Ferlir hefur fundið og skráð u.þ.b. 110 fornar hlaðnar refagildrur á Reykjanesskaganum, í fyrrum landnámi Ingólfs.
Refagildra.
Af fyrri skrifum lærdómsmanna mætti ætla að gildrurnar væru miklu mun færri, en það er röng ályktun. Þessi fyrrum afstaða þeirra hefur leitt til þess að fornleifafræðingar eru síður á varðbergi þegar þeir mæta stökum grjóthleðslum á víðavangi og skrá þær jafnan sem „vörður“ eða „óþekkt“. Ef betur væri að gáð og grunnur hins „óþekkta“ skoðaður nánar má auðveldlega komast að hinu rétta.
Ein sú merkilegri af mörgum slíkum refagildrum hér á landi má telja krosshlaðna refagildru ofan við bæinn Hraun austan Grindavíkur.
Krossrefgildran ofan Hrauns.
Sigurður Gíslason, bóndi á Hrauni, þá orðinn aldraður, leiddi Ferlirsfélaga upp Sandleyninn og upp eftir fornri gróinni leið um ofanvert hraunið. Gatan sú tengist Þórkötlustaðagötunni áleiðis upp á Skógfellaveg, en ekki þótti ástæða til að feta götuna á enda því gildran nefnda, sem var markmiðið, er í mosahrauninu þar miðsvæðis. Reyndar hafði verið gengið framhjá annarri slíkri stakri neðarlega í Sandleyninum.
Krossgildra þessi hefur hvorki verið fornleifaskráð né hennar getið í örnefnaskrám eða öðrum heimildum.
Hraun refagildra í Sandleyni.
Til eru lýsingar af grjótgildrum þar sem hvatt er til að bændur útbúi þær til refaveiða. Elsta og jafnframt gleggsta lýsing þeirra er í Atla, riti Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal, fyrst pr. í Hrappsey 1780. Þar segir, að dýrabogar leggist nú mjög af, en bóndi veitir Atla þarna nákvæma fyrirsögn um, hversu hann skuli útbúa gildrur sínar. Er lýsingin í rauninni nákvæmlega hin sama og hér mun brátt skýrt frá, en gert er ráð fyrir að hellan, sem lokar munnanum, sé krossbundin eða með gati, til að hún hlaupi niður í réttri andrá.
Vatnsleysuheiði – refagildra er líkist vörðu, enda verið skráð sem slík í fornleifaskráningu.
Í Lærdómslistafélagsritunum, XII b. 1792, er grein um refaveiðar eftir Þórð Þorkelsson. Hann nefnir grjótgildrurnar en lýsir þeim ekki, þar sem þeim sé lýst í Atla og efast hann jafnvel um gagnsemi þeirra. Víða í 19. aldar ritum eru greinar og leiðbeiningar um refaveiðar og má t.d. nefna grein í Reykjavíkurpóstinum 1848 þar sem segir, að slíkar grjótgildrur hafi verið víða tíðkaðar fyrrum en nær enginn beri nú við að nota þær. Þar segir einni, að dýrabogar séu nú orðnir sjaldséðir, og hafi hina gömlu veiðiaðferðir vafalaust þokað fyrir skotveiðinni á þessum tíma.
Theodór Gunnlaugsson, hin þekkta refaskytta, segist í fyrrnefndri bók sinni stundum hafa hlaðið grjótgildrur við greni til að veiða yrðlinga í eftir að fullorðnu dýrin höfðu verið unnin og mun hann sennilegast vera síðastur manna til að nota þær hérlendis.
Gömlu-Hafnir; refagildra.
„Vafalaust hafa ýmsir orðið til að taka upp notkun grjótgildra eftir hvatningu Björn Halldórssonar í Atla. Atli var prentaður þrívegis og fyrstu prentuninni að minnsta kosti dreift ókeypis og hafa því margir kynnst því riti á 18. og 19. öld. En það lætur að líkum að veiðiaðferðin hefur verið seinleg og gildrurnar ekki alltaf fengsælar og hefur t.d. skotveiði úr skothúsum verið margfalt stórvirkari, enda mjög tíðkuð á síðustu [19.] öld að minnsta kosti.
Grjótgildrur eru þekktar á Grænlandi og hefur svo verið talið, að þær væri frá tímum Grænlendinga hinna fornu, en þær hafa einnig verið notaðar þar í seinni tíð af bændum landsins. Er mér næst að ætla, að Grænlendingar hafi lært notkun þeirra af norrænum mönnum á miðöldum, en dæmi eru um, að þeir hafi tekið upp áhöld og vinnuaðferðir norrænna manna. Sá ég líka gildru á Grænlandi 1977 í grennd við forna rúst í Qordlortoq-dal, og virtist hún helst vera frá byggð norrænna manna“.
Staðarberg – refagildra.
Sigurður Breiðfjörð lýsir grænlenskum gildrum í bók sinni frá Grænlandi, sem kom út 1836, en einkennilegt er, að hann virðist ekki þekkja notkun slíkra gildra á Íslandi og hvetur bændur hér til að setja slíkar skollagildrur, eins og hann nefnir þær, í landareignum sínum.
Ég hef ekki gert gangskör að því að kanna útbreiðslu þessara gildra, en viðbúið er að langflestra þeirra sé getið í örnefnaskrám einstakra jarða, sem vaðveittar eru í Örnefnastofnun Þjóðminjasafnsins. Árið 1964 var send út spurningaskrá frá Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins þar sem spurt var aukalega um slíkar refagildrur og hvað menn kynnu að segja um notkun þeirra.
Refagildra, ein af mörgum, við Húsatóttir.
Bárust svör allvíða að af landinu og reyndust 20 heimildarmenn þekkja gildrur eða leifar þeirra eða þá örnefni, sem ótvírætt benda til að gildrur hafi verið á þeim stöðum, þótt þeirra sæjust stundum engar leifar nú. Eru þessir staðir dreifðir um allt land að kalla má, sumir úti við sjó en aðrir inn til landsins, venjulegast í grennd við bæi eða beitarhús, þar sem menn fóru of um á vetrum…
Á hraungarði vestan við Selatanga eru nokkrar hlaðnar refagildrur og austan við Seljabót er rúst af gildru.
Refagildra – ÓSÁ.
Greinilegt er af lýsingum þeirra, sem upplýsingar hafa gefið um gildrur þessar, að þær eru flestar af sömu gerð, úr allstóru grjóti, aflangar og munninn látinn snúa undan veðurátt.
Einn heimildarmaður greinir frá slíkri gildru úr tré, aflöngum tréstokki um 3 álnir á lengd og voru lok við báða enda og rann annað fyrir er refurinn var kominn inn í stokkinn, en grjóti var hlaðið umhverfis stokkinn svo að minna bæri á honum utan frá séð.
Gildra á Húsafelli sýnir vel hversu grjótgildrur voru gerðar í meginatriðum. Gildran er hlaðin efst á klettakambi og lítur út til að sjá eins og grjóthrúga. Hefur hún áreiðanlega alla tíð verið mjög áberandi og er svo um aðrar þær gildrur, sem ég hefi séð og hefur greinilega ekki verið reynt að fela þær eða hylja þær jarðvegi. Hefur verið leitast við að hafa gildrurnar þar sem hátt bar svo að þær færu ekki á kaf í snjó og mestu máli skipti, að þær væru þar sem refir fóru um í ætisleit á vetrum, en gildruveiðar munu einkum hafa verið stundaðar að vetrarlagi.
Refagildra ofan við Húsfell.
Gildran á Húsafelli ofan Hafnarfjarðar er þannig gerð, að á klappirnar hefur verið hlaðið stórum steinum, sem sumir eru vel meðalmannstak. Eru þrír steinar í röð hvorum megin og milli þeirra um 30 cm bil, en fyrir enda tveir steinar. Þannig myndast eins konar gangur, um 150 cm langur, sem er opinn í þann enda sem í norður snýr, og þar er munninn, sem lágfótu hefur verið ætlað að fara inn um. Ofan á grjótganginum eru síðan aðrir stórir steinar, sem mynda þak. Síðan hafa allar glufur og op verið þéttuð með minni steinum og gengið svo frá, að sem minnst op væru á gildrunni nema munninn.
Refagildra – teikning ÓSÁ.
Milli tveggja fremstu steinanna í þakinu er nokkur glufa. Þar hefur verið skorðað allvænlegt hellublað, sem enn lá hjá gildrunni, um 20 cm breitt neðst og um 30 cm hátt, og gegnum það er klappað smágat ofarlega. Í gatinu hefur verið trétittur, sem legið hefur milli þaksteinanna og hellan þannig hangið uppi. Í tittinn var síðan bundið snæri, sem lá ofan á gildrunni og niður í hana aftast, hinn endinn bundinn í agnið, sem væntanlega heftir tíðast verið kjötbiti. Lá agnið innst í gildrunni og var nú útbúnaðurinn þannig, að þegar tófan skreið inn í gildruna og glefsaði í agnið og dró það til sín, kipptist titturinn úr gatinu og hellan rann niður.
Refagildra innanverð.
Rýmið í sjálfri gildrunni hefur verið við það miðað, að tófan kæmist mátulega fyrir en gæti ekki snúið sér við. Þannig átti hún erfitt með hreyfingar og gat með engu móti komist út aftur, enda var hún nú auðunnin í gildrunni, t.d. með broddstaf, sem lagt var inn á milli steinanna.
Gildra af þessari gerð er í raun einföld, en talsverða nákvæmni hefur þurft til að stilla helluna svo vel af, að hún rynni auðveldlega niður og skorðaðist og lokaði refinn inni. Er líklegt, að gildrur þessar hafi verið misvel veiðnar, enda er lágfóta kæn og kvekkist auðveldlega og er vör um sig, ekki síst ef hún finnur mannaþef af agninu.
Minna-Knarrarnes – enn ein forn refagildra opinberuð. Skráð sem „varða“ í fornleifaskráningu.
Í hörðum árum, þegar sultur svarf að, hefur svengdin orðið tortryggninni yfirsterkari.
Þessi gildra er hin eina, þar sem ég veit til að hellan hafi verið með gati fyrir trétitt. Annars hefur hellan yfirleitt verið krossbundin og lykkju á hinum enda bandsins bundið um afsleppan trétitt eða hvalbeinshæl innst í gildrunni þar sem agninu var komið fyrir, líklegast oftast smeygt bak við bandið. Þegar glefsað var í agnið kipptist bandið fram af tittinum og hellan féll niður.“
Rétt er að endurtaka það sem fyrst var sagt; að FERLIR hefur nú staðsett og skoðað rúmlega 100 hlaðnar refagildrur, sem hér hefur verið lýst, á Reykjanesskaganum. Fæstar hafa hingað til ratað inn í opinberar fornleifaskráningar. Sumar þeirra verða þó að teljast fornar og sennilega eru þær allar miklu mun eldri en 100 ára og því friðaðar skv. ákvæðum gildandi minjalaga.
Hraun – yfirlit 2025.
Krossrefagildran ofan við Sandleyni ofan Hrauns við Grindavík er nú horfin. Hið sárgrætilega er að hún varð ekki nýrunnu hrauninu frá Sundhnúkagígaröðinni að bráð heldur var eyðilögð af mannavöldum. Stjórnendur á stórvirkum vinnuvélum hafa einhverra hluta vegna þurft að ýta upp nánast öllum Sandleyninum langt utan hraunspýjunnar, sem þar er ofanverð, með tilheyrandi eyðileggingu þeirrar fornleifar sem krossrefagildran var! Ekki er vitað til þess að Minjastofnun hafi gert hinar minnstu athugasemdir við þau áform? Stofnuninni til sárabótar má þó telja að fyrirliggjandi fornleifaskráning af svæðinu má telja hreina hörmung, bæði hvað varðar skilgreiningar og staðsetningar.
Heimild m.a.:
–Hluti af skrifum Þórs Magnússonar, Hrafnahrekkurinn – sitt af hverju um refagildrur – úr Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 1980.
Sigurður Gíslason, bóndi á Hrauni, sýnir FERLIRsfélögum eina refagildru af nokkrum ofan Hrauns.
