Skrár – Síða 16

Háuhnúkar á Undirhlíðum

Háuhnúkar eru efstu móbergshæðir Undirhlíða. Undirhlíðar eru framhald á Sveifluhálsi til norðurs, norðan Vatnsskarðs.

Sveifluháls.

Sveifluháls eða Austurháls er 395 m hár móbergshryggur í Reykjanesfjallgarði, vestan við Kleifarvatn. Brattir hamrar eru niður að Kleifarvatni. Sunnan og austan í hálsinum er mikill jarðhiti. Það hverasvæði er kennt við Krýsuvík. Hæstu tindar á Sveifluhálsi eru Hellutindar (364 m.), Stapatindar (395 m.) og Miðdegishnúkar. Sveifluháls (Austurháls) er 395 m hár móbergshryggur í Reykjanesfjallgarði, vestan við Kleifarvatn. Brattir hamrar eru niður að Kleifarvatni. Efst á hálsinum miðjum er Miðdegishnúkur (Hádegishnúkur).

Sveifluháls – Miðdegishnúkur efst.

Á Sveifluhálsi er móbergið megin bergtegundin. það verður til við gos undir jökli eða vatni þar sem gosopið er nálægt eða rétt undir yfirborðinu, öfugt við bólstraberg, sem myndast djúpt undir vatni. Rétt undir yfirborðinu er þrýstingurinn ekki nægur til að halda kvikunni niðri heldur brýst hún upp á yfirborðið í gufusprengingum og verður að gosösku, sem er glersalli. Oft hefjast neðansjávargos eða gos undir jökli með bólstrabergsmyndun ef gosopið er á nægilegu dýpi en þegar á líður grynnkast á opinu og gufusprengingar hefjast með samfarandi gjóskumyndun.

Móberg – skessukatlar.

Í móberginu má gjarnan finna bólstrabergsbrot eða framandsteina, sem kvikan hefur hrifið með sér á leið upp á yfirborðið. Ef gosopið kemst upp úr vatninu, þannig að gufuspreningum lýkur, hefst hraunrennsli og myndast þá stapar með hraunlagi ofan á móbergsmynduninni.

„Löngu áður en Ísland byggðist og saga þess hefst hafa afar mikil eldsumbrot orðið á Reykjanesskaganum, og má svo heita að allur vesturhluti hans sé hraunstorkið flatlendi, sem er þó svo gamalt að ógjörlegt er að segja, hvenær það hafi brunnið eða hvaðan það hafi runnið. Upp úr hraunbreiðu þessari standa þó einstakir móbergshnúkar og eldvörp, sem allt eru gamlar eldstöðvar en þó mjög misgamlar.

Sveifluháls – móbergsfjallgarður.

Þessi samfellda fjallatunga nær allt vestur á miðjan skagann eða vestur á móts við Grindavík og er mjög eldbrunnin, enda er þar hinn mesti urmull af eldgígum og öðrum gosstöðvum, bæði frá mismunandi ísaldaskeiðum og nútíma.
Þó að langmestur hluti hinna víðáttumiklu hrauna á Reykjanesskaganum hafi runnið áður en sögur hefjast, og engar sagnir séu til af þeim náttúruhamförum, sem myndað hafa undirstöðu skagans, þá er málum þó ekki svo farið, að engin gos hafi orðið eða engin hraun runnið svo að sögur fari af.

Háuhnúkar.

Undirhlíðarnar eru af að mörgu leyti af sama meiði og Sveifluháls. Þó er sá stigsmunur á þessum samfellda ási að í Undirhlíðum er grágrýti og brotaberg meira áberandi samhliða móbergsásunum, s.s. Háuhnúkum. Grágrýtisberggangar, uppsprettur hraunanna, eru þar víða áberandi og má segja að einn tilkomumesta bergganginn megi berja augum efst á hnúkunum.

Háuhnúkar.

Í Örnefnalýsingu Ara Gíslasonar um „Garða – Garðakirkjuland“ segir: „Þá eru Undirhlíðarnar. Norðan við Vatnsskarð rís upp allhár hnúkur, sem heitir Háuhnúkar. Þetta er móberg, en upp úr því kemur eins og garður. Nokkuð norðar, vestan undir hlíðunum, er allmikill hvammur, sem heitir Stóri-Skógarhvammur, vestur af Slysadölum. Þá lækka hlíðarnar, og þar norður af er önnur hæð, sem heitir Gvendarselshæð.“ Í örnefnalýsingunni er ekki getið um Móskarðshnúka, sem bendir til þess að örnefnið sé tiltölulega ný til komið.

Háuhnúkar – berggangur.

Í skrá um „Örnefni í óbyggðinni suður og inn frá Hafnarfirði“, segir: „Inn með Lönguhlíð að vestan eru Undirhlíðar. Austan í þeim er Leirdalur,
Breiðdalur og Slysadalur. Austan við Leirdal er Leirdalshöfði. Uppi á Undirhlíðum er Gvendarsel og Háuhnúkar.“

Háuhnúkar, móbergsstaparnir, eru hæstu ásar Undirhlíða suðvestan Markrakagils og skammt frá Vatnsskarði, allt að 263 metra háir sem fyrr segir. Bergtegundir veðrast mjög mishratt. Þegar móbergið sem kemst í snertingu við gufuhvolfið veðrast það auðveldlega. Vindur og vatn eru mikilvægir þættir veðrunar. Glögg ummerki þessa má glögglega sjá hér í Háuhnúkum.

Berggangur.

Þarna er um er að ræða mótun landsins, allt frá því um a.m.k. ellefu þúsund árum, þegar eldgos voru tíð undir jökli á síðasta ísaldarskeiði.

Auðvelt er að ganga að Háuhnúkum frá Bláfjallavegi ofan við aflagða malarnámuna, upp á hæðina sunnanverða og fylgja henni og nöfnum hennar að hnúkunum.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing Ara Gíslasonar um „Garða – Garðakirkjuland“.
-Örnefni í óbyggðinni suður og inn frá Hafnarfirði – Þorsteinn Bjarnason.

Háuhnúkar (Móskarðshnúkar). Horft frá Krýsuvíkurvegi.

Skrár

Kuml á Kaldárhöfða

Í „Fornleifaskráningu í Grímsneshreppi I: Fornleifar á Kaldárhöfða, Efri-Brú, Syðri-Brú, Ásgarði og Miðengi„, skráða af Fornleifastofnun Íslands árið 1999 segir eftirfarandi um kumlið að Kaldárhöfða, nánar tiltekið við Efra-Torfunes, en fundur uppgötvun þess er talinn einn sá merkasti hér á landi hvað varðar fjölda og tegundir gripa er í því voru:

Efra-Torfnes – kuml/legstaður

Úlfljótsvatn – dys í landi Kaldárhöfða, nú komin undir vatn.

„Vestur af Vaðhól var Efra-Torfnes. Það er nú komið undir vatn nema lítill hólmi, þar sem það var hæst. Vestan í því var fornmannadys, sem fannst 1946. Þar sem dysin var, er nú komið undir vatn“, segir í örnefnaskrá. Hólminn sést vel frá brúnni yfir Sog við Úlfljótsvatn. Þar sem hann er næst landi eru um 80-100 m í hann. Hátt rafmagnsmastur trónir á hólmanum. Lítill hólmi, u.þ.b. 70×40 m. Sléttur og gróinn.

Eftirfarandi kafli er tekinn úr bókinni Kuml og haugfé eftir Kristján Eldjárn:
Kaldárhöfði er nyrzti bær í Grímsnesi. Í landi hans, rétt neðan við þann stað, þar sem Sogið rennur í Úlfljótsvatn, er lítill hólmi í vatninu og heitir Torfnes. Eins og nafnið bendir til, var hann áður landfastur, en þegar aflstöðin við Ljósafoss var reist (árið 1937), var vatnsborð Úlfljótsvatns hækkað nokkuð, svo að Torfnes losnaði frá landi og nýir bakkar mynduðust.

Grafið í kumlið á Torfunesi við Kaldárhöfða árið 1946. Fornleifafræðingar munu seint verða á ný svona töff í tauinu.

Maður, sem var að vitja um silunganet við hólmann – því að silungsgengd er þarna mikil – varð þess var, að fornleifar stóðu út úr bakkanum, og þótti líklegt, að fornt kuml væri. Rannsakaði ég kumlið samdægurs fyrir Þjóðminjasafnið. Reyndist þetta vera einn hinn glæsilegasti kumlfundur, sem fram hefur komið hér á landi.
Kumlið stóð mjög lágt, aðeins 2-3 m ofar hinu upprunalega vatnsborði, í stórþýfðum, rökum móa. Lík og haugfé var mjög lítið niðurgrafið, en orpinn hafði verið lágur haugur með miklu grjóti í. Haugurinn var mjög siginn og vakti ekki lengur neina athygli í stórþýfinu, og líklega hefur hann aldrei verið meira en 1 m í hæsta lagi. Grjótið hefur verið tekið hér og hvar í vatnsbökkunum. Þegar vatnið fór að þvo moldina úr kumlinu, hrundi grjót þetta niður og skemmdi nokkuð þá forngripi, sem voru vestast í kumlinu. Einnig gæti verið, að eitthvað hefði með öllu skolazt í vatnið, en það mun varla hafa verið mikið.

Grafið í kumlið á Kaldárhöfða við Úlfljóstvatn.

Að öðru leyti var kumlið algjörlega óhreyft frá upphafi vega. Höfðahlutinn einn er ekki alveg ljós vegna landbrotsins. Þá gerði það og myndina nokkru óskýrari, að allar líkamsleifar voru horfnar að undanteknum örlitlum beinögnum, er mettazt höfðu spanskgrænu. Fótleggir og lærleggir sáust þó sem svört strik í moldinni og sýndu, að þarna hafði verið grafinn fullorðinn maður, liggjandi á bakið, með höfuð til vesturs. Þetta mátti einnig að nokkru leyti ráða af niðurröðun haugfjárins. En við vatnsbakkann fundust tvær augntennur úr 7-8 ára barni, og má því víst þykja, að hér sé um tvíkuml að ræða, fullorðins manns og barns. Tennur hins fullorðna hljóta þá að hafa týnzt í vatnið, af því að þær voru vestast í kumlinu.

Kumlið á Kaldárhöfða – uppdráttur.

Óvíst er um afstöðuna milli líkanna tveggja, en þó hefur barnslíkið verið fremur vestarlega en austarlega í gröfinni. Ástæðan til þess, að bein fundust ekki í kumlinu, er eflaust sú, að jarðvegurinn hefur eytt þeim með öllu. Í kumlinu var mesti fjöldi gripa, enda má ætla þá haugfé tveggja manna. Þeir eru sem hér segir: Sverð af O-gerð, Sverd 104, knappur og hjölt silfurrekin, mjög fágætt vopn: Hafði verið við hægri hlið manninum, niður frá beltisstað. Spjót af I-gerð, Sverd 20, lá hægra megin við fætur og sneri oddi niður eftir. Leifar af skafti sáust. Örvaroddar, 5 heilir og tangi af þeim sjötta, af gerðinni Rygh 539. Tveir loða saman, og á þeim sjást leifar af leðri, líklega úr örvamæli. Heilu örvaroddarnir voru fjórir vestan við og einn austan við spjótið og sneru allir eins og það. Staki tanginn mun hafa verið í þeim hluta kumlsins, sem brotinn var.Öxi af G-gerð, Sverd 38, nú í brotum, af því að vatnið hafði fært hana úr stað og grjóthrunið brotið hana. Á öxinni sjást för eftir einskeftudúk, sams konar og einnig sjást á meðalkafla sverðsins. Leifar af skaftinu sjást í axarauganu.
Axarblað þetta virtist munu hafa legið ekki allfjarri mitti mannsins. Beltishringja úr bronsi, í Borróstíl, mjög lík Rygh 605 og hringjum frá Gokstad og Borró. Svipt hringjunnar er úr bronsblikki, og innan í henni eru leifar af leðri. Hefur því maðurinn verið gyrtur leðurbelti. Hringjan lá í mittisstað. Beltissproti úr bronsi, skreyttur upphleyptri pálmettu, sem er ættuð frá frankversku skrautverki. Lá niður frá hringjunni. – Við smáhluti þessa úr bronsi höfðu varðveitzt pjötlur af dúk þeim, sem föt mannsins höfðu verið úr að einhverju leyti. Vendin er hin sama og á svokölluðum vormeldúk, sem notaður var í yfirhafnir á seinni tímum. Á þessu svæði, í kringum hringjuna, var einnig töluvert af litlum glimmerflögum, sem minna á síldarhreistur. Ekki er ljóst, hvernig á þeim stendur. Silfurvír, lítil hönk, 2,78 g að þyngd, virðist vera sams konar og vafinn var um sverðsmeðalkafla, t.d. á Hafurbjarnarstaðasverðinu. Lá rétt hjá hringjunni. Tveir molar af rauðum jaspis, eldfæri. Lágu hjá silfurvírnum. 80-90 rær úr járni og naglabrot með áföstum, ryðmettuðum viðarbútum.

Sverð, sem fannst í kumli manns og ungs drengs, hjá Kaldárhöfða í Grímsnesi, sem grafnir höfðu verið í smábát ásamt veglegu haugfé. Hjölt og knappur eru úr bronsi og knappurinn með fimm tungum.

Gripir þeir, sem áður voru taldir, höfðu sýnilega allir legið hið næsta manninum. Rærnar og naglarnir lágu í breiðu norðan við þá og virtust augljóslega vera úr litlum bát, sem lagður hafði verið norðan við lík mannsins. Af bátnum var ekki annað eftir en saumurinn, og sennilega hafa aldrei verið í honum meira en um 100 járnnaglar. Aðeins 5 naglar eru heilir, og er lengd þeirra 2,4-8,0 sm. Vatnið hafði ekki þvegið burtu neitt af bátsleifunum, og kom svæði hans vel fram í odd í vesturendanum, en miður austast. Eftir nöglunum að dæma hefur bátslengdin verið um 2,80 m, en breiddin um 80 sm miðskips, mjög lítil fleyta. Öll smíði bátsins er annars óljós. Skjaldarbóla af gerðinni Rygh 562. Var við austurenda bátsins, líkt og skjöldurinn hefði verið reistur upp við hann.
Brot af annarri skjaldarbólu lá frammi við vatnið, fært úr stað. Annar skjöldur virðist því hafa verið nær vesturenda. Spjót, eins konar afbrigði af K-gerð, lá norðan við bátssauminn, líkt og hefði því verið smeygt inn undir bátssíðuna. Öxi af H-gerð, Sverd 39, lá einnig norðan við sauminn. – Þessi tvö vopn eru minni en hin, sem fyrr voru talin, og gæti verið, að þau væru vopn barnsins (drengsins?), enda er í kumlinu alvæpni tveggja manna. Járnkrókur af krókstjaka, sem fylgt hefur bátnum. Öngull úr járni, margbrotinn, þræði (færi) vafið um legginn. Blýsakka með einföldu skrautverki. Tveir litlir hnífar úr járni. Tveir tinnumolar. Járnkekkir, ókennilegir.

Sverð úr fornmannagröf á Kaldárhöfða við Úlfljóstvatn. Þrátt fyrir merkilegheitin er nákvæmlega ekkert á vettvangi sem bendir til fundarstaðarins.
Svona er fornleifafræðin í dag…

Kaldárhöfðakumlið er eitt hinna örfáu bátkumla, er fundizt hafa á Íslandi. Eftirtektarvert er, að hvorugur mannanna, sem heygðir voru í kumlinu, höfðu þó verið lagðir í bátinn, heldur virðist hafa verið litið á hann þarna eins og hvert annað haugfé, enda var hann mjög lítill. Yfirleitt benda forngripirnir til fyrri hluta 10. aldar.

(Rannsóknarskýrsla höfundar og safnaukaskrá, sem eftir henni er gerð. Frétt í Morgunblaðinu 21.5. 1946. Alþýðleg frásögn: Vopngöfgir Grímsnesingar, Gengið á reka, bls. 25-44. 31. Kaldárhöfði, Grímsneshreppur. Þjms. 20.5.1946).

Sjá einnig HÉR.

Heimild:
-Fornleifaskráning í Grímsneshreppi I: Fornleifar á Kaldárhöfða, Efri-Brú, Syðri-Brú, Ásgarði og Miðengi, Fornleifastofnun Íslands 1999.

Skrár

Skógfellavegur í júlí 2025

FERLIRsfélagar gengu suður Skógfellaveg um og eftir miðjan júlímánuð 2025. Á opinberum vefmiðlum var stikuð gatan sögð 15 km löng millum Voga og Grindavíkur.

Skógfellavegur – vegvísir.

Gangan hófst, sem fyrr segir, austan Stapans. Ofan rafveituskúrs er skilti er bendir til vesturs). Á því stendur: Skógfellavegur – 15 km. Frá vegvísunum er greið gönguleið um undirgöng undir Reykjanesbrautina. Handan þeirra lútir handunnið timburskilti með vegvísi; Skógfellavegur – 16 km, en þessi vegvísir bendir nú til vesturs, í átt að Stapagötunni. A.m.k. tvær grímur gætu runnið á óstaðkunnugra við lestur á framangreindar ábendingar.

Skógfellavegur.

FERIRsfélagar vissu hins vegar betur og héldu göngu sinni áfram með vísan á tilfallandi ábendingar og tilvísanir á nálægum holtum til suðausturs, í átt að Litla-Skógfelli.

Í bókinni „Örnefni og gönguleiðir í vatnsleysustrandarhreppi (ofan Gamla-Keflavíkurvegar)“ lýsir Sesselja Guðmundsdóttir Skógfellaveginum frá Stapanum og áfram til Grindavíkur.

„Skógfellavegur er hluti gömlu þóðleiðarinnar til Grindavíkur frá Vogum, Strönd og Hafnarfirði og dregur nafn sitt af tveimur fellum, Litla- og Stóra-Skógfelli sem standa rétt við götuna með nokkru millibili um miðja vegur til Grindavíkur. Nafn götunnar hefur breyst í tímans rás því áður hét hún Sandakravegur, þ.e. sá hluti sem liggur frá Stapahorni og langleiðina að Stóra-Skógfelli en þar eru vegamót. Sandakravegur heldur svo áfram í átt að kasti í Fagradalsfjalli en Skógfellavegur til Grindavíkur.

Skógfellavegur.

Í sóknarlýsingu séra Péturs Jónssonar á Kálfatjörn frá árinu 1840 segir: „Norðan til við Stapann liggur vegur upp í heiðina austur, er kallast Sandakravegur. Á þeim vegi mætir ofan Stapans, 3 tjarnir, sem heita Snorrastaðatjarnir…“
Séra Geir Bachmann á Stað í Grindavík segir í lýsingu sinni: „Yfir þau [hraunin út frá Grindavík] liggja 4 aðalvegir, þrír þeirra til Keflavíkurkaupstaðar og einn til hafnanna. Sá norðasti kallast Sandakravegur; liggur hann í norður útnorður út úr þeim eina alfaravegi austanmanna, sem frá Ölfusinu og Selvogi er hingað, skammt fyrir austan og ofan Hraun (bær í grindavík), fram hjá Fiskidalsfjalli og Skógfellunum, sem öll eru að vestanverðu við veginn, og kemur maður af honum ofan á Vogastapa.“

Skógfellavegur.

Nafnið Skógfellavegur er fullgilt í dag og hefur skapað sér sess í tugi ára meðal Suðurnesjamanna og útivistarfólks. Vegurinn lagðist af um 1920 þegar akvegur var lagður frá Stapanum til Grindavíkur.
Mikil umferð hefur verið um þess götu fyrrum því djúp hófför sjástí klöppum og hún hefur verið vel vörðuð þó vörðurnar séu nú [margar] hrundar.
Við hefjum gönguna umSkógfellaveg rétt ofan Reykjanesbrautar við austasta hluta Stapans en þar er vegvísir á götuna. Þegar þetta er skrifað er ekki fyrirséð hvernig aðgengi frá Reykjanesbraut verður inn á leiðina sem hefur verið stikuð alla leið til Grindavíkur.
Gatan er nokkuð óljós framan af og vörður fáar og ógreinilegar og því var það þarft verk að stika þennan hluta leiðarinnar svo gatan tapaðist ekki alfarið.

Skógfellavegur.

Við fylgjum stikunum og komum fljótlega að okkuð löngu grágrýtisholti, Nýjaselsbjalla, og um það austarlega liggur gatan en holtið er suðaustur af Snorrastaðatjörnum. Undir Nýjaselsbjalla austan götunnar eru litlar seltóftir undir lágum hamri sem snýr til norðurs og dregur bjallinn nafn sitt af selinu.
Nokkrar gjár eru á leiðinni en þær verða okkur ekki til trafala enda auðveldar yfirferðar og snúa hamraveggir þeirr allra til strandar. Fyrsta gjáin sem eitthvað kveður að er Huldugjá en þar sem gatan liggur yfir gjána er sagt að Huldugjárvarða hafi staðið. Á þessum slóðum liggur mörkuð leið nálægt austurjarðri Skógfellahrauns.
Á milli Huldugár og næstu gjár sem heitir Litla-Aragjá er gatan nokkuð óljós en greinileg þar sem hún liggur yfir Aragjána. Þar er tæpt til beggja handa en stór varða stendur á efri gjárbarminum.

Skógfellavegur – endamörkin að norðanverðu.

Þegar líður á gönguna verður gatan greinilegri og næsta gjá sem eitthvað kveður að er Stóra-Aragjá. Grótfylling og hleðsla er í Stóru-Aragjá þar sem leiðin liggur yfir hana og þar stendur myndarleg varða sem heitir Aragjárvarða. Þarna við vörðuna heitir gjáin Brandsgjá en saga hennar er sögð í örnefnefnalýsingu.
Fyrir ofan Stóru-Aragjá tekur fljótlega við helluhraun sem nær langleiðina að Litla-Skógfelli og er vegurinn vel varðaður á þessum slóðum…“.

Ups…
U.þ.b. 50 metrum fyrir ofan Skógfellaveginn ofan Stóru-Aragjár, þar sem leiðin hafði allt frá landnámi liðið um annars slétt helluhraunið, sagði nýrunnin svartlitaður úfin hraunkanturinn, u.þ.b. 6-7 metra hár: „Hingað og ekki lengra!“.

Eldgosahrindan ofan Grindavíkur er sú níunda frá því að eldgosið á og við Sundhnúksgígaröðina ofan Grindavíkur hófst í desember árið 2023. Líklega er þó hér um eitt og sama gosið að ræða – með hléum?

Skógfellavegur – ásýndin að eldvirkninni ofanverðri.

Skógfellavegurinn er nú horfinn með öllu ofan Stóru-Aragjár, allt til Grindavíkur, að undanskildum frá því u.þ.b. fimmtíu metrum ofan vörðurnar tvær ofan gjárinnar. Það má því segja að 3/4 af 15 km veginum sé nú horfið með öllu sem og Sandakravegurinn að mestu.

Fátt er þó svo með öllu illt; enn má sjá fyrrum umfjöllun um Skógfella- og Sandakraveg sem og myndir á vefsíðum FERLIRs – sjá m.a. HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR, HÉR og HÉR.

Heimildir m.a.:
-Örnefni og gönguleiðir í vatnsleysustrandarhreppi (ofan Gamla-Keflavíkurvegar), Sesselja Guðmundsdóttir 2007, bls. 153-155.

Skógfellavegur – lítið blóm horfir á hraunkantinn.

Skrár

Jeffersonville – skilti

Skammt norðan Hafravatns í Mosfellsbæ, við veg að sumarbústaðarbyggð, er skilti með yfirskriftinni „Jeffersonville„. Á því má lesa eftirfarandi fróðleik:

Jeffersonville – skilti.

„Hinn 10. maí 1940 steig breskt hernámslið á land í Reykjavík og tók fljótlega að hreiðra um sig í Mosfellssveit, í tjöldum og síðan bröggum. Umsvif hernámsliðsins gjörbreytti ásýnd sveitarinnar og mannfjöldinn margfaldaðist; ári síðar kom bandarískt herlið til sögunnar og leysti það breska af hólmi.

Braggahverfi. svonefndir kampar, risu víða í Mosfellssveit og hlutu erlend nöfn, til dæmis Whitehorse, Victoria Park og McArthur. Flestir kamparnir voru í námunda við Varmá og í sunnanverðri sveitinni, meðal annars í grennd við Hafravatn og Geitháls.

Hér norðvestan við hafravatn stóð kampurinn Jeffersonville. Þar var meðal annars bakarí og ekið með framleiðsluna í önnur braggahverfi en einng voru hér skotfæra- og birgðageymslur svo og bílaverkstæði.

Braggabyggðin hér við Hafravatn er horfin en enn má sjá marga húsgrunna á þessum slóðum sem vitna um mannlíf undir bogalaga bárujárni á liðinni öld.“

Skrár

Arnarhóll – sagan og fornleifar; Ragnar Edvardsson

Í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 1994 skrifar Ragnar Edvardsson um „Fornleifar á Arnarhóli„:

Saga Arnarhóls

Ragnar Edvardsson.

„Í rituðum heimildum er Arnarhóls sjaldan getið. Elsta heimild þar sem jarðarinnar er getið er frá 16. öld og var Arnarhólsjörðin þá sjálfstæð eign, og átti hana Hrafn Guðmundsson bóndi í Engey. Árið 1534 gaf Hrafn síðan Viðeyjarklaustri jörðina. Árið 1642 var Arnarhóll eign konungs. Árið 1787 var stofnaður kaupstaður í Reykjavík og kaupstaðarlóðin mæld út. Í
skjalinu varðandi þetta kemur fram að konungur hefur ætlast til að Arnarhóllinn skuli leggjast við Reykjavíkurlóðina. Þetta fórst þó fyrir og Arnarhóll lenti fyrir utan lóðina. Upp kom deilumál og þurfti Reykjavík síðar meir að kaupa jörðina. Í febrúar 1835 var ýmsum bújörðum í nágrenninu þ.á m. Arnarhól bætt við bæjarlandið og hefur Arnarhóll síðan tilheyrt Reykjavík.

Málverk Aage Nielsen frá um 1960 af stiftamtmannshúsinu nálægt 1820 (sem fáum árum áður var tugthús) og næsta umhverfi. Í bakgrunni má sjá torfbæinn Arnarhól, sem rifinn var 1828 og einnig Arnarhólstraðir sem var þjóðleiðin til Reykjavíkur um aldir. Myndin er lífleg og skemmtileg en taka verður hana með fyrirvara. Athygli vekur hversu fjallgarðurinn í kringum Reykjavík er fjarri raunveruleikanum. Danski fáninn áberandi, enda Reykjavík nánast danskur bær á þessum tíma.

Arnarhóll þótti hið myndarlegasta býli þar til tugthús var reist syðst á Arnarhólstúninu á árunum 1759-64. Þá fór að halla undan fæti og hálfri öld síðar var bærinn orðinn mjög hrörlegur. Ástæðumar má rekja til þess að tekjur Arnarhóls voru lagðar til reksturs tugthússins og smám saman fengu einnig ýmsir embættismenn tugthússins jörðina til eigin afnota.
Fyrstu ábúendur Arnarhóls, sem getið er í heimildum, voru Tómas Bergsteinsson, fæddur 1652 og Guðrún Símonardóttir. Þau bjuggu þar árið 1703 ásamt bróður Tómasar, Jóni Bergsteinssyni. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns stendur að Tómas hafi búið á hálfri jörðinni og Jón á hálfri. Heimilismenn hjá Tómasi voru sex og fimm hjá Jóni. Samkvæmt þessu hefur Arnarhólsbýlið verið tvíbýli. Auk þessara heimilismanna hafa 6 heimilismenn á Litla-Arnarhóli nytjað gögn Arnarhóls og að auki tveir tómthúsmenn og einn húsmaður, samtals ríflega 20 manns á hólnum 1703.

Sölvhóll – bærinn. Sambandshúsið í bakgrunni.

Í Jarðabókinni kemur ekkert fram um húsakynni en sitthvað annað kemur þar fram. Leigukúgildi voru tvö hjá Tómasi og Jóni árið 1703, eitt hjá hvorum bónda. Leigur voru borgaðar með smjöri til Bessastaða eða Viðeyjar. Ennfremur voru á jörðinni 4 kýr, 29 sauðkindur og 8 hross, en Arnarhólsbændur hafa lifað meira af sjó en landi.“ Hvorki voru engjar né úthagar. Frá bænum var róið árið um kring en rekavon var lítil og sömuleiðis fjörugrasatekja. Lending var góð undan hólnum og lentu kóngsskip þar stundum. Sjór gekk iðulega yfir tún og vatnsból þraut oft. Landskuldir býlisins voru greiddar með 3 vættum og 6 fjórðungum af fiski í kaupstað.

Arnarhóll – upplýsingaskilti.

Kvaðir Arnarhólsbænda voru ýmsar t.d. að flytja Bessastaðamenn til Viðeyjar og til baka hvenær sem þeim þóknaðist bæði á nóttu sem degi. Þessu til viðbótar komu tveir dagslættir í Viðey á ári, einn á hvorn bónda og skyldi bóndinn fæða sig sjálfur í þessum ferðum. Við til húsaviðgerðar áttu bændur að útvega sér sjálfir en torf og eldivið sóttu þeir í land Reykjavíkur.
Eins og áður hefur komið fram fengu embættismenn fangelsisins býlið til ábúðar sem launauppbót. Fyrir utan þessa embættismenn bjuggu ýmsar fjölskyldur á Arnarhóli uppfrá þessu, en þær stóðu oftast stutt við.

Síðasti ábúandinn á Arnarhóli var Sveinn Ólafsson. Þar bjó hann til ársins 1828. Hann var faðir Málfríðar sem þótti fríðust kvenna í Reykjavík um 1830.
Árið 1828 þótti Arnarhólsbýlið vera kaupstaðnum til mikillar óprýði. Það var Peter Fjelsted Hoppe stiftamtmaður sem stóð fyrir því að rífa býlið og þótt það gott framlag til fegrunar bæjarins.

Sumarið 1930, séð yfir miðbæinn, Arnarhóll og styttan af Ingólfi Arnarsyni í forgrunni. Hverfisgata, Lækjartorg, Hafnarstræti, Kalkofnsvegur ofl. Verið að heyja á Arnarhóli.

Á þessum tíma var býlinu lýst sem kofaþyrpingu eða rústum, þannig að ekki hafa bæjarhúsin verið ásjáleg seinustu ár sem þau voru í notkun.
Oft var rætt um það í skipulagsnefnd Reykjavíkur hvort nota ætti Arnarhólinn sem byggingarlóð eða hvernig mætti nota svæðið. Ýmsar hugmyndir komu fram en síðan var ákveðið að stytta Ingólfs Arnarsonar landnámsmanns skyldi standa efst á hólnum.“
Haustið 1923 var hafist handa við að reisa stall undir styttuna og í febrúar 1924 var styttan síðan alhjúpuð að viðstöddu miklu fjölmenni. Styttuna gerði Einar Jónsson en Iðnaðarmannafélag Reykjavíkur sem stofnað var árið 1867, stóð fyrir framkvæmd verksins. Við framkvæmdirnar komu upp ýmsir gripir og var skrifað um það í blöðin hvort ekki ætti að rannsaka hólinn en ekkert var gert. Svo virðist sem staðsetning Arnarhólsbýlisins hafi verið algerlega gleymd um 1920, 92 árum eftir að það var rifið.

Fornleifarannsókn á Arnarhóli

Arnarhóll – fornleifauppgröftur.

Framkvæmdir á háhólnum hófust austantil og eftir u.þ.b. eins metra gröft rakst grafan í stein. Þegar hreinsað hafði verið frá var greinilegt að hér var komið niður á bæjarrústir. Við blasti að fornleifarannsókn yrði að gera og því voru framkvæmdir stöðvaðar á meðan að rannsókn fór fram. Allt rannsóknarsvæðið var u.þ.b. 10 x 16 metrar og var grafið frá júníbyrjun og fram í nóvember. Svæðinu var skipt í þrjú minni svæði, A, A1 og A2, og voru svæðin grafin jöfnum höndum.
Við uppgröftinn kom í Ijós að um tvö mannvirki var að ræða, hvort ofan á öðru. Það efra var lítið og hafði orðið fyrir miklu raski af völdum framkvæmdanna um 1924. Sennilegt þykir mér að það hafi verið rétt eða garður frá síðustu öld því engin merki um gólf sáust þar.
Seinna mannvirkið var miklu stærra og náði yfir allt rannsóknarsvæðið. Fljótlega var greinilegt að þetta mannvirki var leifar torfbæjar sem staðið hafði á hólnum. Heimildir bentu til að hér væri Arnarhólsbýlið sjálft (4. mynd).

Komið var niður á tvö bæjarhús og hellulögð bæjargöng, og snéri rústin í norður og suður. Sennilega hefur verið gengið inn í bæinn vestanmegin, á þeirri hlið sem snýr að miðbænum. Rústin sjálf var illa farin, bæði vegna þess að býlið hafði verið jafnað við jörðu árið 1828 og að framkvæmdirnar um 1924 höfðu skemmt rústasvæðið rnikið. Á þeim tíma var grunnurinn undir styttuna af Ingólfi grafinn beint í gegnum rústina og vinna við tröppur og hólinn sjálfan höfðu einnig farið illa með rústina. Á syðsta hluta rústarinnar, sem snýr að Hverfisgötunni, voru heillegustu mannvirkin. Á því svæði komu í ljós heillegir veggir og á milli þeirra gólf með hellulögn undir. Líklegt er að þetta séu bæjargöngin.

Arnarhóll – stuttan af Ingólfi og Arnarhólstraðir framar v.m.

Lítið er hægt að álykta um notkun mannvirkjanna því bæði er rústin mjög skemmd og eingöngu hluti rústarinnar var kannaður.
Margir gripir komu í ljós við uppgröftinn. Mest var af leirkerabrotum, glerbrotum og málmi. Í efstu jarðlögunum úði og grúði af gripum frá 17.- 20. öld. Ástæða þess að gripir frá ýmsum tímum finnast hver innan um annan er hve mikið rask hefur verið á hólnum. Því neðar sem dró fækkaði gripunum.
Mörg brot úr krítarpípum fundust og voru mörg þeirra skreytt. Flest voru þau frá því í kringum 1800. Erfitt er að tímasetja krítarpípubrotin nákvæmlega, þar sem sömu gerðir voru oft framleiddar lengi.
Sjö peningar fundust á hólnum og hægt var að greina fimrn þeirra. Tveir peninganna, frá árunum 1727 og 1734, fundust í gólflögum og gefur það hugmynd um aldur rústarinnar.
Einn rómverskur peningur fannst á hólnum, svo nefndur dupondius frá 260-290 e. Kr., sleginn af Árelianusi keisara.
Peningar Árelianusar komust ekki í umferð um allt rómverska heimsveldið og barst lítið sem ekkert af þeim til Norður-Evrópu. Þeir finnast því sjaldan við uppgröft í Norður-Evrópu og yfirleitt ekki stakir.

Arnarhóll – upplýsingaskilti um Arnarhólstraðir.

Peningar Árelianusar keisara frá 260-290 finnast t.d. afar sjaldan á Bretlandseyjum, en aftur á móti finnst þar mikið af peningum annarra keisara. Rómverski peningurinn fannst í rúst frá átjándu eða nítjándu öld, og kann að hafa verið komið þar fyrir meðan á uppgreftinum stóð.

Af öðrum gripum má nefna beltissylgjur, hnappa, myllur, netanálar, vaðsteina, brýni og ýmsa aðra smágripi. Einn vaðsteinninn sem fannst var með áletruninni 1790 og upphafstöfunum S.E.S. og A þar undir. Þá fannst á einum stað hrúga af netaflám. Margir gripanna voru svo illa farnir að ekki var hægt að greina þá.
Uppgröfturinn á Arnarhóli stóð í sex mánuði, frá júní og fram í nóvember. Eingöngu var grafið í efstu hlutum rústarinnar og það sem neðar liggur verður að bíða betri tíma.“

Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 01.01.1994, Fornleifar á Arnarhóli – Ragnar Edvardsson, bls. 17-27.

Hátíðahöld á Arnarhóli 17. júní árið 1948. (Ljósmynd: Sigurhans Vignir)

Skrár

Hveradalir – Gróðrastöð og Baðstofa; Höyer

Um tíma, á árunum 1927 til 1934, komu Anders Christian Carl Julius Höyer og kona hans, Eriku Höyer, sér fyrir í nýbýli við hverasvæðið í Hveradölum undir vestanverðri Hellisheiði og ræktuðu þar m.a. blóm og aðrar jurtir. Nánast engar leifar eru eftir af býlinu og athafnasvæði þeirra hjóna. Skíðaskálinn í dalnum var síðar byggður þar skammt vestar.

Höyershjónin í Hveradölum. Erika Höyer (1900-1982) var húsfreyja í Hveradölum og síðar við Gunnuhver á Reykjanesi. Hún var gift Anders Christian Carl Julius Høyer (1885-1959) og vann ásamt manni sínum að garðyrkju og blómarækt í Hveradölum og síðan að því að herða hveraleir við jarðhita. Endurminningar hennar hafa komið út á íslensku og dönsku.
Erika fæddist í Kúrlandi. Hún flutti á fermingaraldri til Rússlands og að loknu fyrra stríði til Þýskalands. Síðan bjó hún mörg ár sem einyrki á heiðum Íslands. Í seinna stríði urðu Erika og maður hennar innlyksa í Danmörku. Árni Óla þýddi endurminningar hennar á íslensku og komu þær út árið 1942 undir nafninu Anna Iwanowna.

Í Degi árið 1955 mátti lesa eftirfarandi undir fyrirsögninni „Ræktaði blóm í Hveradölum – Landnám í Hveradölum og Reykjanesi„:
„Þau byggðu sér bæ við heitar laugar í Hveradölum við rætur Hellisheiðar, og bjuggu þar í 7 ár. Þar reis þá upp næst fyrsta gróðurhús á Íslandi og þar ræktuðu þau hjónin alls konar suðræn blóm. Þóttu það tíðindi í höfuðstaðnum, er þessi útlendi ræktunarmaður auglýsti að hann mundi hafa torgsölu á blómum.
Hann kom svo akandi með bilfarm af fallegum blómum op þau seldust öll á svipstundu. En með árunum urðu Hveradalir landnám skíðafólksins í æ stærri stíl, og þá var ekki rúm fyrir búskap Höyers. Þá hóf hann annað landnám sitt hér á landi og settist að úti á Reykjanestá, við heitar laugar þar.“

Í Reykvíkingi árið 1928 segir um „Gróðrastöðina í Hveradölum„:
„Þeir, sem farið hafa um Hellisheiði síðastliðið ár, munu flestir hafa tekið eftir nýbýlinu á heiðinni.
Sú var tíðin að engin bygð var á Hellisheiði, frá því er farið var frá Lækjarbotnum og þar til komið var austur yfir fjall.
Má nærri geta að gangandi mönnum á vetrardag hefur þótt leiðin löng þá. Svo var bygt að Kolviðarhóli, með styrk af opinberu fé. En nú er Kolviðarhóll að verða að sumardvalastað Reykvíkinga, og sennilega verður bráðum reist þar hótel, og allir hafa fyrir löngu gleymt að Kolviðarhóll sé nýbýli.
En svo er þetta nýja nýbýli. Það er í Hveradölum.
Það er Dani einn, Höyer að nafni, er dvalið hefur hér nokkur ár, sem reist hefur þar býli, og mun hann hafa fengið landið að erfðafestu hjá landsstjórninni.
Flutti hann þangað 21. ágúst í fyrra, og hafa þau búið um tvö ein, hann, og kona hans, sem er rússnesk.

Höyer undir húsvegg í Hveradölum.

Nýlega var Höyer í kaupstað. Sagði hann að þeim hefði liðið vel þarna í vetur. Hann hefur reist býlið þarna til þess að nota jarðhitann og er búinn að koma sér upp 22 vermireitum. Sagðist hann hafa sáð kartöflum 15. apríl í vor, og að fyrstu hreðkurnar væru að verða fullproska hjá sér.
Hveradalir eru í 300 metra hæð yfir sjávarflöt, og spyr Reykvíkvíkingur Höyer, hvort garðaávextir hans muni ekki, svona hátt yfir sjó, vaxa þeim mun hægar, eftir að hann er búinn að planta peim undir bert loft, sem þeir uxu hraðar meðan þeir voru í vermireitum hans. En hann er ekki hræddur um það. Í haust ætlar hann að byggja gróðrarhús en það er sama — þar sem hverahiti er — og að breyta jafnstóru svæði af landinu í hitabelti, þar sem rækta má suðræn aldini allan ársins hring.

Hveradalir – bær Höyershjóna.

Gróðrarmoldin er ágæt þarna í Hveradölum, segir Höyer, og það er hægt að nota hveravatnið til annars en að hita vermireiti — það er ágætt í kaffi.
Vonandi verður fólkið í Gróðrarstöðinni í Hveradölum heppið í sumar með garðaávexti sína, því allir nýbýlingar og landnemar þurfa að hafa hepnina með sér.“

Í Litla-Bergþóri árið 2012 er m.a. fjallað um „Hveradala Höyer og konu hans„:
„Aldrei í manna minnum hafði rignt svo mikið eins og þetta haust. Allt fór á flot, matur eyðilagðist, enga flík var hægt að þurrka og þeim var ekki svefnsamt um nætur vegna kulda þó þau væru örþeytt eftir 14 til 16 tíma þrældóm við moldarverk.

Anders C. Höyer (1885-1959).

En þetta hafðist, þau gátu í lok október flutt í hlýjan kofa þar sem hverahitinn var nýttur og voru þannig í senn útilegufólk í anda Eyvindar og Höllu, og einskonar brautryðjendur. Þann 27. október þetta haust giftu þau sig og voru svaramennirnir Johannes Boeskov garðyrkjumaður og svo sendiherra Dana, sá með langa nafnið, Frank le Sage de Fonteney. Þarna í Hveradölum voru þau að basla til ársins 1934 þegar Skíðafélag Reykjavíkur reisti þar sinn skála og hóf greiðasölu. Þá fannst þeim sér ofaukið og leituðu annað. Þau prófuðu ýmislegt þarna uppfrá, ræktuðu í gróðurhúsum, brugguðu jurtamjöð, reyndu leirbaðslækningar, þjónuðu ferðamönnum og voru fyrst með torgsölu í Reykjavík með afurðir sínar. Þau stunduðu líka rjúpnaveiði sem stundum var happafengur en gaf stundum ekki neitt. Erica sagði löngu seinna er hún leit yfir líf sitt; „Bara að við hefðum aldrei farið úr Hveradölum“.

Eftir að Höyershjónin hurfu úr Hveradölum kom Sveinn Steindórsson frá Hveragerði þar upp baðhúsi, eða árið 1938, sem hann rak um skamman tíma, uns hann lést sex árum síðar þegar Hótel Ísland brann til kaldra kola, sbr: „Aðfararnótt 3. febrúar 1944 kom upp eldur í geymslulofti hótelsins sem breiddist hratt út. Hótelið brann til kaldra kola á tveimur tímum og lést ungur maður í brunanum, Sveinn Steindórsson úr Hveragerði“.

Sjá meira um Höyer HÉR.

Heimildir:
-Dagur, 14. tbl. 16.03.1955, Ræktaði blóm í Hveradölum, bls. 5.
-Reykvíkingur, 4. tb. 06.06.1928, Gróðrastöðin í Hveradölum, bls. 127-128.
-Litli-Bergþór, 2. tbl. 01.12.2012, Hveradala Höyer og kona hans, bls. 20-21.
-https://afangar.com/byggdasaga/hotel-island/

Hveradalir – Bæjarstæði Höyershjóna.

Skrár

Grindavík – örnefnið sem og önnur slík í nágrenninu

Þorbjörn eða Þorbjarnarfell er fjall rétt norður af Grindavík sem varð til á ísöldinni við gos undir jökl. Það er úr móbergi og er 243 metra hátt. Fjallið er ekki eldfjall, heldur stendur á gosbelti.
Þótt fjallið sé ekki hátt, t.d. miðað við Everest í útlöndum, er það þó talið hátt á mælikvarða Grindvíkinga.

Þorbjörn.

Landnámsmaður í Grindavík var Molda-Gnúpur Hrólfsson. Í Landnámabók segir svo frá Moldar-Gnúpi að hann hafi verið sonur Hrólfs höggvandi, sem bjó í Moldartúni á Norðmæri í Noregi. Þeir Gnúpur og Vémundur bróðir hans voru vígamenn miklir og vegna drápa þeirra fór Gnúpur til Íslands. Hann nam land á milli Kúðafljóts og Eyjarár og allt Álftaver. Þar bjó hann uns byggðin spilltist af hraunstraumi en þá hélt hann vestur til Höfðabrekku og reisti sér skála, þar sem nú heita Kaplagarðar og dvaldist þar um veturinn. Þar lenti hann enn í ófriði og hélt um vorið ásamt sonum sínum vestur til Grindavíkur og tóku þeir sér þar bólfestu.

[G]Núpshlíðarhorn ofan Húshólma.

(Þessi saga er rituð í Sturlungabók, en í annarri gerð Landnámu, Hauksbók, segir að Gnúpur hafi fallið ásamt 2 sonum sínum í átökum við Kaplagarða um veturinn. Hinir synirnir, Björn, Þórður og Þorsteinn, hafi hins vegar numið land í Grindavík. Sérfræðingar geta ekki fullyrt hvort er rétt en telja meiri líkur en minni að Molda-Gnúpur hafi komist alla leið).

Sandakravegur 2006.

Erfitt er að tímasetja landnámið nákvæmlega. Nýlegar rannsóknir jarðfræðinga sýna að hraun hefur runnið yfir Álftaver og þau svæði sem Moldar-Gnúpur settist fyrst að á um og eftir 934. Þessu ártali kann að skeika um 1 eða 2 ár til eða frá, en ef það er notað til viðmiðunar hefur Moldar-Gnúpur og fólks hans komið til Grindavíkur um og eftir árið 940.
Fólkinu virðist hafa gengið vel að koma sér fyrir eins og fram kemur í hinni frægu sögu um Hafur-Björn: “Björn hafði nær ekki kvikfé; hann dreymdi að bergbúi kæmi at honum og byði að gera félag við hann, en hann játti. Þá kom hafr til geita hans litlu síðar; því var hann Hafr-Björn kallaðr. Hann gerðist bæði ríkr og stórauðigr. Þat sá ófresk kona, at allar landvættir fylgdu Hafr-Birni þá er hann fór til þings en Þorsteinn ok Þórði bræðrum hans þá þeir fiskuðu”.

Skógfellavegur.

Vitneskja okkar um upphaf byggðar í Grindavík takmarkast við frásögn Landnámu af Moldar-Gnúpi og sonum hans og ekkert er vitað með vissu um byggðina og sögu hennar næstu 300 árin eftir landnám. Engu að síður verður að telja líklegt að flestar bújarðirnar hafi byggst þegar á 10. og 11. öld og með því að gefa hugarfluginu lausan tauminn til þess að reyna að lesa milli línanna í Landnámu og þætta saman frásögn hennar og alþekktrar þjóðsögu má geta sér til hvernig hin fyrsta byggð í Grindavík hefur risið.

Svartiklettur við Hópið – sundmerki (Svíravarða).

Hvergi kemur fram hve margt fólk fylgdi Moldar-Gnúpi á ferð hans austan úr Álftaveri, en varla hafa það verið færri en 20-30 manns, fjölskylda og fylgdarlið.
Þegar landnemarnir voru komnir á áfangastað hafa þeir vafalaust byrjað á því að velja sér stað til vetursetu og reist þar skála. Sá staður hefur að öllum líkindum verið í námunda við Hópið, trúlega á einhverjum þeirra staða sem síðar risu bæirnir Húsatóftir, Hóp og Járngerðarstaðir.

Efri-Hópsvarðan í viðgerð 2010.

Hópið var ákjósanlegur staður til að setjast að og reisa skála. Þar var öruggt vatnsból, stutt sjávargata, mið með ágætum, grónar hvylftir, góð lending fyrir báta og mikil fjörugæði. Hinn fyrsta vetur hafa landnemarnir vafalítið notað til að kanna landkosti í nýjum heimkynnum og ekkert var eðlilegra en þeir Molda-Gnúpssynir tækju að svipast um eftir löndum fyrir sjálfan sig. Að sögn Landnámu voru þeir allir fullorðnir er hér var komið sögu og frumbyggjasamfélagið krafðist þess að menn staðfestu ráð sitt og hæfu búskap eins fljótt og auðið var.

Hóp – Neðri innsiglingarvarðan.

Við vitum ekki í hvaða röð þeir bræður giftust né hvar hver þeirra reisti sér bú. Við vitum að bræðurnir voru fjórir; Gnúpur, Björn (Hafr-Björn), Þorsteinn hrungnir og Þórður leggjandi. Við vitum líka að Gnúpur (yngri) giftist Arnbjörgu Ráðormsdóttur og að Hafr-Björn giftist Jórunni dóttur Arnbjargar og Svertings Hrollleifssonar. Björn og Jórunn bjuggu í Grindavík, en óvíst er hvort Gnúpur og Arnbjörg hafi gert það líka.
Flestir kannast við þjóðsöguna um þær Járngerði og Þórkötlu, sem bjuggu á Járngerðarstöðum og Þórkötlustöðum.

Skógfellavegur við hraunbrúnina að norðanverðu.

Þjóðsögur geyma oft löngu gleymda vitneskju. Það er því ekki ólíklegt að konur með þessum nöfnum hafi í fyrndinni búið í Grindavík á þessum tveimur jörðum og jarðirnar dragi nöfn sín af þeim. Er þá ekki hugsanlegt að þær hafi verið tengdardætur Molda-Gnúps, giftst Þorsteini hrugni og Þórði leggjanda, og þá fyrstu húsfreyjur á Járngerðarstöðum og Þórkötlustöðum.

Hafi svo verið hafa þeir bræður verið fyrstir til að búa á þessum tveim bæjum og á sama hátt getum við hugsað okkur Moldar-Gnúpur hafi búið á Hópi (Hofi) og Þosteinn erft jörðina eftir föður sinn, Gnúpur búið um sig í Krýsuvík, Björn á Þórkötlustöðum og Þórður á Stað, enda heitir fjallið þaðan ofanvert Þórðarfell. Gnúpshlíð heitir syðsti enda [G]núpshlíðarháls vestan Krýsuvíkur. Hraun hefur væntanlega byggst upp á 14. öld, enda benda allar heimildir til þess.

Hraun í Grindavík.

Þetta er aðeins tilgáta en skemmtilegt að velta þessu fyrri sér. Það er staðreynd að allar stærstu jarðirnar í sveitinni hafa byggst strax á landnámsöld og hverfin 3 vaxið út frá höfðubólunum uns þær lögðust af um tíma vegna tíðra eldgosahrina ofan byggðarinnar.
Í Krýsuvík er landnámsmaður reyndar talinn Þórir haustmyrkur. Hann hafi búið í á bæ, sem Hlíð hét og lagt veg yfir svonefnd Grindarskörð. Þar átti þá að hafa verið svo mikill skógur að hann hafi tekið börkinn af nokkrum trjám og búið til grind og sett á skarðsbrúnina vestanverða til að merkja hvar fara ætti þegar ferð lá yfir fjallið.

Sundhnúkur, á miðri mynd, ofan Grindavíkur.

Er ekki ósennilegt að sú skýring að örnefninu Grindavík og Grindarskörð séu dregin af veggrindum á fjöllum uppi eigi rætur að rekja til þessarar sögu – þó ólíklegt kunni að svo hafi verið í raun. Örnefnið „Grindavík“ verður þó að skoða í ljósi þess að grind fyrrum átti við sundmerki, „sem tréð með grind stendur í“ (sbr. Örnefnaskrá). Sundmerki er innsiglingarmerki, oft varðað með tré í, grindum, til dæmis þannig að tvær slíkar vörður átti að bera saman þar sem innsigling var örugg.“ Þannig gæti örnefnið „Grindavík“ orðið til, en fjölmargar minjar og örnefni sem benda til þess að svo hafi verið.

Hópsheiði – lagfærð Hópsvarðan; fyrrum siglingamerki.

Auk innsiglingamerkjanna tveggja við Hóp má enn sjá Hópsvörðuna í heiðinni, stefnuvörðunar tvær ofan Lága í Þórkötlustaðahverfi, sundvörðuna ío hrauninu ofan Buðlungu (þótt sí neðri á kampinum sé nú horfin), sundvörðurnar tvær inn í Þórkötlustaðasundið, sjósundvörðurnar ofan við Arfadalsvíkina í Staðarhverfi og svo mætti lengi telja.

Famangreint verður að teljast fróðlegt í ljósi allra sundmerkjaminjanna í Grindavík. Reyndar eru núverandi sundmerki ekki svo gömul að telja megi til landnáms, en þau verður þó að telja öllu merkilegri í samhengi sögunnar.

Efri-Sundvarðan á Leiti – ofan Þórkötlustaða.

Engum vafa er um það orpið að Grindvíkingar hafi sótt sjó um aldir og hafa því nýtt sér sundmerkin sér til leiðsagnar, sbr. Siggu og önnur kennileiti ofan byggðar. Flest þeirra eru nú orðin mosavaxin, líkt og merkið á Leiti ofan Þórkötlusstaða, en önnur þau nýrri eru þó enn augljós, s.s. sundmerkin ofan Hóps. Bæði þess vegna og ekki síður er og verður mikilvægt fyrir íbúa Grindavíkur til framtíðar litið að varðveita uppruna byggðarinnar, ekki síst í hinu sögulega samhengi.

Efri-Sundvarðan við Húsatóftir.

Engar heimildir eru um tilvist Grindavíkur á 12. og fram eftir 13. öld. Talið er að byggðin hafi lagst af á meðan á eldgosahrinutímabilinu stóð ofan bæjarins sem og næstu áratugina eftir að því lauk. Nú á 21. öldinni hafa eldgosahrinurnar vaknað til lífsins og skelft íbúana – a.m.k. um stund. Með tilkomu þeirra og meðfylgjandi hraunflæði hafa þekkt örnefni óhjákvæmilega farið undir hraun. Má þar t.d. nefna Beinavörðuhraun,
Dalahraun, Nauthólaflatir, Aurar, Krókar, Nyrðri-Mosadalagjá, Syðri-Mosadalagjá, Mosadalir, Kolhraun, Fagridalur, Eldborgir, Rauðhóll, Stóri-Rauðhóll, Sandakravegur, Skógfellavegur, Sprengisandur, Títublaðavarða, Sundhnúkur, Geldingadalir, Meradalir og Nátthagi.

Þórkötlustaðir – sundvarða.

Vonandi, eftir að núverandi jarðeldahrinu loks linnir, munu bæjaryfirvöld fela málsmetandi Grindvíkingum að gefa annars hinu áberandi nýbreytni landvættana í ofanverðu landslagi byggðarinnar ný örnefni er munu þá væntanlega lifa um nánustu framtíð. Hafa ber í huga að umbrotalandið er í óskiptu landi Þórkötlustaða og ættu landeigendur að eiga þar að fá eitthvað til síns máls.
Miklu um munar að vitleysunni er fulltrúar bæjarstjórnar gáfu nýrunnu hrauni í Geldingadölum örnefnið „Fagradalshraun“ linni. Örnefnið „Fagradalur“ er, eða reyndar var, miðað við nýjustu fréttir, alllangt fjarri Geldingadölunum í Fagradalsfjalli…

Grindavík – eldgos er kann möguelga að rugla einhverja í rýminu…

Skrár

Rauðvatnsstöðin – skilti

Suðaustan við Rauðavatn er skilti; „Rauðavatnsstöðin – Upphaf skógræktar á höfuðborgarsvæðinu„. Á því má lesa eftirfarandi texta:

Rauðavatnsstöðin – skilti.

„Skógar voru fáir og illa farnir á Íslandi, þegar Skógræktarfélag Reykjavíkur var stofnað 25. ágúst 1901. Félagið var stofnað til að safna fé til að kaupa landskika nálægt Reykjavík og rækta þar skóg.
Að félaginu stóðu ýmsir þekktir bæjarbúar, og svo danskur skógfræðingur að nafni Christian Flensborg, sem hafði umsjón með öllum framkvæmdum. Flesborg taldi að við Rauðavatn væri tilvalinn staður fyrir lystigarð í framtíðinni. Staðurinn væri stutt frá höfuðborginni, við lítið vatn og með fagurt útsýni yfir Rauðhóla.

Rauðavatnsstöðin – Tré ársins 2021.

Ýmsar trjátegundir voru gróðursettar við Rauðavatn á næstu árum. Plönturnar flutti Flensborg með sér frá Danmörku, þegar hann sigldi til Íslands á vorin. Flestar þrifust þær illa enda vanar hlýrra loftslagi og mikil afföll urðu í flutningunum yfir hafið. Aðrar voru gróðursettar í þeirra stað og kom Flensborg einnig upp græðireit þar sem trjáplöntur voru ræktaðar upp af fræi.
Þetta var mikið framfaraskref því lítið var vitað um hvaða tegundir gætu dafnað á Íslandi aðrar en birki og reynir og erfitt að nálgast fræ eða trjáplöntur.
Sum af fyrstu trjánum sem íbúar í Reykjavík og víðar gróðursettu í görðum sínum eru komin úr Rauðavatnsstöðinni. Talsverður gangur var í ræktunarstarfinu við Rauðavatn fyrstu árin en þrótturinn minnkaði er leið á annan áratug aldarinnar. Trén, einkum fjallafura, héldu þó áfram að vaxa og mynda skjól og jarðvegsskilyrði fyirir uppvöxt annarra trjáa.
Rauðavatnsstöðin var vinsæll áfangastaður fyrir borgarbúa í helgarferðum fram undir miðja öldina. Í dag er þarna fallegt skóglendi sem er hluti af miklu stærra útivistarsvæði upp af Rauðavatni. Lystigarðurinn sem Flensborg og félagar létu sig dreyma um, var hins vegar stofnaður örskot frá, við annað vatn og með fagurt útsýni yfir Rauðhóla. Og fékk nafnið Heiðmörk.“

Rauðavatnsstöðin – skilti.

Skrár

Móakot í Þingvallasveit – fórnarlamb vanrækslu

Þrír bæir Þingvallasveitar voru neðan gamla Þingvallavegarins 1890, þ.e. Skálabrekka, Móakot og Heiðarbær. Ljóst er hvar bæjarstæði Skálabrekku og Heiðarbæjar voru fyrrum, en margt er hins vegar á huldu um bæjarstæði Móakots.

Móakot – bæjartóftirnar.

Þegar FERLIRsfélagar reyndu að nálgast fyrrum bæjarstæðið komu þeir hvarvetna að lokuðum hliðum sumarbústaðaeigenda. Því var, líkt og fyrrum, ákveðið að feta bara yfir torærur og klofa yfir girðingar, með það fyrir augum að nálgast markmiðið. Það er reyndar alveg ótrúlegt hvernig einstakir sumarbústaðaeigendur geti útilokað almenning frá einstökum minjastöðum innan sveita, langt út fyrir umráðasvæði sín. Bara það eitt er verðugt umfjöllunarefni út af fyrir sig.

Móakot – útihús.

Í „Örnefnaskráningu Guðmanns Björnssonar um Skálabrekku„, fæddur 13. nóvember 1909, segir: Guðmann fluttist að Skálabrekku árið 1941 frá Hagavík í Grafningi, ásamt konu sinni, Regínu Sveinbjarnardóttur, en hún ólst upp á Heiðarbæ, næsta bæ við Skálabrekku. Hafa þau átt þar heima síðan. Megnið af örnefnum jarðarinnar lærði Guðmann af Þorláki Björnssyni, sem bjó á Skálabrekku á undan þeim. Ennfremur mun Regína hafa þekkt mörg þeirra“.
Í örnefnalýsingunni segir um Móakot: „Nú verður haldið utast í landið neðan Þingvallavegar. Móakot var þar við Móakotsána undir Móakotsás. Móakot fór í eyði um 1865. Þarna undir Ásnum eru nokkrir sumarbústaðir. Þar er nú kominn mikill skógur. Þarna rétt hjá er vaðið í Ánni og Móakotsárfoss skammt fyrir ofan, fellur fram af 7 m háu bergi.“

Móakot – útihús.

Í „Kortlagning eyðibyggðarinnar á Þingvöllum með flygildum og hitamyndavél“ Gunnars Grímssonar frá því mái 2020 segir:
„Heiðarbær, Skálabrekka og Móakot. Fjögur lögbýli eru ofan Almannagjár og á þeim er enn búið. Syðst er Heiðarbær, þar sem Hrolleifur Einarsson er sagður hafa búið og er landnám hans talið hafa náð frá Öxará og suður fyrir Heiðarbæ (Íslenzk fornrit I, bls. 391). Heiðarbær átti sel við Selbrúnir í hlíðunum norðan bæjarins („Heiðarbær 1“, e.d., bls. 2). Norðaustan Heiðarbæjar er Skálabrekka, þar sem Landnámabók getur þess að Ketilbjörn hinn gamli hafi reist sér skála á leið sinni til að nema land á Mosfelli í Grímsnesi (Íslenzk fornrit I, bls. 385).

Móakotsárfoss.

Áin Móakotsá rennur sunnan Skálabrekku en hún er kennd við hjáleiguna Móakot, sem var í byggð á miðri 19. öld og fór í eyði um 1865 (Hjörtur Björnsson, 1937, bls. 165; „Skálabrekka 1“, e.d., bls. 4). Rústir eru sjáanlegar við árbakka Móakotsár, Skálabrekkumegin, nokkuð skammt frá Þingvallavatni (Jóhannes Sveinbjörnsson, munnleg heimild, febrúar 2020). Bæjarrúst Móakots var skráð ásamt útihúsum af nemendum í fornleifafræði við Háskóla Íslands árið 2004, í trjáreit austan Móakotsárfoss. Var það hluti af vettvangsnámskeiði sem var haldið í kjölfar svæðisskráningar fornleifa í Þingvallasveit þar um kring árið áður (Guðrún Alda Gísladóttir og Orri Vésteinsson, 2003).“

Tóftir Móakots í Þingvallasveit – nánast horfnar í skóg árið 2014.

Sá er þetta skrifar tók þátt í fornleifaskráningarverkefni HÍ undir forystu Guðmundar Ólafssonar árið 2014. Tilgangurinn var að teikna upp rústir Móakots. Síðan eru liðin 11 ár. Það verður að segjast eins og er að nákvæmlega ekkert hefur verið gert til að gera framangreindar minjar aðgengilegar almenningi, hvað þá að varðveita þær fyrir ágengri skógrækt. Í dag eru minjarnar ekki svipur hjá sjón, frá því sem var, auk þess sem nálægur sumarbústaður getur varla talist lengur svipur hjá sjón.

Heimildir:
-Skálabrekka, Guðmann Ólafsson á Skálabrekku skráði, snemma á árinu 1982.
-Kortlagning eyðibyggðarinnar á Þingvöllum með flygildum og hitamyndavél. Ritgerð til B.A.–prófs í fornleifafræði Gunnar Grímsson, 2020, bls 29.

Móakot – bæjarminjarnar hornar í skóg 2025.

Skrár

Var Ingólfur Arnarson til í alvörunni? – Helgi Þorláksson

Helgi Þorláksson, prófesor emeritus í sagnfræði við HÍ, svaraði spurningunni „Var Ingólfur Arnarsson til í alvörunni?“ á Vísindavefnum:

Helgi Þorláksson.

„Um 1940 voru dásamlegir tímar í íslenskri miðaldasagnfræði, fræðimenn trúðu flestum Íslendingasögunum eins og nýju neti um menn og málefni 10. aldar en þeirri dýrð lauk um 1950. Því olli líklega einkum að bókfestukenningin svonefnda hafði skotið rótum. Hún nefndist öðru nafni íslenski skólinn og samkvæmt henni voru Íslendingasögur að mestu skáldskapur, og ónothæfar sem heimildir um menn og atburði tímabilsins frá um 870 til um 1050. Gætti aukinnar gagnrýni í allri notkun miðaldaheimilda og er tímaritið Saga, sem hóf göngu um miðja síðustu öld, skýr vitnisburður um slíkar hræringar.
Landnámabók taldist þó halda velli. Stundum er ósamræmi milli gerða hennar og sú gerðin sem helsti sérfræðingur síns tíma um Landnámu, Jón Jóhannesson, taldi standa næst frumtexta segir að Ingólfur hafi verið Björnólfsson. Jón benti á að Björnólfur kunni að hafa haft viðurnefnið örn. Þannig gat Ingólfur verið bæði Arnarson og Björnólfsson.

Stytta Ingólfs Arnarsonar á Arnarhóli. Styttan var afhjúpuð árið 1924 og er afsteypa. Frummyndin var gerð árið 1907.

Um 1970 var hins vegar almennt farið að draga í efa vitnisburð Landnámu og Íslendingabókar um sögu Íslands fyrir 1050. Sjálfstæðisbaráttan var að baki, lýðveldið að verða aldarfjórðungs gamalt og eðlilegt að endurskoða gömul viðhorf. Hið nýja viðhorf var að heimildir eins og Landnáma segðu jafnvel meira um þá sem sögðu frá, létu festa frásagnir á skinn, en hina sem sagt var frá. Hin rétta spurning var þá ekki: Var Ingólfur til? Heldur: Hvaða tilgangur vakti fyrir þeim sem sögðu frá Ingólfi? Efasemdir komu jafnvel fram um Íslendingabók Ara fróða og það sem hann segir um Ingólf. Til greina þótti koma að það hefði verið samkomulagsatriði ráðamanna um 1120 að telja að Ingólfur hefði verið fyrstur og merkastur landnámsmanna, slíkt hefði getað þjónað hagsmunum ráðamanna á tímum Ara.

Inghóll á Ingólfsfjalli.

Örnefni voru líka gengisfelld sem heimildir um 1970, með svonefndri náttúrunafnakenningu. Höfundur hennar er Þórhallur Vilmundarson sem flutti röð rómaðra fyrirlestra árið 1966 og á næstu árum um kenninguna. Hún snýst um að mannanöfn séu lesin út úr örnefnum en ekki öfugt; örnefnin séu ekki endilega tengd mannanöfnum eins og Landnáma og aðrar heimildir gefa í skyn. Þannig er ing- í Ingólfshöfði standur, fyrirbæri í náttúrunni sem rís upp yfir umhverfi sitt. Höfundur benti líka á Inghól sem er efst á Ingólfsfjalli.

Í Landnámabók segir að írskir þrælar Hjörleifs Hróðmarssonar úr Dalsfirði í Noregi, fóstbróður Ingólfs Arnarssonar, hafi fyrstir sest að í Heimaey og Vestmannaeyjar kenndar við þá. Nafngreindir voru þeir: Dufþakur, Geirröður, Skjaldbjörn, Halldór, Drafdritur og fleiri, alls tíu og bjuggust þeir fyrir í eyjunni um hríð, eða þar til Ingólfur kom og hefndi Hjörleifs fóstbróður síns sem þeir höfðu drepið. Ýmis örnefni í eyjunni eru enn við þá kennd svo sem Dufþekja og Halldórssandur.

Einfaldast væri að sniðganga Ingólf alveg. Þá er ritheimildum um hann hafnað og ekki fengist við spurninguna um það hvort hann var til. Sú saga gengur að fréttamaður hafi spurt fornleifafræðing einn um Ingólf Arnarson og hann svarað „Ingólfur hvaða?“ Þetta ætti einmitt að vera fyrsta spurning, hvaða Ingólfur er það sem við höfnum, höfnum við eingöngu vitnisburði ritheimilda um hann, ef til vill að vissu marki, eða höfnum við tilvist hans með öllu? Sagan í Landnámu um þá félaga, Ingólf og Hjörleif, ber skýr bókmenntaeinkenni, er vafalítið skáldskapur og miklar líkur til að Hjörleifur hafi ekki verið til, að minnsta kosti ekki í þeirri mynd sem birt er af honum í Landnámu.
Mér finnst einsýnt að hafna líka persónunni Ingólfi, eins og hann kemur fram í Landnámu. En merkir það að hinn ætlaði frumherji hafi ekki verið til, og verði jafnvel sniðgenginn með öllu? Ari fróði segir að landið hafi verið numið nærri 870 og vísar til þriggja heimildarmanna um þetta. Hann skrifar eins og Ingólfur hafi verið hinn mikli frumherji. Kannski vissi hann þetta ekki fyrir víst en vafalítið er að landnemar í Reykjavík komu snemma út. Fornleifarannsóknir sýna að menn voru á ferð í Reykjavík þegar fyrir 871 ± 2 ár. Hversu löngu fyrr er óljóst. Einhver var fyrstur og miðað við stöðu fornleifarannsókna er líklegt að það hafi verið landneminn í Reykjavík enda þekkjast ekki skýrar vísbendingar um að aðrir landnemar hafi verið fyrr á ferð annars staðar. Í öðru lagi er varla ástæða til að efast um að frumherjinn hafi verið af norskum uppruna og er það eins og Ari telur. Í þriðja lagi er líklegt að hann hafi numið allmikið land, fyrst hann kom snemma. Í fjórða lagi er líklegt að hann hafi getað látið til sín taka og verið áhrifamikill, eins og sagt er, hafi hann komið fyrstur eða manna fyrstur og fékk þetta forskot á aðra.

Skálafell austan Esju – tóft, sem aldrei hefur verið fornleifaskráð. Tóftarinnar er getið í Landnámu þegar Ingólfur er sagður hafa leitað Karla og fundið.

Það skiptir máli hér að Reykjavík var ekki höfðingjasetur, svo að séð verði, á 12. og 13. öld þegar sagðar voru sögur af Ingólfi, fyrirmynd annarra landnema, enda er Karli þræll látinn undrast í Landnámu að Ingólfur skyldi setjast að á útnesi. Þetta styður þá skoðun að það sé ekki tilbúningur frá 12. öld að frumherjinn hafi átt heima í Reykjavík, getur að minnsta kosti verið mun eldri sögn. Af Íslendingabók verður ráðið að sagnir um mikilvægi Ingólfs voru til áður en Ari samdi bókina.
Þótt efast sé um að tilgangurinn með Íslendingabók hafi verið algjörlega fræðilegur og því trúað að Ari kunni að þegja um sumt verður hann ekki auðveldlega sniðgenginn með öllu um Ingólf.

Ingólfshöfði – MWL.

En þótt þannig sé gerður munur á gildi frásagna um Ingólf og Hjörleif er heldur rýrt það sem eftir stendur um landnemann í Reykjavík. Hann hét kannski Ingólfur, var norskur, kom snemma, var ef til vill fyrstur og hann og afkomendur hans munu líklega hafa orðið nokkuð fyrirferðarmikil á elsta skeiði Íslandssögunnar. Eftir stendur það mat margra fræðimanna, lítt haggað, að ritheimildir séu ekki vænlegar til að færa okkur örugga vitneskju um persónur og atburði eða stjórnmálasögu fyrir 1050. Það má kannski segja að það sé samkomulagsatriði að telja, svo lengi sem annað afsannar það ekki, að hinn fyrsti landnemi hafi sest að í Reykjavík og heitið Ingólfur. Hvorugt vitum við þó fyrir víst, kannski voru einhverjir fyrr á ferð annars staðar og kannski er nafn Ingólfs lesið út úr örnefnum.“

Heimild:
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=7366
-Helgi Þorláksson prófessor emeritus í sagnfræði við HÍ.

Ölfusá. Ingólfsfjall fjær.
Selfoss er landnámsjörð Þóris Hersis Ásasonar en einnig er getið um vetursetu Ingólfs Arnarsonar 873-74 „undir Ingólfsfelli fyrir vestan Ölfusá“.

Háuhnúkar á Undirhlíðum

Kuml á Kaldárhöfða

Skógfellavegur í júlí 2025

Jeffersonville – skilti

Arnarhóll – sagan og fornleifar; Ragnar Edvardsson

Hveradalir – Gróðrastöð og Baðstofa; Höyer

Grindavík – örnefnið sem og önnur slík í nágrenninu

Rauðvatnsstöðin – skilti

Móakot í Þingvallasveit – fórnarlamb vanrækslu

Var Ingólfur Arnarson til í alvörunni? – Helgi Þorláksson

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?