Háspennulínur og -möstur

Greinargerð og samantekt um fyrirhugað línustæði milli Hellisheiðar og Hafnarfjarðar.

I. Inngangur
Eftirfarandi er svolítil greinargerð og samantekt yfir minjar og náttúruverðmæti á fyrirhugaðri leið háspennumastra frá Hellisheiðarvirkjun að Hamranesi við Hafnarfjörð eftir því sem vitneskja liggur fyrir um slíkt. Ekki er um fornleifaskráningu að ræða, enda þarf hún að fara fram undir handleiðslu fornleifafræðings. Í reglugerð um þjóðminjavörslu, sem reyndar er úrelt (því hún miðast við lög sem felld hafa verið úr gildi) segir að “fornleifaskráning skuli gerð undir stjórn fornleifafræðings og að þess sé gætt, að teknar séu saman ritaðar jafnt sem munnlegar heimildir um fornleifar og allir minjastaðir séu kannaðir á vettvangi, hvort sem fornleifar eru sýnilegar á yfirborði eða ekki. Allir minjastaðir skulu færðir á kort og gerðar lýsingar og uppdrættir af þeim minjum sem sýnilegar eru.”
Rétt er því að fram komi að hér er einungis getið um sýnilegar minjar, en fleiri minjar kunna að leynast í jörðu á svæðinu. Það verður því að teljast bæði sjálfsagt og skylt að markviss fornleifaskráning fari fram á áætlaðri línuleið, í a.m.k. 50 metra út frá henni til hvorrar handar. Þá er og mikilvægt að meta bæði landslagið sem slíkt til verðmæta, sjónræn áhrif línunnar og þau áhrif er línugerðin kann að hafa á það með varanlegum hætti. Ekki verður hjá því komist, þótt kostnaðarmismunur virðist allnokkur, að meta hvort jarðstrengur geti verið raunhæfur kostur til lengri tíma litið og/eða aðrar lausnir, sem ekki hafa verið ígrundaðar sérstaklega hingað til.

Tækniþróun hefur jafnan verið árangur eða krafa um aðrar lausnir en þekkst hafa á hverjum tíma. Ísland hefur verið framarlega í virkjunum og nýtingu orku. Ýmsar lausnir á erfiðum og óvæntum viðfangsefnum hafa komið fram á tiltölulega stuttri sögu virkjana. Fáir virðast hafa lagt sig fram um að leysa flutningsvandann. Fremur hefur verið horft til lausna annars staðar í heiminum í þeim efnum, með tilheyrandi innflutningskostnaðir. Telja má að kominn sé tími til að virkja innlent hugvit til að leysa, annars vegar flutningsmöguleika raforkunnar og hins vegar lækka kostnaðinn við þá. Má í því sambandi nefna þá einföldu lausn að leggja sandlag yfir núverandi yfirborð og undir jarðstreng og síðan annað sandlag ofan á strenginn. Í fyrsta lagi væri um fljótvirkari framkvæmd að ræða og í öðru lagi væri auðveldara að endurnýja strenginn en heilt háspennumasturskerfi úreldist á tiltölulega skömmum tíma. Í þriðja lagi væri um miklu minni sjónmengun að ræða, í fjórða lagi yrði línulögnin afturkræf og í fimmta lagi yrðu lágmarkaðar mögulegar skemmdir á fornleifum. Jarðstrengur yrði væntanlega lagður beinni leið milli staða – og því styttri.
Sérstaklega er tekið fram að hér er hvorki fjallað um viðkvæman né sjaldgæfan gróður eða um dýralíf á svæðinu.

II. Línulögnin

Landsnet hf hyggst styrkja raforkuflutningskerfið á Suðvesturlandi, frá Ölkelduhálsi og Hellisheiði að Straumsvík vegna hugsanlegrar stækkunar álversins í Straumsvík og áforma um virkjanir á Hellisheiði, við Hverahlíð og á Ölkelduhálsi. Þessar framkvæmdir eru jafnframt áfangi í langtímauppbyggingu raforkuflutningskerfis á Suðvesturlandi, þ.m.t. 420 kV kerfis.
Ofangreindar háspennulínur liggja að mestu samsíða eldri línum. Að hluta er um að ræða nýbyggingu háspennulína en einnig er um að ræða breytingar eða tilfærslur á núverandi línum.
Einnig er til skoðunar hugsanlegar breytingar á legu Hamraneslínu 1 og 2, en línurnar liggja frá Geithálsi að Hamranesi. Breytingin virðast fela það í sér að í stað þeirrar línu komi lína samhliða nýrri línu frá Sandskeiði að Hamranesi, eða Stórhöfða því þar mun hugsanlega verða tengivirki í stað Hamranesstengivirkis, sem nú er.
Rögnvaldur Guðmundsson hjá “Rannsókn og ráðgjöf ferðaþjónustunnar óskaði eftir því við undirritaðan að fara yfir leiðir fyrirhugaðra háspennulína og gera grein fyrir helstu minja- og náttúrufyrirbærum, einkum þeim er sérstök ástæða væri til að gæta varkárni við.
Eftir að hafa skoðað fyrirhugaðar línuleiðir, þ.e. frá vestanverðri Hellisheiði að Hafnarfirði, var eftirfarandi listað upp sbr. framangreint, frá suðaustri til norðvesturs. Tekið var fyrir svæði vel rúmlega út fyrir línur svo minnka megi líkur á að verðmætar minjar eða náttúrufyrirbæri fari forgörðum við framkvæmdirnar.
Fornleifaskráning fyrir Ölfushrepp II, svæðisskráning fyrir Ölfus- og Selvogshrepp (Hildur Gestsdóttir & Orri Vésteinsson) og fornleifaskráning Fornleifastofu Íslands liggur fyrir um fornleifar á Hellisheiði og við Hverahlíð þar sem m.a. er sérstaklega tekið fram að ástæða sé til að fara varlega í nálægð hinnar gömlu mörkuðu þjóðleiðar um heiðina. Við Hverahlíð er steinhlaðinn grunnur húss er brann á fyrri hluta 20. aldar.
Línustæðið liggur um fjögur sveitarfélög, sem öll hafa lagt fram aðalskipulag um nýtingu sinnan umdæma til næst framtíðar. Í aðalskipulagi Ölfuss er t.a.m. tekið fram að “lagt er tila ð fram fari nákvæm skráning og kortlagning fornminja. Þá eru stórframkvæmdir umhverfis-matsskyldar sbr. kafla 4.2. og 4.3., s.s. vegagerð, háspennulínur og virkjanir.” Í aðalskipulagi Kópavogs og Hafnarfjarðar eru hliðstæð ákvæði. Í öllum tilvikum er gert ráð fyrir (a.m.k. í textanum) varfærni og að við engu verið hróflað nema að undangengnum athugunum með tilskyldum skilyrðum. Ljóst er að mikilvægt er að huga vel að undirbúningi, kanna alla möguleika og minnka sem tök eru á afleiðingar á röskun verðmæta er felast í náttúru og minjum á svæðunum.
Jafnan eru fyrirhugaðar framkvæmdir afsakaðar með því að svæðum hafi þegar verið raskað svo og svo mikið og því skipta þær í rauninni litlu máli til eða frá. Slík rök geta varla talist gjaldgeng – a.m.k. ekki lengur.
Flutningur raforku er og verður nauðsynleg. Henni mun ávallt fylgja eitthvert rask og jafnvel umhverfisspjöll.

III. Helstu staðir

Hér verða tilgreinir helstu staðir og svæði, sem ástæða er til að gaumgæfa og gæta sérstakrar varfærni við á línuleiðinni milli Hellisheiðar og Hafnarfjarðar:

1. Hellisheiðarvegur – Hellisskarð – vegur – Búasteinn
2. Kolviðarhóll – þjóðsaga – legstaður
3. Draugatjörn – sæluhús – rétt – veggur
4. Bolaöldur – Bolasteinn – þjóðsaga
5. Svínahraun (Kristnitökuhraun) – nútímahraun (Landnáma)
6. Fóelluvötn – rústir
7. Leitarhraun
8. Arnarþúfur – minjar – letursteinn
9. Lakheiði – ártalssteinn
10. Sandfell
11. Bláfjalla- og Reykjanesfólkvangur
12. Húsfellsbruni – (nútímahraun)
13. Selvogsgata – þjóðleið – Gálgaklettar (GS)
14. Helgafell – Litluborgir (Stórmerkileg jarðfræðifyrirbæri) – gervigígar
15. Skúlatúnshraun – Skúlatún – minjar – þjóðsaga um Skúlastaði?
16. Leiðarendi og fleiri hellar – 6359064N-02150600V
17. Gullkistugjá – þjóðsaga
18. Gvendarselshæð – selsminjar – 6400180N-02153662V
19. Dalaleið (þjóðleið)
20. Undirhlíðar – gígar á sprungurein
21. Undirhlíðavegur (þjóðleið)
22. Óbrennishólabruni (nútímahraun) – hellir – minjar
23. Hafnarfjarðarvegur gamli (Brynjúlfur Jónsson)
24. Selhraun – minjar
25. Stórhöfðastígur (þjóðleið)
26. Snókalönd
27. Dalurinn – minjar (fjárskjól) – 6402510N-02157101V
28. Straumsvíkurhraunin

IV. Lokaorð

Hér að framan er getið 28 staða eða svæða, sem sérstaklega þar að gæta varfærni við ef og þegar leggja á háspennulínu milli Hellisheiðar og Hafnarfjarðar. Upplýsingarnar gætu einnig komið að notum ef ákvörðun yrði tekin um að leggja jarðstreng þá sömu leið. Líklegt má þó telja að leið með jarðstreng yrði önnur og beinni (og þar með styttri) en hér er áætlað.
Tiltekinna verðmæta á svæðunum er getið hér að framan. Þau gætu verið fleiri, s.s. selsminjar við Hvaleyrarvatn (Hvaleyrarsel og Ássel), sem ekki eru svo fjarri fyrirhugaðri línuleið. Einnig eru hlaðin skjól í Leyninum í Kapelluhrauni.
Þurfi að færa línustæðið m.v. núverandi forsendur þarf að sjálfsögðu að gaumgæfa það eða þau svæði af nákvæmni. Ef svo færi þrátt fyrir allt að fornleifar fyndust við framkvæmdir á svæðinu kveða þjóðminjalög svo um að stöðva beri verkið og tilkynna það til Fornleifaverndar ríkisins sem ákveður hvort verkinu megi halda áfram og með hvaða skilmálum.
Hér er ekki tekin afstaða til áhrifa er háspennumöstur og/eða –línur geta haft á ásýnd og viðhorf útivistarfólks á svæðinu er um ræðir. Einungis er tínt til það helsta er lýtur að kunnum minjum og náttúrufyrirbærum á og nálægt leiðinni, sem fyrirhuguð er.
Hvort sem um verður að ræða jarðstreng eða háspennuloftlínu, eins og hér er lagt upp með, þarf að huga vel að framangreindum svæðum með hliðsjón af minjum og náttúruverðmætum á leiðinni. Mikilvægt er að “jarðýtustjórinn” ráði ekki för þegar af stað verður farið heldur verði mjög nákvæmlega fylgst með framkvæmdum frá einum tíma til annars og að þess verði gætt að valda eins litlu raski og mögulegt er.