Landamerki

Í fornum lögum og ritum um Landamerki og Landamerkjabækur er kveðið á mikilvægi bæði staðfestingar slíkra merkja sem og skrár um mögulegar tilfærslur þeirra.

Skylt var við sölu fyrrum að ganga á merki um land, skóga, engjar, reka, veiði og afrétti, ef til væru, og öll auðæfi (þ.e. ítök eða gæði), sem landinu ætti að fylgja, svo og auðæfa (ítaka), sem aðrir ættu í það land eða ættu að fylgja því í öðrum löndum samkvæmt landbrigðaþætti Grágásar. Ekki var skylt að ganga til merkja, ef firðir lágu fyrir eða ár, sem netnæmir fiskar gengu í, deildu landi, nema ef eyrar (réttara: eyjar) lágu fyrir landi og skyldi kveða á um þær. Sýna skyldi merki í eyjum, sem væru í sameign. Ekki var skylt að ganga á fjöll, þar sem vatnaskil væru milli héraða. Það varðaði fjörbaugsgarð, ef menn leyndu merkjum eða villtu fyrir mönnum eða færðu merkin.

Ákvæði landabrigðabálks Jónsbókar eru efnislega samhljóða en gagnorðari. Merkjaganga var áskilin innan tólf mánaða frá sölu. Þar er einnig lýst eignaskiptum á jörðum: „Meður skafti eða taugu á jörðum að skipta innan garðs en sjónhendingum utan garðs. Marksteina skal þar niður setja og grafa sem þeir verða ásáttir og leggja hjá þrjá steina og eru þeir kallaðir lýritar. Svo skulu héraðsmenn jörðum skipta með þeim mönnum öllum er þar eigu hlut í að vel megi hver síns njóta, og engi þeirra þurfi kvikfé sitt heiman yfir annars land að reka. … Um þveran dal skal í sundur skipta ef það er dalland, nema þar falli á sú að eigi gangi kvikfé yfir og sé þeim jafnhægt til, þá er rétt að skipta að endilöngum dalnum.

Í gildandi ákvæðum Jónsbókar segir um landamerki í 16. gr.:

Um landamerki
Nú ganga menn á landamerki, ok verða eigi ásáttir, þá skulu þeir lögfesta til þeirra ummerkja, er þeir segja rett vera, er þar eíga land til móts, fyrí utan eðr ofan. En ef þeir lögfesta eigi innan 12 mánaba síðan þeir hafa á merki gengit, þá eiga þeir þess máls aldri uppreist.
Nú lögfestir maðr yiir merki fram, þar sem rétt var til gengit, bæti hinum skaða þann allan, sem hann hafði af því ok öfundarbót með, eptir 6 manna dómi. Ef maðr lögfestir haga sinn, þá skal sá maðr, er land á þar næst, láta reka bú sitt allt í þat horn landsins sem firrst er lögfestu hins. En ef fleiri menn hafa lögfest, þá skal hann láta reka í miðjan haga sinn fé sitt um aptna. Hann skal hafa rekit þat úr haga hins, þá sól er í austri miðju, þat sem hann mátti finna, þat heita hirðis rismál. Hann skal hafa menn til sitja at um at daga, ok ef svá er gjört, þá er hann sýkn saka, þó at hagi hins beitist. Hvergi á maðr at bæta fyri hagabeit, nema lögfest sé, utan hann láti reka at landi eða í land hins, svá at hann vildi at hagi hins beitist, þá bæti fyri skaða, ok landnám með, þeim er gras á. Svá ef hann varðar miðr við þar sem lögfest er en fyr var skilt, ok svá ef hann fær eigi þann mann til hirðis, er skynsömum mönnum virðist at vel megi gæta, ef hann vill.“

Hafa ber í huga að framangreint ákvæði Jónsbókar frá 1281 er enn í fullu gildi hér á landi.

Kristján V. setti lög um landamerki, en norsku lögin þau kváðu ekki á um ákvörðun landamerkja nema dómþing skyldi halda í þeirri þingsókn, sem umdeild eign lægi. Hins vegar segir að „Hver [sá] sem tæki upp, flytti eða setti landamerkjastein eða þoll (þ.e. staur) án löglegrar meðferðar, hann fremdi svik og ætti konungur hönd hans (þ.e. varðaði handarmissi)“.

Frumvörp um landamerki komu fram á Alþingi árin 1877 (ekki útrætt), 1879 (fellt) og 1881, sem samþykkt var með breytingum.
Landamerkjalögin nr. 5/1882 voru staðfest 17. mars 1882. Hver landeigandi var skyldur til þess að halda við glöggum landamerkjum fyrir jörð sína, hvort sem hann bjó á henni eða ekki. Sama gilti um umsjónarmenn jarða, sem ekki væru eign einstakra manna. Sama regla gilti um afrétti og aðrar óbyggðar lendur, eftir því sem við yrði komið. Þar sem ekki væru glögg landamerki, sem náttúran hefði sett, svo sem fjöll, gil, ár eða lækir, en sjónhending réði, skyldi setja marksteina eða hlaða vörður á merkjum með hæfilegu millibili eða hlaða merkjagarð eða grafa merkjaskurð. Eigandi eða umráðamaður hverrar jarðar skyldi skrásetja nákvæma lýsingu á landamerkjum jarðar sinnar og geta ítaka eða hlunninda, sem aðrir ættu í land hans, svo og þeirra sem jörð hans ætti í annarra manna lönd. Merkjalýsinguna skyldi hann sýna hverjum, sem ætti land til móts við hann, og eigendum lands, sem hann teldi jörð sína eiga ítak í. Skyldu þeir rita samþykki sitt á lýsinguna, hver fyrir sína jörð. Þegar samþykki hefði verið fengið og áritað, átti að afhenda hana sýslumanni til þinglesturs á næsta manntalsþingi.

Sýslumaður skyldi kanna á manntalsþingi, hvort þessum ákvörðunum hefði verið fullnægt. Við brotum lágu sektir, sem skyldu renna í sveitarsjóð. Hefðu menn ekki fullnægt ákvæðunum í 5 ár frá gildistöku laganna, átti að tvöfalda sektirnar fyrir hvert ár sem liði úr því. Sýslumaður átti að hafa löggilta landamerkjabók til þess að skrá í allar merkjalýsingar, samninga og dóma um merki, sem væru lesnir á þingi. Í lögunum voru einnig ítarleg ákvæði um ágreiningsmál og merkjadóm.6 Frestur til þess að fullnægja ákvæðum laganna frá 1882 var framlengdur um tvö ár með lögum nr. 31/1887.

Viðbrögð við þessum lögum þóttu ekki mjög snörp. Árið 1917 var á Alþingi lagt fram frumvarp til merkjalaga en fellt með rökstuddri dagskrá: Næsta mál yrði tekið fyrir í trausti þess, að fram til næsta reglulegs þings rannsakaði ríkisstjórnin nauðsyn á endursamningu laganna og leggði fram frumvarp um það efni, ef nauðsyn virtist vera.

Árið 1919 lagði ríkisstjórnin fram landamerkjafrumvarp, sem Einar Arnórsson lagaprófessor hafði samið ásamt ítarlegri greinargerð hans, eftir að lagadeild Háskóla Íslands hafði farið yfir hvort tveggja. Frumvarpið tók einhverjum breytingum í meðförum Alþingis og var staðfest sem lög um landamerki o.fl. nr. 41/1919, 28. nóvember. Eigendum eða fyrirsvarsmönnum jarða var skylt að setja merki milli jarða,– þar sem eigi væru glögg merki af völdum náttúrunnar. Sama gilti um merki milli jarða og afrétta eða óbyggðra lenda, ef sá krefðist, sem land ætti að afrétti eða lendu. Þá varð einnig skylt að setja merki um lönd hjáleigna, húsmannabýla og þurrabúða utan kaupstaða og löggiltra kauptúna, ef skipt land fylgdi þeim, svo og um aðrar lendur eða landhluta, sem skipt væri úr landi jarðar.

Merkjaskrá skyldi gera og sýna hverjum, sem ætti land á móti, og aðilum ítaka og hlunninda. Samþykkta merkjaskrá skyldi afhenda hreppstjóra, sem athugaði, hvort allir aðilar hefðu ritað á hana samþykki sitt, og fengi hana síðan sýslumanni til þinglesturs á næsta manntalsþingi. Ekki þyrfti að endurnýja merkjaskrá, sem gerð hefði verið löglega og hún þinglesin. Landeiganda var skylt að halda við löglega settum merkjum. Í hverju lögsagnarumdæmi skyldi vera löggilt landmerkjabók og valdsmaður rita í hana alla þinglýsta gerninga og dóma um landamerki. Jafnframt var valdsmönnum boðið að fylgjast með því, hvort merkjaskrám hefði verið þinglýst og fylgjast með hvort lögunum væri framfylgt. Jafnframt áttu hreppstjórar að hafa gætur á hinu sama.

Lög voru sett um landamerki o.fl. árið 1919. Lögin tóku gildi 1920: Í þeim var m.a fjallað um gerð landamerkja, merkjalýsing og viðhald. Þar segir m.a: „Þar sem eigi eru af völdum náttúrunnar glögg merki milli jarða, er eigendum þeirra eða fyrirsvarsmönnum skylt að setja slík merki, svo sem með girðingum, skurðum eða vörðum með hæfilegu millibili, enda hafi eigi áður verið sett greinileg merki, er löglega sé við haldið. Sama er um merki milli jarða og afrétta eða annarra óbyggðra lendna, ef sá krefst þess, er land á að afrétti eða lendu. Með sama hætti skal og setja merki um lönd hjáleigna, húsmannabýla og þurrabúða utan kaupstaða og löggiltra kauptúna, ef skipt land fylgir þeim, svo og um aðrar lendur eða landhluta, sem skipt er úr landi jarðar.

Skylt er mönnum, er lönd þeirra liggja saman, að leggja vinnu og efni til merkjagerða, en eigi nær sú skylda lengra en til að gera merki glögg.
Nú skilur menn á um það, hversu hver skuli leggja til merkjagerðar, og skulu þá úttektarmenn skera úr.
Eiganda lands, eða fyrirsvarsmanni þess, er skylt að halda við löglega settum merkjum.
Í lögsagnarumdæmi hverju skal vera löggilt landamerkjabók, og skal [sýslumaður] í hana rita alla þinglýsta gerninga og dóma um landamerki. Ráðherra getur sett nánari fyrirmæli um skipulag landamerkjabóka.

Landamerkjasteinar eru vel þekktir í landamerkjalýsingum og þá gjarnan tekið fram, að á þeim sé merkið LM, þ.e. landamerki eða önnur tákn sömu merkingar. Að fenginni reynslu eru á landföstum merkjum á Reykjanesskaganum ýmist klappað „L“, „M,“, „LM“, „X“.

Árið 2000 var staðfest breyting á lögum nr. 94/1976 um skráningu og mat fasteigna. Fasteignamat ríkisins skyldi annast fasteignaskráningu og reka gagna- og upplýsingakerfi, sem nefndist Landskrá fasteigna og væri á tölvutæku formi. Í Landskrána skyldi skrá allar fasteignir í landinu og hún væri grundvöllur skráninga fasteigna, þinglýsingarbókar fasteigna, mats fasteigna og húsaskrár Hagstofu Íslands, þjóðskrár og vera þannig að hún nýttist sem stoðgagn í landupplýsingakerfum. Lögin um skráningu og mat fasteigna voru gefin út í heild í upphafi næsta árs sem nr. 6/2001 og nokkrum greinum breytt sama ár, lög nr. 61/2001.

Landamerkjabækur, sem gerðar hafa verið samkvæmt landamerkjalögunum frá 1882 og 1919, eru varðveittar úr öllum sýslum landsins. Þó skal á það bent, að eldri landamerkjabók Gullbringu- og Kjósarsýslu er ekki eiginleg landamerkjabók heldur afsals- og veðmálabók og flokkast sem slík. Skjalasafn Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, sem var í vörslu sýslumanns, brann árið 1920. Því voru á næsta ári sett lög um afsals- og veðmálabækur sýslunnar, nr. 72/1921. Skyldi sýslumaður gefa út áskorun til allra, sem teldu sig eiga hlutbundin réttindi yfir fasteignum í sýslunni, að skila skjölum um það á skrifstofu sýslumanns innan ákveðins frests og sýslumaður síðan gera afsals- og veðmálabækur að nýju. Sama áskorun gilti um landamerkjaskjöl (8. grein laganna) og skyldi gera landamerkjabækur eftir framkomnum gögnum. Kæmu þau ekki fram, áður en frestur væri liðinn, skyldi ákveða merki samkvæmt landamerkjalögum.

Landamerkjaskjöl má finna í fjölmörgum söfnum. Landamerkjabækur eru í Þjóðskjalasafni Íslands, en þar má einnig leita í ýmsum skjölum og skjalaflokkum, svo sem jarðaskjölum og kirknaskjölum (sjá t.d. Skjöl varðandi stað og kirkju í Orðabelg Þjóðskjalasafns) auk ýmissa annarra skjala í söfnum presta og prófasta og biskupa, skjalasöfnum umboða (t.d. klaustra), dómsskjölum í skjalasöfnum sýslumanna og víðar, heimildir má finna í fasteignamötum og einkaskjalasöfnum. Í héraðsskjalasöfnum munu landamerkjaskjöl án efa liggja í ýmsum einkaskjalasöfnum, sem þar eru varðveitt. Í handritadeild Landsbókasafns – Háskólabókasafns eru slík skjöl á víð og dreif tengd eigendum eða afhendendum skjalanna og er einnig að leita í Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum eða Árnastofnun. Þá má nefna prentaðar bækur svo sem Íslenzkt fornbréfasafn og Alþingisbækur Íslands.

Í ábúðarlögum nr. 1/1884 segir í 3. grein, að í byggingarbréfi skuli greina landamerki jarðar og geta ítaka, sem jörðin ætti í annarra manna lönd, og kvaða og ískyldna á henni. Landamerkja- og ítakaákvæði hafa síðan haldist í ábúðarlögum.

Þegar hugað er að landamerkjum, þarf jafnframt að hafa veiðirétt í huga, en þess eru dæmi, að veiðiréttur hafi verið seldur undan jörðum. Í landbrigðaþætti Grágásar segir, að hver maður eigi að veiða fugla og fiska í sínu landi. Búnaðarbálkur Jónsbókar kveður svo á: „Hver maður á vötn og veiðistöð fyrir sinni jörðu og á, svo sem að fornu hefir verið, nema að lögum sé frá komið“.

Þjóðsögur hafa jafnan tengst landamerkjavörðum. Má þar m.a. nefna þjóðsöguna er kveður á um að sá eða þeir sem færa til landamerkjavörður og hlaða aðrar til að villa um fyrir fólki eigi á hættu að þurfa að burðast með grjót það sem eftir er – að þeim látnum.

Þjóðsögurnar voru þannig oftlega kennisögur, nokkurs konar dæmisögur, um það hvernig væri best að haga sér í lifanda lífi. Hér er hinn ríki sagnaþáttur notaður til að vara við og stemma stigu við röskun landamerkja, líkt og einstök „tiltekt“ trúarbragðasögunnar urðu síðar í handleiðslu landans til að auka líkur á „réttum“ gjörðum hans í hinu jarðneska lífi – og yfirvaldið hafði velþóknun á.

Framangreint er ekki tiltekið af ástæðulausu. Einstakir bændur, eða handbendi þeirra, voru fyrrum grunaðir um að útfæra landamerki jarða sinna eftir því sem aðstæður sköpuðust, hvort sem var vegna þekkingarleysis eða af gefnu tilefni, s.s. við ábúendaskipti. Í seinni tíð hafa handbendin verið fulltrúar sveitarfélagnna er annað hvort virðast ekki hafa hugmynd um mikilvægi fornleifanna sem fyrrum landmerki eða er bara nákvæmlega sama um þær sem slíkar. A.m.k. benda nýleg dæmin því miður til hvorutveggja.

Heimildir:
-https://ordabelgur.skjalasafn.is/kb/landamerki-landamerkjabaekur/
-Lögbók Magnúsar konungs, Lagabætis, handa Íslendingum, eður Jónsbók hin forna, leigulandsbálkur, 16. Um landamerki, bls. 125.
-https://www.althingi.is/lagas/153c/1919041.html