Jarðstrengir

Háspennulínur fara æ meira í taugarnar á náttúruunnendum, útivistarfólki, leiðsögumönnum og ferðafólki.
Ferðaþjónustur bjóða gjarnan ferðafólki upp á óspillta náttúru og óraskað umhverfi. Þegar leitað er viðhorfs ferðafólks segja þeir það meginástæðu ferðalaga þess til landsins. Þegar hins vegar er af stað farið verður varla þverfótað fyrir háspennumöstrum. Slíkt er ástandið að leiðsögumenn verða að sæta lagi til að geta staðnæmst með ferðafólk á útsýnisstöðum þar sem mörstrin og línurnar leika ekki aðalhlutverkin.
Háspennulínur hafa verið nauðsynlegar því þær flytja rafmagn milli staða. Burðarvirki háspennulína eru ýmist úr timbri eða stáli og með eða án sérstakra undirstaða. Hönnunarforsendur taka m.a. mið af hugsanlegri áraun af vindi og ísingu. Spennuval ræður mestu um hvort byggingarefnið er valið. Þá ræður spennuval mestu um hæð mastra í háspennulínu. Af því helgast að nær sjálfgefið er að möstur í 220 kV línum eru nær undantekningarlaust byggðar upp af stáli og eru á steyptum undirstöðum. Helgunarsvæði slíkra lína er 65 – 85 m svo sérhver lína þarfnast umtalsverðs landrýmis. Gerð er sérstök krafa um fjarlægð leiðara (rafmagnsvíranna) frá jörðu. Fjarlægð er þeim mun meiri sem spenna er hærri. Helgunarrýmið ræðst í réttuhlutfallið við spennuna og hæðina. Með þessum flutningsmáta er það því í raun andrúmsloftið sem einangrar rafmagnið frá jörðu en sérstakir einangrar ýmist úr gleri eða postulíni einangra leiðara frá burðarvirkinu. Auk burðarvirkis háspennulínu eru mikilvægustu þættir línunnar leiðari (rafmagnsvírarnir) , einangraskálar, tengibúnaður og stagbúnaður. Þá eru margar háspennulínur með sérstökum jarðvír efst í burðarvirki til að taka við eldingum og verja endabúnað í spennustöð og leiða eldingarnar um burðarvirki til jarðar. Allt er þetta vel sýnilegt sæmilega sjándi fólki. Hin síðari ár hefur þó áhersla verið lögð á að háspennulínur falli sem best að því landi sem þær liggja um – með takmörkuðum árangri.
Aukin umræða hefur verið lagningu jarðstrengja í stað háspennulína. Ekki er langt síðan að allt flutningskerfi rafmagns hér á landi fór um loftlínur, einnig í þéttbýli. Tækniþróun gaf síðar kost á jarðstrengjum svo nú sést varla loftlína innan bæjarmarka sveitarfélaga. Og það er alls ekki svo langt um liðið.

Verst af öllu, hvort sem um er að ræða loftlínu eða jarðstreng, er þó allt það rask og náttúrueyðilegging sem því fylgir, ekki síst á órsökuðum svæðum, s.s. á Reykjanesskaganum. Verðfall hans sem eitt af náttúrudjásnum landsins verður umtalsvert ef heldur áfram sem horfir. Líkja mætti því við gengisfellingu eða verðhrun á fasteignamarkaði, hér við bæjardyr þorra Íslendinga og við dyrnar inn í landið. Fyrirhugaðar jarðvarmavirkjanir, með til heyrandi byggingum, vegarslóðum, borplönum, risarörum og ekki síst risavöxnum háspennulínum sem skera í augu, verða orsakavaldarnir, en þar ræður skammvitur maðurinn ferðinni eins og svo oft áður.
Til stendur nú t.a.m. að leggja að minnsta kosti tvær 30 metra háar háspennulínur að fyrirhuguðu álveri við Helguvík og stórskemma með þeim dýrlegt útsýni um skagann þveran og endilangan. Auk ferðafólks munu Vogabúar, Grindavíkingar og Sandgerðingar fá að súpa seyðið af því ef af verður.

Þegar stóð til að leggja nýja háspennulínu frá Henglinum að Straumsvík var línulagningunni mótmælt. Viðbrögð Landsnets voru að láta leggja orkudreifinguna í jarðstreng. Í fyrstu sagði skrifstofustjóri Landsnets að ekki kæmi til greina að leggja svo öflugar háspennulínur í jörðu þar sem kostnaðurinn við slíkt væri allt að tíu sinnum meiri en með því að reisa möstur. „Það er einfaldlega of mikið,“ sagði hann í samtali við Morgunblaðið. „Ástæðan fyrir hinum mikla kostnaði við að grafa línur í jörðu sé að einangrun fyrir línurnar sé afar dýr og í sumum tilvikum þurfi einnig að steypa undir þær. Viðgerð á jarðstrengjum taki einnig mun lengri tíma en loftlínu og það skipti verulegu máli fyrir rekstraröryggi álvera.“ Ekkert var t.d. minnst á hversu auðveldlega mönnum hefði tekist hingað til að greina með afar mikilli nákvæmni bilanir í sæstrengnum milli Íslands og Skotlands. Þá hafa menn ekki átt í neinum erfiðleikum með að staðsetja bilanir í öðrum jarðstrengjum, t.a.m. í þéttbýli. Ástæðan eru greiningarpóstar, sem auðvelt er að rekja ef á þarf að halda. Hvers vegna skyldi það verða eitthvað öðruvísu um aðra fyrirhugaða jarðstrengi?
Kostnaður við lagningu háspennulína í jörðu fer eftir því hversu flutningsgeta þeirra er mikil. Spennustig línunnar er mæld í kílóvoltum (KV). Samkvæmt (úreltum) upplýsingum frá Landsneti er jafndýrt að leggja 66 kV línur í jörðu og í möstrum eða í staurum. Ef línan er 132 kV er talið að um 30-50% dýrara sé að leggja hana í jörðu sem þýðir að hver kílómetri af jarðlögn myndi kosta um og yfir 20 milljónir í stað 15 milljóna í staurum. Háspennulína sem er 220 kV og lögð er í jörðu kostar um 4-6 sinnum meira en lína sem er lögð í möstur, í stað þess að hver kílómetri kosti 30 milljónir kostar hann því 120-180 milljónir. Þegar línan er 420 kV er kostnaður við að leggja í jörðu tífaldur. Samkvæmt upplýsingum frá Landsneti kostar hver kílómetri af 420 kV línu um 40 milljónir, sé hún lögð í möstur en myndi kosta 400 milljónir ef hún yrði lögð í jörðu. Þessar upplýsingar segja einfaldlega að það er alls ekki útilokað að leggja háspennulínu í jörðu – það er bara dýrara (eins og stendur). Auk þess myndu margfalt burðarmeiri jarðstrengur afkasta nokkrum loftlínum, sem nú eru til staðar. Þær eiga líka sinn takmarkaða líftíma. Lítið sem ekkert fé hefur verið lagt í rannsóknir og þróunarvinnu á hagkvæmari flutningi raforku hér á landi.

Þessar upplýsingar segja einfaldlega að það er alls ekki útilokað að leggja háspennulínu í jörðu – það er bara dýrara (eins og stendur). Auk þess myndu margfalt burðarmeiri jarðstrengur afkasta nokkrum loftlínum, sem nú eru til staðar. Þær eiga líka sinn takmarkaða líftíma. Lítið sem ekkert fé hefur verið lagt í rannsóknir og þróunarvinnu á hagkvæmari flutningi raforku hér á landi. Nánast öll þekking og efni eru innflutt. Af hverju og hversu lengi ættum við að sætta okkur við það? Ljóst er að takist sérfræðingum okkar að þróa nýja, hagkvæmari og umhverfisvænni flutningsleið á raforku myndi það óumræðanlega skapa landinu gríðarleg útflutningsverðmæti. Hvers vegna ekki að byrja? Þegar til stóð að leggja háspennustrenginn fyrirhugaða að álverinu í Straumsvík var sagt að það myndi verða 800 miljónum króna dýrara að grafa háspennustrengi vegna stærra álvers í jörðu en að hafa áfram loftlínur. Þann kostnað myndi Alcan greiða, samkvæmt samkomulagi fyrirtækisins við Landsnet. Ríflega níu kílómetrar af nýjum jarðstrengjum átti þá að leggja í lögsögu Hafnarfjarðar, en afleggja átti um 17 kílómetrar af loftlínum. Þegar upp var staðið virtist ágóðinn umtalsverður.
Leiða má líkur að því að í náinni framtíð komi stöðugt fram betri tækni við framleiðslu og nýtingu jarðstrengja. Draumsýnin er að þeir verði ekki grafnir í jörðu heldur verði lagðir á jörðu, þ.e. þeir verði afturkræfir með sem allra minnstu ummerkjum. Líftími mannvirkja, s.s. orkuvera, er takmarkaður við 60-80 ár. Jarðstrengir munu úreldast líkt og annað, jafnvel mun hraðar en nú er talið eftir því sem fram líða stundir. Það er því ástæðulaust að leyfa skammsýnum að ráða ferðinni í þessum efnum. Ekki má gleyma að ósnortin náttúra og óraskað umhverfi munu margfaldast að verðgildi eftir því sem tíminn líður – og komandi kynslóðir vaxa úr grasi.

Heimild m.a.
-Landsnet.
-www.grindavík.is
-Þorvaldur Örn Árnason.