orð á sér fyrir það um langan aldur að vera gefnir fyrir nám og fróðleik. Og því til sönnunar þarf ekki annað að leita en allra þeirra bókmenntaleifa, sem finnast eftir þá frá 12., 13. og 14. öld. Undir eins og börnin voru nokkun veginn talandi, var farið að kenna þeim signinguna, faðirvor og blessunarorð, og svo vers og bænir. Skilningurinn kom með aldrinum. Menntun miðaðist við fermingarundirbúninginn. Um aðra uppfræðingu barna var lítið.
5. Giftingum fylgu ýmsir siðir og venjur, og þar á meðal veisluhöld. Í brúðkaupsveilsum var oftast borðaður hrísgrjónagrautur (eða bankabyggsgrautur) og síðan steik á eftir og síðast lummur. Ef mjög miklir fátæklingar áttu í hlut, var matnum sleppt.
6. Dauðinn liggur fyrir öllum. Ýmislegt mætti finna af feigðarboðum. T.d. var feiðgaboði ef menn sáu ljós í kirkju eða heyrðu raddir eða sjá svip í kirkju. Þá á kirkjugarður að rísa, helst á nýársnótt, og vofurnar að ganga í kirkju, og eru þá í för með þeim svipir þeirra, sem eiga að deyja næsta ár í sókninni. Hver sem deyr, tekur 3 andköf eða andvörp í andlátinu;þegar hann hefir tekið þriðja andvarpið, er hann áreiðanlega látinn, en enginn skyldi trúa þeim, sem ekki sést taka fleiri en tvö.
7. Útförin var síðust hjá hverjum manni, þegar hann var farinn út úr lífinu – það að koma honum í jörðina. Til þess þurfti bæði kistu og líkklæði, ef gera átti með sóma. Oft voru lík fátæklinga og sveitameðlima jörðuð kistulaus, jafnvel fram á 19. öld. Voru þá aðeins saumaðir utan um þá einhverjar durgur eða látnir duga ræflarnir, sem þeir voru í. Sjaldnast voru líkræður haldnar við jarðarfarir, nema yfir heldri mönnum og ríkisbændum. Erfisdrykjur voru leifar frá fornaldarsiðum vorum og þóttu sjálfsagaðar.

Heilsufar og lækningar
1. Það ræður að líkindum, þegar gætt er að aðbúð þeirri, sem Íslendingar höfðu á fyrri öldum, bæði húsakosti, mataræði og fatnaði, að heilsufar landsmanna hefir ekki verið sem best.
2. Engir læknar voru hér settir fyrr en eftir 1760. Þá var landlæknir skipaður og síðan fjórðungslæknar.
3. Ef einhver veiktist snögglega, var ekki annað hendi nær en annað af tvennu; taka sjúklingi blóð eða láta hann svitna duglega. Blóðhorn voru almennt notuð, bæði við gigtarverkjum, takstingjum og fleiri kvillum. Það var almennt álit manna, eð ef hægt væri að fá sjúklinginn til að svitna duglega, þá væri allt búið og sigurinn unninn á veikinni. Meðal lyfja þeirra, er notuð voru til lækninga, voru einiberjaolía, terpentínuolía, hoffmannsdropar, laxerolía o.fl.
4. Augnveki var afar algeng með almenningi, og var eitt aðalmeðalið við henni að baða augun með seyði af augnfrjó. Almennt var að baða þau upp úr skírarvatni
5. Eyrna- eða hlustarverkur virðist hafa verið algengur kvilli fyrrum – svo eru mörg ráðin við honum. Hann batnar við að lata seyði af súru eða hvönn í eyrað.
6. Höfuðverkur er algengur kvilli, og var höfuðráð við honum að væta dúk í ediki og binda um höfuðið, eða taka njólarót, kljúfa hana og leggja sinn klofninginn hvoru megin á höfuðið og snúa sárinu að.
7. Við gigtinni var katta- og hundafeiti ágætur áburður.
8. Bakverkur var ærið tíður. Volg kúamykja var góð, ef hún var lögð við, sömuleiðis geitartað.
9. Bólgur allskonar voru læknarar með bakstri úr hvannarót.
10. Hálsbólga var læknuð með ljónslappa, enda heitir hann kverkagras.
11. Kvef, brjóstþyngsli og brjóstveiki var læknað með því að drekka blóðbergste eða te af blóðbergi og rjúpnalaufi saman.
12. Við kláða er ágætur áburður að hnoða saan sméri og brennisteini.
13. Krabbamein kom af því, að lifandi krabbi er gróinn fastur í holdinu. Gott ráð við því er að eta mannasaursösku og pipar drepur krabba.
14. Gula var læknuð með því að eta marflær.
15. Sár voru grædd með vallhumall og græðisúru.
16. Tannpína var löguð með því við að leggja saur við tönnina.

Hugsunar og trúarlífið
1. Þegar rita skal um andlegt líf þjóðarinnar á fyrri öldum, verður vandinn meiri en um margt annað.
2. Sparsemi þjóðarinnar hefir meira, að ég hygg, stafað af baslinu og skortinum, en því að það liggi í þjóðareðlinu. Peningar voru fátíðir,
3. Kirkju- og trúarlíf Íslendingar hefir verið mjög svo lifandi og fagurt á 17. og 18. öld og fyrra hluta hinnar 19., en hafi svo hnignað stórum á síðustu tímum.
4. Trúartilfinningin var víða mjög lifandi með fólki, þar sem greind og kristileg þekking svo fyrir hendi, að það gat notið sín að nokkru. Kirkjurækni var almennt mikil, og messur hjá prestum féllu ekki niður, þó að eitthvað meira en lítið væri að veðri. Það mátti telja til afbrigða, ef ekki varð messað, og meira að segja ef ekki var nokkurn veginn full kirkja, þó að hríð og ófærð væri úti.
5. Fyrst þegar fólk ætlaði til kirkju, var það flestra siður að koma einhverju nafni á það að þvo sér, klæðast síðan sparifötum sínum, sækja hesta og leggja á þá, Síðan voru allir, sem heima voru, kvaddir með kossi, farið á bak og riðið af stað.
6. Prestar höfðu oft ærið langort og vildu menn þá sofna undir ræðum þeirra.
7. Húselstrar voru lesnir þegar fólk gat ekki farið til kirkju. Víða var fólk í herkjum með að koma húslestrinum á, af því að fátt var um læst fólk á sumum bæjum. Það lagaðist er kom fram á 18. öldina.
8. Biblíuþekking manna var sáralítil.
9. Lengi var losalegt nokkuð siðferði karla og kvenna hér á landi. Það var þegar á 12. og 13. öld og fór ekki batnandi, enda gengu biskupar og aðrir höfðingjar á undan með það athæfi, og það svo, að þeir heimtuðu jafnvel konur í sæng hjá sér, er þeir ferðuðust hér um land, eins og víkingar í heiðni. Þegar á leið lagaðist þetta, enda var voru þá hert lögin og Kristján fjórði tók þétt í taumana.
10. Jafnan var fátækt mikil meðal landsmanna, og bar margt til þess, harðindi, vankunnátta með fjárhirðingu og gamall ávani með hana, úrræðaleysi með að bjarga sér og hrikaleg verslun og stjórn.
11. Flestum kemur saman um það, að hvinnska og þjófnaður hafi verið tiltölulega fátíðir, enda virðist svo, sem fremur hafi ásælni manna á eignir náungans komið í yfirgangi en launungarþjófnaði.
12. Það hefir lengi verið sagt, að Íslendingar væru ólöghlýðnir, og má það gjarnan vera, að svo sé. En þess bera að geta, að þeir áttu bæði við þau lög að búa á einokunartímanum, að full von var á, að þeir reyndu að komast utan hjá þeim.
13. Heiðnar menjar má telja hjátrú þjóðarinnar og venjum þeim, sem standa í sambandi við hana. Það hefir stundum verið talið, að hugmyndalíf þjóðarinnar og ímyndunarafl hér á landi hafi meira fengist við skuggalegar og enda ljótar hliðar á hjátrúnni, en látið hið fegurri og glæsilegri hjá sér líða. Þetta má vel vera; það er líka arfur frá heiðinni fornöld. Hjátrúin okkar er víða æði forn, of sennilega fær engin rakið upptök slíkra sagna, sem af þeim rökum eru runnar. Eins og við má búast, var hjátrúin margvísleg, þar sem hliðar lífsins erusvo margar. Eitt af hinu forna, sem gamla fólkið trúði mikið á, voru ákveðnir dagar. Þá eru til margir láns- og ólánsvegir. Forlagatrúin er forn og frá heiðni sprottin, og má telja, að hún sé samrunnin blóði þjóðarinnar; mun hún því enn um langan aldur lifa innra með fólkinu, einkum meðan hið eldra snið hugsunar og uppeldis ræður mestu í afskekktari héruðum.
14. Náskyld þessu er trúin á álög, þar sem eitthvað er lagt menn og hluti. Fjölkyngi og galdrar voru ríkir með þjóðinni. Hin fyrsta tegund galdurs er tiltölulega meinlaus, enda var sú trú manna, að menn gætu orðið sáluhólpnir, þó að menn fengist við hana. Þar var sjaldan neitt verulega djöfullegt athæfi galdrinum samfara, heldur aðeins notaðir einhverjir kraftar, sem hjátrúin eignaði ýmsum hlutum í náttúrunni, án þess að neinir formálar eða særingar væru þar við hafðir, nema þá einhver meinslaus orðskrípi. Næstur er stafagaldur; að upphafi á hann ætt sína að rekja til rúnanna, og má finna þess mörg dæmi lengst frammi í heiðni, að rúnir og ristingar voru máttugar til forneskjubragða. Þá er hin þriðja tengund galdra og forneskju, það er hinn svarti galdur og særingarinnar. Það er alltaf eða oftast eitthvað djöfullegt eða að minnsta kosti vanheilagt við allt slíkt. Síðan má nefna hinar römmu, djöfullegu særingar, sem hafðar voru til að vekja upp drauga, stefna að sér álfum og andlegum vættum og kalla fram kölska sjálfan.
15. Trúin á fjölkyngi lifði langt fram á 19. öld, þó að þá hafi hún verið orðin dauf og gisin. Ráð til þess að venja menn af því að fást við galdra og gera kukl þeirra ónýtt, er að hýða þá rækilega með brenninetlu, en óbrigðult ráð til þess, að galdrar eða fjölkyngi vinni ekki á manni, er það að gefa galdramanninum svo duglega á hann, að blóð sökkvi af nösum hans, þurka blóðinu í klút af honum sjálfum og taka með sér.
16. Þá var almennt mjög trúað á huldufólk og álfa, og er sú trú lengst framan úr heiðni komin, eins og kunnugt er úr Eddunum og fornsögunum.
17. Tröllatrú var mögnuð í heiðni, og hafa sagnir um hana loðað við langt fram á 18. öld, en eftir það hefir hún dáið út að mestu.
18. Útilegumannatrúin var ætíð rík allt fram á 19. öld og sagnir um það, að menn hafi orðið þeirrar varir. Oftast eru útilegumenn þjóðtrúarinnar mennskir menn að fullu, en jafnan eru þeir þá sterkir og meiri fyrir sér en byggðamenn, bæði líkamlega og andlega.
19. Margr annað má að vísu telja til heiðinna menja, svo sem náttúrtrúna, draumatrúna og draugatrúna.
20. Náttúrutrúin lýsir trú á ýmsum grösum og steinum. Þannig er lággrasið eða fjögurralaufasmárinn þannig vaxið að, ef maður nær í hann, getur maður opnað með honum hverja læsingu. Trú á steina virðist hafa verið meir en á plöntrunar, voru þeir nefndir náttúrusteinar og fylgdi þeim kyngikraftur.
21. Dulargáfur mann valda því að þeir vita og skynja meira en aðrir menn. Trú þessi er afarforn og kemur mikið fram í fornsögum vorum og hefir haldist viðallt til þessa dags. Forspáir voru fornmenn sumir, svo sem Njáll. Margir þykjast hafa heyrt undalega hluti, en meira hefur borið á skyggni í trú manna eða þeirri gáfu, sem einstakir menn eru gæddir, að sjá hulda hluti, sem öðrum er fyrirmunað að sjá, t.d. huldufólk, svipi dauðra manna, drauga eða aðrar vættir. Þá er draumatrúin ekki hvað síst merkileg, enda er hún til hjá öllum þjóðum og hefir verið frá alda öðli.
22. Hugmyndir manna um annað líf eru þær að engum manni væri ætlað að ganga aftur. En það er það nú samt, að það hefir margan manninn hent allt fram undir þetta eftir þjóðtrúnni að dæma. Ýmis trú er tengd dauðum. T.d. getur það verið hættulegt fyrir lifandi menn að ögra dauðum mönnum; þeir eru þá vísir til að ganga aftur og hefna sín geysilega. Ekki ber mönnum saman um drauga.
23. Þannig hafa lifað og lifa enn í dag í meðvitund þjóðarinnar margvíslegar menjar framan úr heiðni, smar nærfellt óbreyytar, en aðrar í gerbreyttri mynd.
24. Hjátrú, eins og hún er stundum nefnd, hefir um langan aldur átt heima hjá fólkinu, og er hún tæplega útdauð enn í dag. Lofteldar eða eldglampar í lofti boðuðu eldgos.
25. Meðan hjátrúin var mögnuðust á 17. öld, fengu menn margar draumvitranir, er áttu að boða stórtíðindi. Þá trúðu menn því lengi, að sumsstaðar héldu til ýmsar forynjur og óvættir, og gengu margar og miklar sögur af þeim. Þá hefir lengi verið mikil trú á vatnaskrímslum í hinum og öðrum ám og vörnum hér á landi.

Húsaskipan og byggingar (greinilega innskotskafli frá öðrum, sjá Daniel Bruun)
1. Allir veggir voru gerðir úr torfi eða torfi og grjóti.
2. Timbur til húsagerðar var dýrt og var því sparað sem mest.
3. Bæir skiptust í göng, búr, baðstofu og eldhús.
4. Hvenær sem kýr var, var öll aðgætni höfð a hildunum og þær hirtar vandlega. Ytri hildahimnan var þvegin upp, þanin út og þurrkuð, en innsta lagið, vatnsbelgurinn, blásið upp og þurrkað í úthýsi, Svo var þetta hvorutveggja vafið saman og geymt vandlega, og hét það líknarbelgur. Þá var og hirt lífhimna úr nautgripum, flegin innan af magálunum, þanin og þurrkuð; sú homna var kölluð skæni.
5. Gluggar voru tvenns konar; gler og líknabelgir. Gler var fátítt og nær einungis í kirkjum.

-Íslenskir þjóðhættir – 1961 – Jónas Jónasson frá Hrafnagili.

12. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Horfnir starfshættir – Guðmundur Þorsteinsson

ÚRDRÁTTUR:

“Segja má að bóndinn fyrir sextíu árum hafi staðið landnámsmanninum nær en syni sínum – slíkar hafa breytingarnar orðið á íslensku þjóðlífi.”

Smalakjör fyrir 60 árum
1. Sextíu ár eru ekki langur tími í þjóðarævi. Samt hafa lífskjör þjóðarinnar breyst meira á þessum sextíu árum en á næstu þúsund árum áður.
2. Ég var á tíunda ári þegar bóndi, sem byrjað hafði búskap um vorið og vantaði smala, falaðist eftir mér.
3. Ég var mættur daginn eftir. Mjaltastúlka á fjórtánda ári fór með mér í fyrstu yfirsetuna til að kynna mér smalaslóðirnar.
4. Um miðaftansleyti mátti reka ærnar heim undir bæ, fá sér hressingu, en gæta þeirra síðan fram að mjöltum.
5. Seint á tíunda tímanum var lokið kvöldmjöltum, þá tók smalinn þær og vaktaði, ekki langt frá bæ, til klukkan eitt að nóttu.
6. Klukkan 6 að morgni hleypti einhver fullorðinn ánum út og gætti þeirra þar til kl. 8, en kvíaði þær þá til mjalta. Húsfreyjan og vinnukonan mjólkuðu báðar og voru búnar að því seint á níunda tímanum. Þá átti smalinn að vera kominn á kvíarnar með bita og mjólkurpela til dagsins.
7. Einveran, sem mörgum smala þótti einna verst, en öðrum ágætur tími til afþreyinga.
8. Smalinn hafði sín ákveðnu fyrirmæli. Hann varð að leyfa ánum að dreifa sér hóflega, svo þær beittu sem best, en gefa þeim ekki lausari tauminn en svo, að sjá að mestu yfir þær, og telja oft, vera helst alltaf að telja þær aftur og aftur, svo engin tapaðist, því það átti að vera fyrsta skylda hans að skila þeim alltaf með tölu á hverjum tíma. En vandalaust var það ekki.
9. Ég hafði ekki klukku að deginum, en mátti þess í stað koma með ærnar heim undir bæ upp úr miðaftni. Svefntóm smalans var ekki nema frá kl. 1 að nóttu til kl. 8 að morgni og þætti það líklega í styttsta lagi nú.
10. Á flestum bæjum voru sérstakar kvíar til að mjólka ærnar í. Það var tóft, sem hlaðin var úr torfi og grjóti eða torfi einu eftir ástæðum. Breidd hennar var við það miðuð, að þegar ærnar röðuðu sér á ská með báðum veggjum, væri dálítill gangur milli raðanna, eftir þeim gangi stikkluðu mjaltakonurnar.
11. Mjaltafötur voru á þeirri tíð heimasmíðaðar úr tré og voru heldur liðlegar og léttar.
12. Þegar mjöltum var lokið, átti smalinn að vera kominn, albúinn, því óhæfa þótti að láta ærnar standa í kvíum lengur en brýnasta þörf krefði.
13. Sums saðar voru notaðar svokallaðar “færikvíar”, það voru trégrindur, sem bundnar voru saman á hornunum og hægt að færa til, þegar blotnaði í þeim. Þær voru gjarna settar á greiðfæran óræktarbala, sem varð þá fljótlega að grónu túni, því ærnar báru vel á þá staði, ar sem þær stóðu í kvíunum; þrátt fyrir sína góðu kosti náðu færikvíar ekki þeirri útbreiðslu, sem þær áttu skilið.

Horfin stétt
1. Vegna sérstakra tilmæla krotaði ég niður 1965 litla greinargerð um fráfærur, eins og ég þekkti þær af eigin raun.
2. Sauðféð og umhirða þess tók því, beint eða óbeint, mestan hluta af starfi sveitafólksins, með ærinni önn allan ársins hring.
3. Þegar sauðburður hófst, voru skildar að fyrri viku ær og hinar, sem seinna áttu að bera, til þess að hafa færri ær í vöktun, og var nógu örðugt samt.
4. Næst eftir burðinn þurfti að hafa góða gát á ánum. Var gengið stöðugt til þeirra, og þurfti margs að gæta.
5. Þegar sauðburði var lokið, hófust vikulega sameiginlegar smalamennskur, venjulega hvern mánudag.
6. Þegar leið á vorið var farið að “stía”, þ.e. að skilja að ær og lamb næturlangt. Oftast var það gert á “stekk”, sem var eins konar rétt með viðbyggðri “lambakró”, en hún þurfti að hafa örugglega griphelda veggi.
7. Vaknað var klukkan 5 árdegis til að fara á stekkinn.
8. Varla var fært frá yngri lömbum en fimm vikna, helst þurftu þau að vera orðin 6-7 vikna gömul.
9. Þegar hinn endanlegi fráfærudagur rann loks upp, voru ærnar reknar inn fyrir miðjan dag, lömbin tínd þegar inn eins og venjulega, en ánum hleypt út og þær reknar í haga með valdi, því viljugar gengu ærnar ekki burt frá lömbunum sínum.
10. Þegar ærnar væru komnar svo langt frá, að tryggt var að ekki heyrðu hvort til annars, ær og lamb, var þeim hleypt út. Þau kveinuðu sárt, þegar engin móðir tók á móti þeim, en héldu sig við stekkinn og gripu í jörð á milli grátkviðanna.
11. Þar voru þau svo næstu tvo til þrjá daga, am.k. hýst í stekknum um nætur.
12. Ánum var haldið til beitar um daginn.
13. Frá þriðja degi voru lömbin rekin í örugga fjarlægð frá stekknum og þeirra gætt þar.
14. Þegar ærnar voru reknar á stekkinn gripu þær í tómt, og verður varla með orðum lýst þeim kveinstöfum, sem kváðu við frá stekknum næsta hálftímann, á meðan ærnar æddu eða ráfuðu um stekkinn í vonlausri leit að aleigu sinni. Það voru ömurlegustu stundir smalans.
15. Þegar kom fram á sautjándu viku sumars, var hætt að hýsa ærnar en þeim í þess stað vikið í haga og svo smalað til mjalta að morgni af einhverjum fullorðnum.
16. Síðustu daga fyrir göngurnar voru ærnar ekki mjólkaðar nema annað málið og geltust þá fljótt, enda veitti þeim ekki af að braggast svolítið fyrir veturinn.

Skógerð
1. Fram undir okkar daga, sem nú gjörumst rosknir, urðu flestir landsmenn að bjargast við þá skól, sem hægt var að gjöra heima, og voru þá varla tiltæk önnur efni en skinn ýmissa dýra láðs og lagar. Var mikið verk að gjöra skó á alla á fjölmennari heimilum, því fremur sem ending skinnsins var heldur lítil, þó menn leituðu snemma ýmissa ráða til að bæta hana.
2. Þeir, sem voru efnaðir og fornbýlir, áttu oft kippur hertra bjóra og fleiri húðir í reyk.
3. Sauðskinn og kálfskinn voru notuð í skó handa kvenfólki og börnum og þeim, sem lítið gengu.
4. Þeir, sem þurftu mikið að ganga, urðu að hafa leðurskó, og veitti ekki af, því allt fram til 1920 og lengur þó var meira um göngulag en nútímafólk á gott með að skilja. Til lands var látlaust göngulag árið um kring, en minnstum sláttinn, mikið var ferðast á fæti, og þótti varla meðalmannsverk þá að ganga 50 km á dag, en góðir göngumenn lögðu að baki miklu lengri leiðir.
5. Skónálar voru smíðaðar af innlendum hagleiksmönnum.
6. Selskinn þótti gott til skæða, og voru oft gjörðir úr því skór.
7. Gerðir voru skór úr hvelju og hákarlaskráp.
8. Þá voru skinnsokkar algengir í hausthrakningum og algengum ferðalögum.
9. Íleppar fylgdu íslensku skónum lengi. Gerð þeirra var með ýmsum hætti, en tilgangurinn var alltaf sá sami, að hlífa ilinni við kulda og ekki síður sárindum. Þeir voru prjónaðir úr grófu, lítt vönduðu bandi, til þess að þeir yrðu sem þykkastir.

Að koma ull í fat…
1. Við spurningunni, hvernig fólk gat lifað, verður mér tvennt hugstæðast til svara, en þar hygg ég drýgst hafa hjálpað torfhúsin og íslenska ullin.
2. Um torfhúsin hefur oft á síðari árum verið farið niðrandi orðum, af lítilli þekkingu en miklu vanþakklæti. Þau voru notagóð lausn, vaxin upp úr nauðsyn fyrir húsaskjól og eina lausnin, sem fólk hafi efni og möguleika á í þá tíð.
3. Ullin okkar hefur heldur ekki verið metin sem skyldi á undanförnum velgengdarárum þjóðarinnar, þó fólk sé nú heldur aðeins byrjað að átta sig á gildi hennar og nauðsyn í okkar ágæta en misvirðrasama landi.
4. Ekkert af ullinni mátti fara forgörðum, þjóðin var ekki það efnuð.
5. Hún var þvegin í keytu sem svaraði 1/3 á móti vatni.
6. Frá fornöld, langt fram eftir öldum, var ekki önnur verkfæri að ræða til spuna en teinsnælda.
7. Teinsnældan tók ekki teljandi breytingum frá söguöld og fram á mína daga, nema stærðin lagaðist eftir viðfangsefnum.
8. Rokkar voru bæði innfluttir og, einkum á seinni árum, innlend hagleikssmíði, sem þótti heldur betri en hinum útlendu.
9. Fólk fór snemma á fætur, eins þó dagar væru stuttir, ljósfæri lítil og frumstæð og spart þyrfti að halda á öllu ljósmeti. Lengi var aðeins innlent efni til ljósa; lýsi, hrossafeiti og margs konar flot.
10. Um svipað leyti og eldakonan risu karlmenn almennt til gegninga; konur settust þá líka við tóvinnu, þó kalt væri í baðstofunni fyrst, og jafnvel börnin vakin til starfa, svo fljótt þau gátu gert gagn.
11. Karlmenn voru lengst úti við á vetrum, alla daga, því beitt var fénu, hvenær sem fært var.
12. Konur og aðrir, sem inni voru, unnu úr prjónabandi.
13. Um og upp úr 1920 fara að koma prjónar úr öðru efni en stáli, en hollastir þeirra fyrir hendurnar voru tréprjónar.
14. Nálægt aldamótunum komu fyrst til landsins hringprjónavélar.
15. Flatprjónavél sá ég fyrst 1910.

….og mjólk í mat
1. Fyrsta og mest metna verðmætið var smjörið, sem oftast var fremur hörgull á.
2. Í eldri tíð var það fyrsta, sem gjöra þurfti fyrir mjólkina, að “setja” hana, þ.e. að hella henni í grunn ílát með miklum grunnfleti (trog eða byttur), en þær nefndust bakkar, og voru það grunn stafaílát.
3. Á hverri byttu var borað fingurgómastórt gat niðri við botninn og tappi hafður í því en þegar ná skyldi rjómanum, var tappinn tekinn úr og undanrennan látin renna í ílát, sat þá rjóminn eftir í ílátinu og var strokinn með fingrunum ofan í strokkinn.
4. Þá var komið að því að skaka strokkinn, því þótt rjóminn væri orðinn þykkur, var enn í honum væta, sem ná þurfti úr, svo smjörið yrði til, en það gjörðist í strokknum.
5. Bullustrokkna þekkja margir enn í sjón.
6. Mikið þurfti að geyma til vetrar, einkum skyr og osta.
7. Mjólkurílátin voru mest úr tré og því vandgerðara við þau en síðari tíma ílát.

Sauðatað til eldneytis
1. Allt frá upphafi Íslandsbyggðar hefur eldsneytisþörfin verið ærið vandamál, það því fremur sem hér var einatt kalt í veðri.
2. Tað húsdýra hefur lengi verið notað í eldinn, og hér hnúði nauðsyn því fastar á sem skógar eyddust og annar jarðargróður.
3. Til forna mun hafa þurft að nota “pál” til að stinga út taðið.
4. Karlmenn stungu og óku taðinu út, enda var hvort tveggja erfitt.
5. Næst var að kljúfa taðið, og gjörðu það kvenfólk og unglingar, oft voru hafðir til þess sérstakir spaðar, úr beini eða hörðu tré.
6. Kropið var á kné, annað eða bæði, hausinn lagður á hliðina og klofið eftir lögum, í sem næst eins þumlunga þykkar skánar eða þynnri.
7. Hlaðið var í taðhlaða.
8. Eldiviðarleysi þótti mikið böl í búskap og var nefnt í sama flokki og heyleysi og matarleysi. Þessi uggvænlega þrenning var tíðasta orsök þess, að fólk “flosnaði” upp.
9. Þeir þóttu heppnir, sem áttu rekafjörður og gátu hirt morvið til búdrýginda. Rekajarðir voru alltaf eftirsóttar, sem og allt annað sjávarfang.

Mótekja
1. Mótekja er einn þeirra fornu atvinnuhátta, sem nú má heita, að séu að mestu úr sögunni.
2. Var það eitt nauðsylegasta vorstarf allra að “taka upp svörð”, þurrka hann vandlega og hirða og ganga frá, svo nægði til vetrarins.
3. Hver hnaus var ferkantaður, tæp rekublaðslengd á hverja hlið en jafnlangur blaðinu.
4. Þegar mórinn hafði sigið í kestinum sem hæfilegt þótti, var hann fluttur á þurrkvöll.
5. Þegar komið var á þurrkvöllinn, var næst að kljúfa hann. Það var oftast gert með reku. Hnausinn varlagður á hliðina og skýfður í nokkrar skánar. Síðan voru skánarnar breidar flatar á jörðu, svo þær gætu skurnað, en eftir það oft snúið á hina hlið til að þorna betur. Ef óheppilega viðraði í móinn, þurfti stundum að hlaða honum í hrauka, en að síðustu var hann alltaf tekinn í hlaða, sem svo voru tyrfðir.
6. Í sveitinni var sauðatað aðaleldsneytið.

Hrístekja
1. Sem kunnugt er og oft hefur verið minnst á, hefur gróður mjög eyðst hér á landi frá landnámstíð. Hefir það í seinni tíð allt verið kennt mönnum og búsetu þeirra, en þetta er alls ekki rétt, eins og allt fullgreint fólks ætti að geta sagt sér sjálft.
2. Oft fór náttúran hamförum og eyddi í stórum stíl gróðri og gróðurlendi.
3. Eldgos, jökulhlaup, sandbylji og þvílíkt þarf síður að benda alþýðunni á en menntamönnum.
4. Nú rífa menn ekki lengur hrís, lyng og jafnvel mosann í eldinn af þeirri einföldu ástæðu, að “vísindin” hafa kennt þeim að kynda með mikli minni áreynslu útlendu eldsneyti, sem er enn botnlausari rányrkja en hin fyrri.
5. Þá var það, að ég fór á útmánuðum, oft dag eftir dag og fleiri ár, í hlíðina algróna hrísi og sótti hrísbyrðar stórar til drýginda og fóðurbóta handa kúnum þegar fóðurskortur var fyrirsjáanlegur.
6. Víða var allt fram á mína daga “skógviður”, en svo var allt birkikjarr nefnt, notaður mjög mikið í þéttrefti og tróð á hús, mjög til eldsneytis, jafnvel gripið til að gefa kúm til fóðurbóta og fóðurauka í heyskorti.
7. Íslenskt birki, vel þurrkað, hefur lengi þótt úrvalsviður til útskurðar og ýmissa smásmíða, því það er seinvaxið, fíngjört og ókleyfið.

Trjáreki
1. Trjáreki er snemma nefndur í fornum sögnum og heimildum, og mun vera eitt af þeim hlunnindum, sem landnámsmenn litu hvað hýrustum augum, þegar þeir komu hingað, ásamt veiðiföngum og óteljandi nytjum þessa fagra lands, sem átti að heita ósnortið. rekinn hafði þann stóra kost fram yfir aðrar landsnytjar, að varla var hægt að rányrkja hann.
2. Reki var notaður og unninn til smíðaviðar. Einnig í girðingastaura.
3. Þá var ekki smælkið vanmetið heldur, en hirt kostgæfilega, hvert kefli og sprek, sem fór mest í eldinn og þótti mikil hlunnindi.

Vatnsburður
1. Mikill kostur þótti á hverju býli, að þar væri þægilegt vatnsból eða a.m.k. stuttur vatnsvegur, en hvoru var ekki alls staðar til að heilsa.
2. Brunnhús voru stundum við bæjarlæki.
3. Hef ég grafið a.m.k. átján brunna en endurgrafið eina tíu.
4. Kvikasilfur var gott til brunngerðar. Það át sig niður á við.

Torfhús
1. Eitt af því, sem flestir menn þurftu að bera nokkurt skyn á í eldri tíð og geta bjargað sér við, var að byggja úr torfi og dytta að torfhúsum. Til þess þurfti að vera hlutgengur að skera torf.
2. Regla var að hafa grjót, a.m.k. að innan í öllum hesthús- og fyrir það sem skepnunar náðu að nudda sér við. Einnig voru allir garðar og jötuþrep hlaðin úr grjóti.
3. Réttarveggir stóu ekki heldur lengi nema hlaðnir úr grjóti, sérstaklega innan.
4. Þá má minna á vörslugarða, sem hlaðnir hafa verið fram á þessa öld úr torfi en löngum ekki síður úr grjóti, hinir síðustu einhlaðnir, eins og sjá má m.a. í Aðaldalshrauni og á Suðurnesjum.
5. Víða sjást enn eldforn garðalög, mikil um sig og greinileg, sem ætla má frá fornöld, en enginn getur sagt sér til nú, til hvers mörg þeirra voru.

Fjárhúsgerð
1. Snemma á öldum munu menn hafa þurft að fara að hugsa fyrir einhverju skýli fyrir búpening sinn, en er lítið um það vitað, hvernig það var helst gjört.
2. Notaðir hafa verið hellar eftir því, sem þeir hrukku til, og eru dæmi um, að þeir hafi verið notaðir fram, um síðustu aldamót.
3. Ak þess voru svo beitarhús, eitt eða fleiri, lengra frá bæ, þar sem landrými var mikið.
4. Hesthús voru oftast með eina jötu eða “stall” við annan vegg, og látnir voru þeir “standa á taði”, eins og féð.
5. Hæð veggja á gripahúsum var í upphafi miðuð við, að þeir væru gripheldir, en eftir því sem þeir sigu og greru, hættu þeir oft að vera það.
6. Ein er sú gerð fjárhúsa, sem varla verður gengið fram hjá í svona yfirliti, en það eru “borgir”, eldfornt nafn.
7. Fjárborgin er kringlótt, hlaðin úr grjóti einu, meira en mannhæðahá, með einum dyrum, lítið meira en kindgengnum á hæð, lögð flötum steinum í botninn, og fennti ekki inn í hana, svo teljandi væri, því snjónum hvirflaði í kringum hana.
8. Oft eru beitarhús langt frá bæ og beitarhúsasmalinn því hálfgerður útilegumaður vegna hátta sinna, en þau voru þó óðum að hverfa um síðustu aldamót.

Mataröflun í eldri tíð
1. Þykir svöngum sætt, sem söddum þykir óætt.
2. Viðarmest af þessu er sennilega grastekjan.
3. Sölvatekja var einnig umfangsmikil lengi vel, þar sem vel hagaði til á víðlendum flúðum; meira mun það þó hafa verið sunnanlands, því þar er miklu meiri munur flóðs og fjöru. Sölin eru skoluð vel í vatni, en síðan þurrkuð vel, líkt og hey, en troðið síðan, vel þurrum, fast ofan í tréílát. Brýst þá út úr þeim eins konar sykurefni, sem sest utan á þau eins og hrím, og má telja, að þau séu orðin fremur ljúffeng.
4. Þá var fjöldi jurta notaður til tevatnsgerðar, þ.ám. blóðberg, vallhumall, rjúpnalauf, sortulyng, aðalbláberjalyng, einir o.m.fl.
5. Svokallaður “ruslakeppur” var gjörður ur ýmsu smálegu innan úr kindum.
6. Kútmagar og sundagar úr þorski þóttu bæði sælgæti og til mikilla búdrýginda, lifraðir kútmagar voru etnir nýir, en sundmagar soðnir og súrsaðir.
7. Sporðar og bægsli hákarla voru sviðin, soðin og súrsuð.
8. Alþýðan fann, að skarfakál var gott við skyrbjúgi, þótt hugsun um vítamín hafi þá ekki verið komin inn meðal fólks.
9. Menn höfðu rótgróna ótrú á að eta hákarl nýjan, en þó voru hákarlahausar soðnir nýir og etnir með þrárri tólg bræddri út á, hákarlastappa.
10. Algengt var, að hörðum þorskhausum væri drepið ofan í sýru og þeir síðan lánir ryðja sig, en á eftir rifið úr þeim það, sem ætilegt var, en beinin barin og gefin kúnum, sem höfðu fulla þörf fyrir kalkið.

Brauðgerð í eldri tíð
1. Framan frá upphafi byggðar þessa lands og líklega miklu lengra voru hlóðirnar einu eldunarfærin fyrir alla matseld.
2. Brauðtrog var til á hverju heimili, en það var grunnt, fremur flátt, með nokkuð stórum botni, nærri jafnt breidd og lengd. Í því lá sem oftast eitt “kökudeig”, frá síðustu brauðgerð, súrdegið, sem sá um gerjunina.
3. Pottbraut var áreiðanlega mest notað og ljúfengast alls brauðs, ef vel tókst til með það.

Kornmölun
1. Langt er síðan mennirnir lærðu að hagnýta sér korn til manneldis.
2. Fundist hafa hér í mjög fornum rústum kvarnasteinar úr íslensku grjóti, og gæti það bent til þess, að landnámsmenn hafi haft út hingað þekkingu á mölun korns og jafnvel kvarnir.
3. Víða um land bjuggu menntil kvarnasteina, einkum úr eitilhörðuhraungrjóti.
4. Kvarnasteinar entust lengi, en slitnuðu með tímanum eins og flest annað. Þegar þeir gerðust sléttir á slitflötinn, þurfti að klappa þá upp, sem kallað var, en það var að höggva rásir með nokkru millibili eins og geisla út frá miðju og út úr brúnum.

Sléttun túna
1. Lengst þeirrar tíðar, sem liðin er, síðan landið byggðist, hafa menn strítt við þúfurnar, sér til ærinna óþæginda. Þær torvelduðu alla umferð og urðu orsök margar illrar byltu, en mest og verst töfðu þær fyrir heyskapnum, sem segja má, að gengi fyrir handafli einu, allt til síðustu aldamóta. Oft var á öllum þeim tíma búið að bannsyngja þúfurnar, en hvorki fækkaðu þær né lækkuðu neitt við það.

Lítið ljós
1. “Betra er lítið ljós en mikið myrkur”. Þannig hljóðar eitt hinna fornu spakmæla þjóðarinnar.
2. Langeldar, niðurgrafnir í gólf, voru fyrst og fremst til hlýinda, en einnig var birta þeirra hagnýtt til starfa.
3. Kolur voru úr steini.
4. Á seinni öldum, þegar ofurlítið fer að rýmkast hagur þjóðarinnar, fer að tíðkast að smíða ljósfæri úr látúni eða steypa þau úr kopar, og á síðustu öldum voru kolur orðnar tvöfaldar, kölluðust þær þá lampar og þóttu mestu þing og fyrirmyndarljósfæri, einkum ef hægt var að veita sér lýsi á þau.
5. Þegar byrjað var að flytja inn steinolíu til lýsingar, gjörðist hér bylting, en lítt mun alþýða hafa af því haft að segja fyrr en um 1870.
6. Fyrstu eldspýturnar fluttust hingað seint á átjándu öld, þá í litlum, renndum trébaukum.
7. Steinolíuluktir munu hafa farið að flytjast um aldamót, var þeim tekið fegins hendi, þó ekki væru þær notaðar nema í nauðsyn vegna eyðslu.

Járnsmíðar
1. Við, sem munum aftur undir síðustu aldarmót, höfum lifað meiri byltingu í þjóðlífinu en nokkur önnur kynslóð hérlend, og þýðing málma, einkum þó stáls, hefir farið vaxandi með breyttum starfsháttum og vaxandi notum verkfæra og véla til sjávar og lands, en járnsmíði, þ.e. járnslátta við kolahitun, má heita niður lögð.
2. Gömlu íslensku ljáina þurfti alltaf að dengja heita og herða þá á eftir. Þess vegna þurftu flestir, sem teldust sjálfbjarga, að hafa smiðju á sínum heimilum.

-Horfnir starfshættir – 1990 – Guðmundur Þorsteinsson frá Lundi.

11. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Veðurfar á Íslandi – Páll Bergþórsson

ÚRDRÁTTUR:

“Sá sem les sögu Íslands með athygli kemst varla hjá að sjá samhengið milli loftslags og lífskjara.”

Veðurfar á Íslandi – Páll Bergþórsson
1. Frá sjónarmiði landbúnaðar er sannmæli, sem oft hefur verið haldið fram, að Ísland sé á mörkum hins byggilega heims. Það er aðallega kuldinn sem veldur. Þess vegna hafa bæði skammvinn og langvinn verðabrigði haft mikil áhrif á kjör þjóðarinnar og mótað hugsunarhátt hennar og menningu að mörgu leiti.
2. Hafísinn móta loftslag og loftlagsbreytingar meira á Íslandi en í flestum öðrum löndum. Það stafar af sérstökum aðstæðum hafstrauma.
3. Veðurlagið á hverjum tíma mótast talsvert af hálendinu og fjallgörðunum sem skipta veðrum.
4. Margir telja að allt að helmingur landsins hafi verið gróinn á landnámsöld, en helmingur þess gróðurlendis hafi blásið upp. Þó er erfitt að segja að hvað miklu leyti sá uppblástur hefur stafað af loftlagsbreytingum eða ágangi manna og búfjár.
5. Síðustu áramilljónir hafa skipts á hlýskeið og ísaldir og þeirra síðustu mun hafa lokið fyrir um 10.000 árum.
6. Aldirnar frá landnámi og fram undir 1200 ættu að hafa verið mildar, með litlum undantekningum, og líkar því hlýindaskeiði 20. aldar sem nútímamenn þekkja. Undir 1200 fer að kólna og svipað loftslag helst allt fram undir 1400. Um fimmtándu öldina eru svo litlar heimildir að þar er eyða. Sextánda öldin er álíka köld og sú 13. og 14. Um 1600 kólnar nokkuð og þótt sú breyting sýnist ekki mikil sýnir reynsla síðari tíma að jafnvel svo lítil loftslagsbreyting getur orðið örlagarík. Eftir það eru mikil harðindi öðru hvoru fram undir 1920.
7. Það er eftirtektarvert að þrátt fyrir allar frásagnir af landnámsöld, einkum í Landnámu, eru varla meinar sagnir af því að hafís hafi orðið til trafala svo líflegar sem siglingar voru þá.
8. Í landnámu er frásögn sem má kalla samantekt á veðurfari tveggja fyrstu aldanna í sögu landsins. Þar segir frá hallæri á tíundu öld, svonefndri óöld í heiðni, og að 80 árum síðar hafi komið annað hallæri. Þetta bendir til þess að loftslag hafi yfirleitt ekki verið kaldara en menn þekkja frá miðri þessari öld.
9. Örnefni, sagnir og fornleifar eru til vitnis um kornrækt á fyrstu öldum Íslandsbyggðar.
10. Beinfundir sýna að meðalhæð íslenskra karla var um 172 sc á miðöldum, en var orðin 169 cm á 18. öld. Þetta er í samræmi við vaxandi fjölda hungurfelliára á þessu tímabili.
11. Sá sem les sögu Íslands með athygli kemst varla hjá að sjá samhengið milli loftslags og lífskjara.
12. Til forna var talið að eitt kúgildi, eina kú eða sex ær loðnar og lembdar þyrfti til að framfleyta hverjum heimilsmanni ef bóndi átti að teljast þingfarakaupsskyldur.
13. Beint samhengi ætti að vera á milli lofthita og fjölda búpenings í landinu.
14. Þetta vekur þá spurningu hvaða áhrif fækkun búpenings hafi haft á fólksfjölda í landinu.

Íslensk þjóðmenning I – uppruni og umhverfi – 1987 Frosti F. Jóhannsson (bls. 195-366).

11. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Sel – gögn og heimildir

Gögn og heimildir um Reykjanes, sem skoðaðar voru:

Aftökustaðir í landi Ingólfs – Páll Sigurðsson.
Annálar 1400-1800.
Á refaslóðum – Theodór Gunnlaugsson.
Áður en fífan fýkur – Ólafur Þorvaldsson.
Ágúst Guðmundsson f. 1869: Þættir af Suðurnesjum. – Akureyri : Bókaútgáfan Edda, 1942. 113 s.
Álftanessaga.
Álög og bannhelgi.
Árbók F.Í. – 1936 – 1984 – 1985.
Árbók hins íslenska fornleifafélags – 1998-1994-1981-1979-1978-1974-1971-1966-1955-1956-1903.
Árbók Suðurnesja 1983-1998. Sögufélag Suðurnesja
Árbók Suðurnesja 1984-1985 og 1986-1987.
Árni Óla f. 1888: Strönd og Vogar : úr sögu einnar sveitar í landnámi Ingólfs. – Reykjavík : Bókaútgáfa Menningarsjóðs, 1961. 276 s.
Ársrit Sögufélag Ísfirðinga 1978, Ísafirði, bls. 136-142.
Ásgeir Ásgeirsson f. 1957: Við opið haf : sjávarbyggð á Miðnesi 1886-1907. – [Sandgerði] : Sandgerðirbær, 1998. 309 s.
Bjarni Guðmarsson f. 1961: Saga Keflavíkur : 1766-1890. – Reykjanesbær : Reykjanesbær, 1992. 302 s.
Bjarni Guðmarsson f. 1961: Saga Keflavíkur : 1890-1920. – Reykjanesbær : Reykjanesbær, 1997. 371 s.
Bjarni Guðmarsson f. 1961: Saga Keflavíkur : 1920-1949. – Reykjanesbær : Reykjanesbær, 1999. 448 s.
Blanda, I, II, III og IV.
Bláfjöll – Tómas Einarsson.
Bréf og bækur Jónasar Hallgrímssonar.
Egon Hitzler: Sel – Untersuchungen zur geschichte des isländschen sennwesens seit der landnahmzeit, gefið út á vegum Institutt for sammenlignende kulturforskning af Universitetforlaget, Oslo – Bergen – Tromsö, 1979, 280 bls. með myndum og uppdráttum.
Einar Þ. Guðjohnsen f. 1922: Gönguleiðir á Íslandi : Reykjanes. – Reykjavík : Víkingur, 1996. 96 s.
Einar Þ. Guðjohnsen f. 1922: Gönguleiðir á Íslandi : Suðvesturhornið. Reykjanes. – Reykjavík : Almenna bókafélagið, 1989. 91 s.
Exploring Suðurnes. – Keflavík : Enviromental Div. Of the Public Works Dept., NAS, 1998.
Faxi – 62. ágr. 2. tbl.
Ferðabók – Þorvaldur Thoroddsen.
Fimmtán gönguleiðir í nágrenni Reykjavíkur – Kristján Jóhannsson.
Flugsaga Íslands í stríði og friði.
Fornar Hafnir á Suðvetsurlandi – Jón Þ. Þór.
Fornleifakönnun á Reykjanesi 1998.
Fornleifaskrá á Miðnesheiði – – Ragnheiður Traustadóttir.
Fornleifaskráning í Grindavík – Elín Ósk Hreiðarsdóttir – 2002.
Fornleifaskráning í Selvogi.
Fornleifaskráning í Ölfushreppi II – Svæðisskráning í Ölfus- og Selvogshreppi – Hildur Gestsdóttir
Frá Suðurnesjum – Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík.
Frá Suðurnesjum : frásagnir frá liðinni tíð. – Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík, 1960. 384 s.
Frjálsa glaða líf – Guðmundur Bjarnason.
Gamlar minningar – Sigurður Þorleifsson.
Gerðahreppur 90 ára.
Gísli Brynjólfsson f. 1909: Mannfólk mikilla sæva : Staðhverfingabók. – [Reykjavík] :
Gísli Sigurðsson – handrit í Bókasafni Hafnarfjarðar.
Gísli Sigurðsson – leiðarlýsingar – handrit.
Gráskinna hin meiri, útg. af Sigurði Nordal og Þórbergi Þórðarsyni, Rvík, Bókaútgáfan Þjóðsaga 1983; “Sagnir úr Hafnarfirði”.
Grúsk, I, II, III og IV.
Guðmundur A. Finnbogason f. 1912: Í bak og fyrir : frásagnir af Suðurnesjum. –
Guðmundur A. Finnbogason f. 1912: Sagnir af Suðurnesjum : og sitthvað fleira sögulegt. – Reykjavík : Setberg, 1978. 200 s.
Guðmundur Björgvin Jónsson f. 1913: Mannlíf og mannvirki í Vatnsleysustrandahreppi. – Guðmundur Björgvin Jónsson, 1987. 436 s.
Guðrún Sveinbjarnardóttir, grein í Acta Archaeologica 62 frá 1992? Þetta er sérhefti um rannsóknir á Norður Atlantshafssvæðinu.
Gunnar M. Magnúss f. 1898: Undir Garðskagavita. – Reykjavík : Ægisútgáfan, 1963. 360 s.
Gömul landakort – herforingjakort – leiðakort.
Gönguleiðir á Íslandi – Reykjanesskagi – Einar Þ. Guðbjartsson.
Harðsporar – Ólafur Þorvaldsson.
Heiðmörk – Páll Líndal.
Hengilssvæðið – Sigurður Kristinsson og Kristján Sæmundsson.
Hildur Harðardóttir f. 1943: Þjóðsögur af Suðurnesjum. Ópr. B.Ed ritgerð frá KHÍ.
Horfnir starfshættir – Guðmundur Þorsteinsson.
Hraunhellar á Íslandi – Björn Hróarsson.
Hraunin sunnan Straumsvíkur.
Hreindýr á Íslandi – Ólafur Þorvaldsson.
Húsatóftaætt . – Reykjavík : Sögusteinn, 1985. 247 s.
Í bak og fyrir – Guðmundur A. Finnbogason.
Ísland fyrir aldarmót – Frank Ponzi.
Íslandshandbókin – Örn og Ölygur.
Íslendingaþættir – vor- og sumarvinna.
Íslenskir sagnaþættir og þjóðsögur III og X.
Íslenskir sjávarhættir – Lúðvík Kristjánsson.
Íslenskir þjóðhættir – Jónas Jónasson.
Íslenskir þjóðhættir eftir séra Jónas Jónasson, III. útg. 1961 – bls 62-64 og 163-177.
Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár – Daniel Bruun – Steindór Steindórsson þýddi – 1987 – bls. 367-370.
Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár – Steindór Steindórsson.
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns (1703), annað og 3ja bindi. Útg. Kbh. 1923-1924.
Jarðfræðikort af Reykjanesskaga – Jón Jónsson, jarðfræðingur.
Járngerðarstaðarætt 1-3 : niðjatal Jóns Jónssonar bónda á Járngerðarstöðum. – Reykjavík : Þjóðsaga, 1993
Járngerðarstaðir í Grindavík og hjáleigur – fornleifaskráning – Agnes Stefánsdóttir 2001.
Jón Böðvarsson f. 1930: Suður með sjó. – Keflavík : Rótarýklúbbur Keflavíkur, 1988. 152 s.
Jón Thorarensen f. 1902: Rauðskinna hin nýrri : þjóðsögur, sagnaþættir, þjóðhætti og annálar. 1-3. – [Reykjavík] : Bókaútgáfan Þjóðsaga, 1971
Jón Þ. Þór f. 1944: Hafnir á Reykjanesi : saga byggðar og mannlífs í ellefu hundruð ár.
Jón Þ. Þór f. 1944: Saga Grindavíkur : frá 1800-1974. – Grindavík, Grindavíkurbær, 1996. 293 s.
Jón Þ. Þór f. 1944: Saga Grindavíkur : frá landnámi til 1800. – Grindavík : Grindavíkurbær, 1994. 282 s.
Kristján Sveinsson f. 1960: Saga Njarðvíkur. –Reykjanesbær : Þjóðsaga, 1996. 504 s.
Landnám Ingólfs – Félagið Ingólfur.
Landnám Ingólfs : nýtt safn til sögu þess 1-5. [Reykjavík] : Félagið Ingólfur, 1983-1996.
Landnám Ingólfs 1-3 : lýsing Gullbringu- og Kjósasýslu : ýmsar ritgerðir : sýslulýsingar og sóknarlýsingar. – Reykjavík : Félagið Ingólfur, 1935-1939.
Landnámsbók – Sturlubók.
Líf og þjóðhættir í Hafnarfirði á 14. öld – Gísli Sigurðsson – handrit.
Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu – Skúli Magnússon.
Mannfólk mikilla sæva, Staðhverfingabók – Gísli Brynjólfsson – 1975.
Mannlíf og mannvirki á Vatnsleysuströnd- Guðmundur Jónsson.
Mannviki við Eldvörp.
Mannvíf mikilla sæva – Staðhverfingabók – Gísli Brynjólfsson.
Marta Valgerður Jónsdóttir f. 1889: Keflavík í byrjun aldar 1-3 : minningar frá Keflavík. – Reykjavík : Líf og saga, 1989
Matsáætlanir vegna vegagerðir, t.d. Suðurstrandarvegur.
Menningaminjar í Grindavikurkaupstað – Svæðisskráning – Orri Vésteinsson – 2001.
Náttúrfræðingurinn – 1972.
Náttúrufræðistofnun Íslands : Náttúrufar á sunnarverðum Reykjanesskaga. – Reykjavík : Samvinnunefnd um skipulagsmál á Suðurnesjum, 1989. 85 s.
Náttúruminjaskrá.
Orðabók Háskólans – ritmálsskrá.
Orri Vésteinsson.
Rauðskinna hin nýrri.
Rauðskinna I.
Reglugerð um fornleifaskráningu.
Reglugerð um þjóðminjavörslu.
Reykjanesbær : Reykjanesbær, 2003. 271 s., örnefnakort.
Reykjanesför 1796.
Reykjanesskagi vestan Selvogsgötu. – Reykjavík : Ferðafélag Íslands, 1984. (Ferðafélags Íslands, Árbók; 1984).
Saga Bessastaðahrepps.
Saga Grindavíkur.
Saga Hafnarfjarðar, eldri og nýrri.
Saga Njarðvíkur – Kristján Sveinsson.
Sagnir af Suðurnesjum – Guðm. A. Finnbogason.
Selatangar – verstöð og verkun.
Selvogsgata og Krýsuvíkurleiðir – Ólafur Þorvaldsson.
Sesselja G. Guðmundsdóttir f. 1947: Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi. – [Keflavík] : Lionsklúbburinn Keilir, [1995]. 152 s.
Sigurlína Sigtrygssdóttir – Handrit er birtist í “Göngur og Réttir”, Bragi Sigurjónsson, Bókaútgáfan Norðri, 1953, bls. 253-256.
Skammir – Skuggi.
Skipulag byggðar á Íslandi – Trausti Valsson – 2001
Skipulag byggðar á Íslandi – Trausti Valsson.
Skrá um friðlýstar fornleifar 1990 – Fornleifanefnd og Þjóðminjasafnið.
Skrá um friðlýstar fornminjar 1989.
Staður í Grindavík – Fornleifaskráning – Agnes Stefánsdóttir 1999.
Steinabátar – Sturlaugur Björnsson.
Strönd og Vogar – Árni Óla 1961.
Sturlaugur Björnsson f. 1927: Steinabátar : í máli og myndum. – [Keflavík] :
Sturlaugur Björnsson, 2000. 141 s.
Suður með sjó – leiðsögn um Suðurnes – Jón Böðvarsson.
Suðurnes. Reykjavík : Náttúrurfærðistofnun Íslands, 1982. 82 s.
Söguslóðir – afmælisrit helgað Ólafi Hanssyni sjötungum.
Sölvi Helgason.
Tillaga til alþýðlegrar fornfræði.
Tímarit Máls og menningar – 1966.
Tyrkjaránið.
Um sel og selstöðu í Grindavíkurhreppi 1979 – Guðrún Ólafsdóttir.
Um sel og selstöður í Grindavíkurhreppi – Guðrún Ólafsdóttir.
Undir Garðskagavita – Gunnar M. Magnús.
Útilegumenn og auðar tóttir – Ólafur Briem.
Útivist 1 og 6.
Við opið haf – Ásgeir Ásgeirsson.
Viðeyjarklaustur – Árni Óla.
Þjóðminjalög.
Þjóðsögur – ýmsar.
Þjóðsögur á Reykjanesi.
Þjóðsögur í heimabyggð.
Þjóðsögur og þættir.
Ægir 1936 – bls. 194.
Önefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi – SG.
Örn og Örlygur, 1975. 239 s.
Örnefni í Ölfusi – Selvogur.
Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi – Sesselja G. Guðmundsdóttir 1995.
Örnefni og leiðir í landi Garðabæjar – 2002.
Örnefni og leiðir í landi Garðabæjar – Guðlaugur Rúnar Guðmundsson 2001.
Öskjuhlíð – Náttúra og saga – Helgi M. Sigurðsson og Yngvi Þór Loftsson 1993.

11. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Orðatiltæki tengd selbúskap (skv. Orðabók Háskólans)

Sel:
1. Er þar í seli haft lengi á sumri. Sel í Jarðab. VI, 168
2. At Sel edr Setr skylldu eptir laganna tilsøgn brúkaz á sérhvørium jørdum. sel LFR VII, 195
3. Hvar í Seli mætti hafa til stórra gagnsmuna. seli LFR VII, XVI
4. Og séu Garðar undanteknir, sem höfðu pening í seli til 1832. seli LandnIng III, 209 (1842)
5. Hér í sóknum er nú um stundir hvörgi haft í seli. seli SóknRang , 9
6. Þó á það sjer stað, að fleiri eða færri bændur leggja saman, hafa í seli í fjelagi og mynda þannig
sameiginlegt mjólkurbú. seli Bún 1899,
7. Opt standa saman í einni þyrpingu (hverfi) 4–8 sel. sel Bún 1899, 34
8. Kunna Íslendingar varla við það [ […]] að kaupmenn brúki landið fyrir útibú, eða hafi hjer í seli. seli Ísaf 1879, 48
1. Þu hefer eigi þat sem þu getr med ausit / enn hatt er ofan i brunninn. brunninn OGottNýjat Jh 4, 11
2. Vatz brunnuna [acc. pl.]. brunnuna OGottNýjat Opb 16, 4
3. Vatnsból bregðast stundum á vetur, og er þá vatnsvegur lángur. vatnsból Jarðab XI, 4
4. Fyrst skaltu velia þer gott vatnsbool. vatnsbool BHAt , 33
5. Á afviknum stad lángt frá vatnsbóli. vatnsbóli SpurnHeil , 28Kví:
1:.Aldrei var hún [::ærin] mjólkuð í kvíum. kvíum JÁÞj II, 89
2. Lýkst upp jökullinn, og verða þar fyrir kvíar, og stendur fellið efst uppi í kvíunum. kvíar NF VIII, 62
3. Morguninn næsta [ […]] var hún að mjólka ær í kvíum. kvíum SkGSkv, 46
4. Og þá langaði til að mæla enn meira og færa lengra út kvíarnar. kvíarnar Skírn 1860, 82

Nátthagi:
1. Nátthagi forn sést og verið hafa við túnmál á Þverá. nátthagi Sókn II, 55
2. Eru þar og um alla sveitina út um hagana þvílíkar niðurfallnar forngirðingar, líklega vörzlu- og
landamerkjagarðar, samt nátthagar eður akrar. nátthagar SóknRang , 125
3. Á ýmsum stöðum hafa verið byggðir nátthagar eða ,,bæli“, er ærnar hafa verið látnar liggja í að
sumrum. nátthagar Bún 1898, 126
4. Aðalkostur við nátthaga eru, að ærnar eru í sjálfheldu í þeim og nátthaginn ræktast. nátthaga Fjallk
1887, 30
5. Að byggja nátthaga handa fé á sumrum. nátthaga Skírn 1893, 17
6. Að byggja nátthaga. nátthaga Ísaf 1882, 24
7. Hann hefir og gert [ […]], sléttur stórar, garða og nátthaga. nátthaga ÞThFerð III, 339

Rétt:
1. Fer fólk að tínast af réttinni. réttinni Göngur II, 46
2. Lömbin tekin fyrir fullt og allt frá ánum, þau rekin til fjalla, en ærnar mjólkaðar til rétta. rétta Göngur V, 211

Smalabyrgi:
1. Selhreysi og smalabyrgi. smalabyrgi Ísaf 1890, 230
2. Enginn kemur upp að smalabyrginu framar, dalurinn hinumeginn er auður og tómur. smalabyrginu JóhKötlDauðs , 79
3. Hún þráir sitt gamla smalabyrgi. smalabyrgi JóhKötlSigl , 126
4. Í hjásetunni reisti hann fyrsta hús sitt, smalabyrgi, portbyggt með tveim kvistum. smalabyrgi Andv 1978, 4
5. Á Stóruskriðu var gamalt smalabyrgi, þannig staðsett að vel sást yfir fjallskinnina. smalabyrgi TrEmFólk , 138

Stekkur:
1. Því þá voru ólátabelgirnir teknir frá móðurspenanum og látnir í stekk. stekk JTrRit II, 393
2. Var lítil rétt út úr aðalréttinni, sem kölluð var stekkur. stekkur BKrFsl , 43
3. Vorið, sem hún [::ærin] gekk með Gotta, kom hún á stekkinn, þegar rekið var saman til fráfærnanna. stekkinn GFrRit II, 530
4. Á móti þessum ófögnuði var til gamalt ráð, sem kallað var að bera eld í stekk. stekk PHannLand , 304
5. Á stekkinn fór hún venjulega, þegar stíað var fyrir fráfærurnar. stekkinn Breiðdæla , 79
6. Ánum var síðan sleppt út úr stekknum, og nú áttu þær að hlaupa um stekk yfir nóttina. stekk EGuðmNýttSagn , 150
7. Lömbin voru hins vegar látin hlaupa um stekk fyrsta daginn, en ávallt voru þó einhverjir að gæta þeirra. stekk EGuðmNýttSagn , 151
8. Venja var að stía lömbum frá mæðrunum svo sem einn vikutíma á undan fráfærum, í stekk, sem til þess var gerður. stekk EGuðmNýttSagn , 149

Varða:
1. Heiðin var vörðuð 18 vörðum, hlöðnum úr fjallagrjóti. vörðum Vfsagn III, 211
2. Vörður eru gömul leiðarmerki á Íslandi. vörður ÁrbFerð 1967, 25

-Orðabók Háskólans.

11. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Sel í Jarðabók 1703 – Árni Magnússon og Páll Vídalín

Sesselja Guðmundsdóttir tók í janúar 2002 saman upplýsingar um sel, sem getið er um í Jarðabókinni 1703. Þau eru eftirfarandi:

Gullbringu-og Kjósarsýsla.
Árnessýsla
Nefnd sel og eða selstöður.

Grindavíkurhreppur
1. Krisevik:
”Selstöður tvær á jörðin, aðra til fjalls en aðra nálægt sjó, báðar merkilega góðar. Og mega þær nýta hjálegumenn og bóndi.” Skógur í landinu.
2. Isólfs Skále:
Ekki nefnd selstað en eiga skóg í Suðurnesja almenningum.
3. Hraun:
”Selstaða langt í frá og þó sæmilega góð.” (sel í Þrenglsum).
4. Þorkötlu stader:
”Selstöðu brúkar jörðin og hefur lengi brúkað í Krýsivíkurlandi, þar sem heitir á Vigdísarvöllum, segja menn að selstaðan sje ljeð frá Krýsivík, en Krýsivík aftur ljeð skipstaða fyrir Þorkötlustaða landi. Er selstaðan að sönnu góð, en mikillega lángt og erfitt til að sækja.”
5. Hóp:
”Selstöðu þarf út að kaupa.”
6. Jarngerdar stader:
”Selstöðu hefur jörðin og brúkar enn nú þar sem heita Baðsvellir, og kvarta menn um að þar sjeu hagar oflitlir og þröngvir. Item sje þar stórt mein að vatnsleysi, þá þerrar eru, og fyrir þessa lesti selstöðunnar segja menn fulla nauðsyn til að kaupa selstöðu annarstaðar. Þessa brúkar bóndinn alleina.”
7. Husa Tofter:
“Selstöðu hefur jörðin lángvaranlega haft þar sem heitir á Selsvöllum, er þángað bæði lángt og erfitt að sækja.”
8. Stadur í Grindavík:
“Selstaða góð til haga, en lángt og erfitt til að sækja, hefur þó hjeðan frá staðnu brúkuð verið 1xxx ár á Selsvöllum.”

Hafnahreppur
9. Gálmatjörn:
”Selstöðu hefur jörðin átt sem nú er að mestu eyðilögð fyrir sandi, og verður því valla eður ekki brúkuð, og er augljóst að snart muni hún að öngvu liði verða.”
10. Merke Nes:
”Selstaða mjög haglítil og vatnslaus, so þíða verður snjó fyrir peníng, um sumur, þegar hann bregst, er ekki vært í selinu.”
11. Kyrkiu Vogur:
”Selstaða ei allfjarri. Mjög haglítil. En vatnsból í selinu mjög erfitt, so að á hestum þarf til að flytja um hásumar.”
12. Gamle Kyrkiu Vogur:
”Forn eyðijörð, hefur legið í auðn yfir stórt hundrað ár. Eru munnmæli að Kirkjuvogs bær sje þaðan fluttur, þángað sem nú stendur hann, og vill þá þetta bæjarstæði í Kirkjuvogslandi verið hafa. Aðrir halda að þetta bæjarstæði sje í Stafness landi.”
Gamle Kirkiuvogur: ” …. Nú að fleirum kringumstæðum betur yfirveguðum sýnist að sitt hafi hver bær verið, Kirkjuvogur, sem nú er bygður, og þessi gamli Kirkjuvogur, sem af gömlum documentum ráða er, að heitið hafi til forna Djúpivogur. . .”
13. Stafnes:
Ekkert minnt á selstöðu.
14. Basendar:
Kaupstaður. Nefndar eru 12 hjáleigur í landinu, í eyði fyrir 1-40 árum, landbrot og uppblástur.
15. Hualsnes:
”Selstöður tvær er sagt að kirkjan eigi, og eru nú báðar þær næsta því ónýtar fyrir grasleysi, og önnur aldeilis vatnslaus, so er og mestalt land jarðarinnar komið í sand, grjót og hrjóstur.”
16. Maasbuder:
”Tún fordjarfast stórkostlega af sands og sjáfar ágángi, og hefur sjórinn fyrir innan sjötíi ár brotið sig í gegnum túnið á tvo vegu, þar sem áður var svarffast land, so að nú stendur bærinn á umflotinni eyju, og fer þetta landbrot árlega í vöxt, so að nú er þar ekki fært yfir með stórstraumsflæði nema með brú, sem að brim brýtur af um vetur, og er það eitt með stærstum meinum ábúandans . . .”
17. Melaberg:
”Eyðijörð, hefur legið í auðn yfir hundrað ár.”

Vatnsleysustrandar hreppur
18. Innre Niardvik:
”Selstaða mjög haglítil.”
19. Storu Vogar:
”Selstöðu vissa á jörðin eina nærri þar sem kallað er Vogaholt, aðra vill hún eigna sjer þar sem heitir Fagridalur, en þar um eru misgreiningar, því Járngerðarstaðarmenn í Grindavík vilja eigna sjer þessa selstöðu, þó segja menn, að Fagridalur liggi fyrir norðan og vestan þann fjallahrygg, sem hæðst liggur millum Grindavíkur og Vatnsleysustrandar.”
20. Minne Vogar:
”Selstöðu brúkar jörðin frí hina sömu sem Stóru Vogar.”
21. Brunnastader:
”Selstöðu hefur jörðin við fjallgarð, eru þar hagar litlir, en vatnsskortur að miklu meini, þegar þerrar gánga.'”
22. Hlodunes:
“Selstöðu á jörðin þar sem heitir Hlöðuneskinn, og eru þar hagar bjarglegir en vatnsból í lakasta máta, so orðið hefur fyrir vatnsskort að flytja heim úr selinu.”
23. Stóru Aslaksstader:
”Selstöðu á jörðin frí þar sem heita Knararness sel, og eru þar hagar í lakasta máta en vatnsbrestur til stórmeina.”
24. Minne Aslakstader:
Sama selstaða.
25. Litla Knararnes:
Sama selstaða.
26. Stóra Knararnes:
”Selstaða þar sem heitir Knararness sel; eru hagar litlir mjög, en vatnsskortur til stórmeina, so að selstöðuna hafa menn næsta því forlátið, og kaupir bóndinn nokkrum sinnum selstöðu í fjarlægð.”
27. Breida Gierde:
Sama selstaða.
28. Audnar:
”Selstöðu á jörðin og brúkar þar sem kallað er Auðnasel, þar eru hagar nýtandi, en vatnsskortur til stórmeina margoft.”
29. Þorustader:
”Selstöðu á jörðin þar sem kallaðar eru Fornuselshæðir, þar eru hagar næsta að þrotum komnir, en vatnsból so lakt, að fyrir þann skort er selstaðan aflögð orðin, og hefur því bóndinn selstöðu að annara láni með miklum óhægðum og lángt í burtu.” (tel að þarna sé átt við Sogasel. S.G.)
30. Kalfatiörn:
”Selstöðu á staðurinn þar sem kallað er Sogasel, og er í Stóru-Vatnsleysu landi; áður hefur hann og brúkað selstöðu þar sem staður á sjálfur land, þar sem heitir Fornuselshæði (svo hdr), þar er mein stórt að vatnsbresti og hagar naumir, en í Sogaseli skortir hvorki vatn nje gras, þó er þángað lángt og erfitt að sækja.”
31. Backe:
”Selstöðu brúkar jörðin ásamt staðarhaldaranum í Sogaseli í Stóru-Vatnsleysu landi.”
32. Fleckuvík:
”Selstöðu á jörðin og brúkar þar sem heitir Flekkuvíkursel, eru þar hagar viðsæmandi, en stórt mein að vatnsleysi, og báglegt eldiviðartak.”
33. Minne Vatnsleisa:
”Selstöðu segja menn jörðin eigi þar sem heitir Oddafell, og er þángað bæði lángt og erfitt að sækja, eru þar hjálplegir hagar og vatn nægilegt.”
34. Stóra Vatnsleisa:
”Selstöðu á jörðin þar sem heitir Rauðhólssel, eru þar hagar viðsæmandi, en stórt mein á vatnsskorti.”
35. Huassahraun:
”Selstöðu á jörðin þar sem heitir Hvassahraunssel; hagar eru þar sæmilegir en vatnsból brestur til stórmeina.”

Álftanesshreppur
36. Lónakot.
“Seltöðu á jörðin í egin landi, og eru hagar þar góðir, en þegar þurkur gengur, verður þar stórt mein að vatnsskorti.”
37. Ottarstader.
“Selstöðu á jörðin í Lónakotslandi, so sem á mót þeim skipsuppsátrum, er Lónakotsmenn hafa við Óttarstaði.”
38. Straumur.
“Selstöðu á jörðin þar sem heitir Straumssel, þar eru hagar slæmir, en oft mein að vatnsskorti þá þurkar gánga.”
39. Þorbiarnarstader.
”Selstöðu á jörðin þar sem kallað er Gjásel, þar eru hagar góðir, en vatn slæmt.”
40. Lambhæge.
”Selstöðu brúkar jörðin ásamt Þorbjarnarstöðum þar sem heitir Gjásel, eru þar hagar góðir en vatn slæmt.”
41. Ás.
”Selstöðu á jörðin í heimalandi, eru þar hagar sæmilegir og vatnsból gott.”
42. Ofridarstader.
“Selstöðu á jörðin í heimalandi, eru þar hagar sæmilegir en vatnsskortur mikill, og hefur því til forna bóndinn neyðst til að færa selið að eður í Ássland, og fyrir það halda sumir að Áss haf skipstöðu eignast í Ófriðastaðarlandi sem áður greinir.”
43. Hamarskot.
”Selstöðu eigna nokkrir jörðinni í Garðakirkjulandi þar nærri sem heitir Sljettahlíð hjá hellir nokkrum og skuli þar kallast enn í dag Hamarskotssel.”
44. Setberg.
“Selstöðu á jörðin þar sem heitir Kietsheller, eru þar hagar góðir, en vatnsból ekkert nema snjór í gjá, sem sólarhiti bræðir.”
45. Gardar.
”Selstöðu á staðurinn þar sem heitir við Kaldá, þar eru bæði hagar og vatnsból gott.”
46. Sandhus.
“Selstöðu á jörðin og hefur brúkað átölulaust þar sem heita Norðurhellrar.”
47. Hlid.
“Selstöðu hefur jörðin haft þar sem heita Norðurhellrar, þó ei ummælalaust af Garðastaðarhaldara, en ei hefur sú misgreining til laga komið.”
48. Mölshus.
“Selstöðu hefur jörðin brúkað þar sem heita Norðurhellrar.”
49. Brecka.
“Selstöðu hefur jörðin brúkað þar sem heita Norðruhellrar.”
50. Sualbarde.
“Selstöðu hefur jörðin brúkað þar sem heita Norðurhellrar.”
51. Suidhollt.
“Selstöðu hefur jörðin brúkað í Norðurhellrum.”
52. Deild.
“Selstaða hefur brúkuð verið til forna í Norðurhellrum.”
53. Selskard.
“Selstöðu má jörðin brúka í staðarins landi.”

Seltjarnarnesshreppur
54. Lambastader.
“Selstöðu þykjast nokkrir heyrt hafa jörðinni eignaða þar sem heitir undir Selfjalli og kallað er Lambastaðasel.”
55. Nes.
”Selstaða er jörðinni eignuð þar sem heitir Nessel í Seljadal undir Grímafelli, og hefur um lánga stund ekki brúkuð verið.”
56. Erfersey.
”Selstöðu á jörðin undir Selfjalli þar sem heitir Erferseyjarsel.”
57. Reikiavík.
”Selstaða er jörðunni eignuð þar sem heitir Víkursel undir Undirhlíðum; sumir kalla það gamla Víkursel; þar hefur jörðin brúkað hrís til eldiviðar fyrir selsins nauðsyn.”
Selvogur.
58. Snióthús.
”Selstöðu brúkar jörðin í óskiftum úthögum, sem hún hefur saman við Nesmenn haft og brúkað ómótmælt so lángt menn minnast.” . . . “Vötn engin nema sjóstemma, og er það flutt á hestum til seljanna á sumardag, en kvikfje rekið meir en fjórðúng þingmannaleiðar til vatns.” (37,5 km/4 = 9,4 km, aths. S.G.).
59. Nes.
”Selstaða vatnslaus sem áður segir um Snjóthús.”
60. Biarnastader.
”Selstaða lángt í frá og vatnslaus sem áður segir um Nes og Snjóthús.”
61. Gata.
”Selstöðu brúkar jörðin í sama stað sem Bjarnastaðamenn, og hefur það verið tollfrí og átölulaust það lengst menn minnast.”
62. Þorkelsgerde.
”Selstaða vatnslaus ut supra.”
63. Eima.
”Selstöðu brúkar jörðin í heiðinni, vatnslausa so sem aðrir.”
64. Windás.
”Selstaða í heiðinni vatnslaus sem annarstaðar.”
65. Straund.
”Selstöðu á jörðin gangvæna í eigin landi, en þó vatnslausa nærri sjer, nema votviðri tilfalli, þó er hjer skemra til vatns en annarstaðar hjer í sveitum frá seljum.”
66. Wogshús.
”Selstöðu á jörðin í Hlíðarlandi og færa menn þó vatn til selfólks brúkunar, en kvikfje er vatnað stórbágindalaust í Hlíðarlandi”
67. Stackawijk
”Selstöðu á jörðin yfrið erfiða, so valla er hestum fært á fjöll upp, þarf og vatn til að flytja, nema votviðri gángi því meiri, og er hún fyrir þessara ókosta sakir í margt ár ekki brúkuð.”
68. Herdijsarwijk
” Selstöðu eigna menn jörðinni í Krísivíkurlandi, þar sem enn heitir Herdísarvíkursel. Ekki brúkast hún nú í nokkur ár, heldur önnur í heimalandi.”

Ölfus
69. Breiðabólsstaðarsel
“Inn af Löngudölum eru aðrir, grösugir dalir sem heita Kvíadalir. Eru klettabríkur milli þeirra. Mesta bríkin heitir Kvíadalaberg, nokkurra metra hátt standberf, sem horfir mót austri. Austan undan því eru allgreinilegar rústir. Þar stóð Breiðabólsstaðarsel. Tætturnar eru: 1) Tvö hús sambyggð, úti á grundinni, utanmál 6 m. lengd og 13 m. breidd, beggja húsanna. 2) Eitt hús upp við bergið, utanmá þess: 6 m. breidd og 5 m. lengd. 3) Lítið hús rétt við hlið hins, um 2 m. sinnum 2 m. að utanmáli.”
70. Litlalandssel
“upp á fjallinu, ofan Lyngbrekkna og Grislingahlíðar, er hraun austur frá Búrfelli. Það heitir Litlalandshraun. Í því austarlega er Litlalandssel, í stefnu frá Búrfelli á Kerlingarberg.”
71. Hlíðarendasel
“Á miðri leið frá Búrfelli inn að Geitarfelli er Hlíðarendasel, í stefnu af Búrfelli á Hrútagil.”

11. maí, 2004/by Ómar

Skrár

Lög og reglugerðir

Þjóðminjalög – fornleifar

Í fyrstu grein Þjóðminjalaga segir að “tilgangur laganna er að stuðla að verndun menningarsögulegra minja og tryggja að íslenskum menningararfi verði skilað óspilltum til komandi kynslóða. Lögin eiga að tryggja eftir föngum varðveislu menningarsögulegra minja í eigin umhverfi, auðvelda aðgang og kynni þjóðarinnar af menningarsögulegum minjum landsins og greiða fyrir rannsóknum á þeim.

Til menningarsögulegra minja teljast ummerki um sögu þjóðarinnar, svo sem fornleifar og gömul mannvirki, kirkjugripir og minningarmörk, forngripir, listmunir og nytjahlutir, svo og myndir og aðrar heimildir um menningarsögu þjóðarinnar. Til slíkra minja geta einnig talist staðir sem tengjast menningarsögu.

Þjóðminjar teljast þær minjar er varða menningarsögu Íslendinga sem ákveðið hefur verið að varðveita í Þjóðminjasafni Íslands, í byggðasöfnum eða með friðlýsingu.
Fornminjar samkvæmt lögum þessum eru annars vegar fornleifar og hins vegar forngripir”.

Í 9. gr. laganna segir að til “fornleifa teljast hvers kyns leifar fornra mannvirkja og annarra staðbundinna minja sem menn hafa gert eða mannaverk eru á, svo sem:

a. búsetulandslag, byggðaleifar, bæjarstæði og bæjarleifar ásamt tilheyrandi mannvirkjum og öskuhaugum, húsaleifar hvers kyns, svo sem kirkna, bænahúsa, klaustra og búða, leifar af verbúðum, naustum, verslunarstöðum og byggðaleifar í hellum og skútum;
b. vinnustaðir þar sem aflað var fanga, svo sem leifar af seljum, verstöðvum, bólum, mógröfum, kolagröfum og rauðablæstri;
c. gömul tún- og akurgerði, áveitumannvirki og leifar eftir veiðar til sjávar og sveita;
d. gamlir vegir, stíflur, brýr, vatnsvöð, varir, hafnir og bátalægi, slippir, ferjustaðir, kláfar, vörður og vitar og önnur vega- og siglingamerki ásamt kennileitum þeirra;
e. virki og skansar og önnur varnarmannvirki;
f. gamlir þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð;
g. áletranir, myndir eða önnur verksummerki af manna völdum í hellum eða skútum, á klettum, klöppum eða jarðföstum steinum og minningarmörk í kirkjugörðum;
h. haugar, dysjar og aðrir greftrunarstaðir úr heiðnum eða kristnum sið;
i. skipsflök eða hlutar úr þeim.

Minjar 100 ára og eldri teljast til fornleifa, en heimilt er þó að friðlýsa yngri minjar, sbr. 11. gr.”.

Fimmtánda greinin kveður á um að “Fornleifavernd ríkisins annist eftirlit með rannsóknum á fornleifum í landinu”.

Reglugerð um þjóðminjavörslu.

Í reglugerð um þjóðminjavörslu er kveðið á um hlutverk hennar í 1. gr: “Hlutverk þjóðminjavörslunnar er að stuðla sem best að varðveislu menningarminja þjóðarinnar, rannsókn þeirra og kynningu”.

Reglugerð um fornleifaskráningu.

Nýlega hefur menntamálaráðuneytið samþykkt reglugerð sem tekur af allan vafa um hvað í fornleifaskráningu felst. Hún hljóðar svo:
“Fornleifaskráning er gerð undir stjórn fornleifafræðings og er fólgin í kerfisbundinni söfnun upplýsinga um fornleifar sbr. [9]. grein þjóðminjalaga. Við fornleifaskráningu skal taka saman ritaðar jafnt sem munnlegar heimildir um fornleifar og allir þekktir minjastaðir skoðaðir á vettvangi, hvort sem fornleifar eru sýnilegar á yfirborði eða ekki. Allir minjastaðir skulu færðir á kort og gerðar lýsingar og uppdrættir af þeim minjum sem sýnilegar eru. Fornleifaskráningu telst því aðeins lokið að út hafi komið fjölrituð, prentuð eða stafræn skýrsla um hana með kortum, teikningum og lýsingum á minjastöðum.”

Friðlýsingarskrá

Á friðlýsingarskrá fornleifanefndar útg. 1990 er einungis eitt sel skráð á Reykjanesi. Það er Kaldársel: “Bæjarhús, rétt sunnan við skála KFUM”. Minjarnar voru sléttar út á sínum tíma vegna framkvæmda við skálann, en sjá má móta fyrir þeim á túninu. Daniel Bruun teiknaði upp mannvirki í Kaldárseli skömmu eftir aldarmótin 1900 og tók ljósmyndir. Á þeim sjást hlutar selsins þar reyndar á að vera búið allt árið.

11. maí, 2004/by Ómar

Suðurstrandarvegur – mat á umhverfisáhrifum

Ferlir – yfirlit 700-799

Þjóðhættir og ævisögur – Finnur frá Kjörseyri

Íslenskir þjóðhættir – Jónas Jónasson

Horfnir starfshættir – Guðmundur Þorsteinsson

Veðurfar á Íslandi – Páll Bergþórsson

Sel – gögn og heimildir

Orðatiltæki tengd selbúskap (skv. Orðabók Háskólans)

Sel í Jarðabók 1703 – Árni Magnússon og Páll Vídalín

Lög og reglugerðir

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?