Snorri Jónsson fjallaði um „Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929“ í Lesbók Morgunblaðsins 1995, að þessu sinni undir fyrirsögninni „Vikukaup fyrir að taka upp stein„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.
Um er að ræða aðra grein af fjórum.

„Menn unnu við togarana og lögðu grjót í nýja fiskreiti, en voru svo með búskap að auki og nýttu slægjur í Bessastaðalandi. Og á þessum árum uppgötvuðu togarasjómenn Halamiðin. Þetta voru oft erfiðir dagar, mikil og stanslaus vinna, fragtskip á daginn, togarar á næturnar. Mér er í minni að við unnum alla aðfaranótt hvítasunnu til kl 10 að morgni. Eftir messu hófst vinna við togara sem beðið hafði afgreiðslu við bryggjuna. Við hann unnum við næstu nótt og til kl. 10 á annan hvítasunnudag; áttum við svo ekki von á skipi um sinn.

Hugur margra hafði staðið til veðreiða sem fram áttu að fara á skeiðvellinum við Elliðaár. í trausti þess að við fengjum að sofa næstu nótt fórum við Jón Einarsson, og margir af okkar yngri mönnum, á veðreiðarnar. Fjölmenni var og veður unaðslegt. Mátti þar margan góðan gæðinginn sjá; vorum við þama fram á kvöld og nutum veðurblíðu og gæðinga. En heldur brá okkur í brún þegar við riðum niður í bæinn og sáum að komin var togari og virtist fullur af fiski. Já, ekki bar á öðru. Togarinn Earl Haig fullur upp í lúgur af smáfiski austanaf Hvalbak!
Félagi minn, Jón Einarsson, var nú ekki lengi að búa sig í vinnuföt og leggja í bardagann. Hann var afburða röskur maður, hraustur og ósérhlífinn. Varð nú að ráði milli okkar að ég færi að sofa, en tæki svo við af honum næsta dag að losa kol úr skipi til Ágústs Flygenrings.

Um morguninn er ég vakna þótti mér með ólíkindum að enn var ekki búið að losa fiskinn úr togaranum og eftir var að koma í hann salti og kolum. En við nánari athugun var það ósköp eðlilegt. Fólkið var of fátt, það var útþrælað af vökum og vinnu, en togarinn sneisafullur af labradorkóðum. Ágúst Flygenring varð að bíða. Einhver smávægilegur óánægjuárekstur varð milli okkar Flygenrings út af þessu, en það jafnaði sig og ekki minnst á það framar af hans hálfu.

Skipuleg Vinnubrögð
Sjaldan voru skipin lengi í höfn vegna þess að afgreiðslan tefði fyrir þeim. Þó kom það fyrir að okkur vantaði tilfinnanlegafólk til starfa; skortur á vinnuafli lengdi auðvitað dvöl togaranna við bryggjuna. Eitt sinn kom Earl Haig austan af Selvogsbanka og hafði innanborðs 80 lifrartunnur, en það samsvaraði 80 tonnum af fiski. Út á miðin tók hann milli 70 og 80 tonn af kolum og milli 25 og 30 tonn af salti. Við afgreiddum hann að öllu leyti á fjórum tímum. Einu sinni kom Imperialist austan af Hvalbak með 150—200 tonn af labradorfiski, það er mjög smáum fiski. Voru skipverjar að skeggræða um það sín í milli inn bugtina að núna myndi standa í helvítunum að losa dallinn; kannski fengju þeir nú einu sinni að anda smástund heima hjá sér. En við vorum aðeins sjö klst. að afgreiða togarann og okkar vegna gat hann þá siglt út á miðin. Margir voru undrandi yfir þessum miklu afköstum, en það sýndi einungis að við höfðum úrvalsmenn, samstillta í góðum og vel skipulögðum vinnubrögðum. Þeirra var heiðurinn, ef einhver hefur verið, þótt við Jón skipulegðum vinnuna eins haganlega og best við kunnum.

Það er mannskapur atarna!

Einhvern tíma á þessu tímabili þurftum við að skipa út salti úr salthúsi Ágústar Flygenrings sunnan við bryggjusundið. Þetta salt hafði verið lengi í húsinu og orðið grjóthart. Okkur vantaði menn í vinnu, einkum til að losa saltið. Best reyndist að hafa menn uppi á saltstálinu og stinga það niður í stalla. Þeim, sem niðri voru og mokuðu saltinu í poka, fannst losunin ganga treglega og mun ég hafa innt eftir því hvernig á því stæði. Fyrir svörum var Halldór Brynjólfsson, maður roskinn, en hnyttinn og einarður, og segir bæði í gamni og alvöru:
„Það er nú varla von að vel gangi. Hér eru aðeins þrír menn og ekki gallalausir. Einn er blindur, annar heyrnarlaus og sá þriðji er vitlaus! Það er mannskapur afarna.“
Sjálfur var Halldór nær blindur og með honum voru Jónas frá Sólheimum í Laxárdal, gamall maður og nærri heyrnarlaus, og svo Sigurvin Guðmundsson, ævinlega nefndur Siggavin, en hann var vangefinn.

Blindur í grjótvinnu

Eins og áður segir keyptu Hellyersbræður Svendborgareignina í júnímánuði þetta ár, 1924. Var þá allt sett í gang þar og unnið af miklum krafti. Vantaði nú Hellyer fískreiti og tókum við félagar að okkur að leggja reit á Víðistaðabalann frá reit H.D. Bookless, er fylgdi Svendborginni, og allt upp að Kirkjuvegi. Var þetta mikið verk og mannfrekt. Unnið var við reitinn um sumarið þegar hlé gáfust frá togaraafgreiðslunni. Reitarlagningin gekk vel eins og önnur verk sem við tókum að okkur, því að ekki brást okkur mannskapurinn. Grjótið í reitinn var allt flutt á hestvögnum og höfðum við út úr þessu mikla vinnu fyrir vagna og hesta sem við áttum. Þeir Átli Guðmundsson og Halldór blindi unnu allt sumarið við að láta grjót upp í vagnana og það var alveg undravert hverju Halldór gat afkastað, blindur maðurinn. Fyrir kom að grjótið var borið á handbörum og báru þá saman Atli og Halldór. Var Atli alltaf á undan og er mér minnisstætt hversu Halldór tók hátt upp fæturna þegar hann gekk með börurnar. Var það ekki að undra því að vegurinn, sem gengið var eftir, var ósléttur og varasamur.

Gvendur og Hellusteinninn

Einu sinni sem oftar kemur kúskur með hestvagn fullan af grjóti til þeirra sem reitinn lögðu. Í vagninum var einn gríðarstór hellusteinn. Einhver hafði orð á því við Guðmund Gíslason sterka, sem vann við reitarlagninguna og áður er getið, hvort hann myndi ekki geta tekið upp þennan stein!
„Ég gef þér 5 kr. ef þú gerir það,“ gellur þá við í einum.
„Ég 10 kr.,“ segir annar.
„Og ég skal gefa þér 10 kr.,“ segir sá þriðji, og fleiri tóku í sama streng.
Er nú ekki að orðlengja það að Guðmundi eru boðnar 90 krónur ef hann taki steininn upp. Guðmundur lætur lítið yfir sér og sinnir þessu ekki. Ætlar þá einhver að fara að velta steininum og koma honum fyrir í reitnum.
„Láttu bíða til kvöldsins,“ segi ég, „og sjáðu til hvort Guðmundur tekur hann ekki upp“.
Líður nú að kveldi og þegar vinnu lýkur ætlar Guðmundur að halda heim að vanda.
„Ætlarðu ekki að reyna við steininn og vinna þér inn þessa peninga,“ segi ég.
„Það þýðir ekkert, ég get það ekki,“ segir hann.
„Reyndu samt,“ segi ég, „ég skal kenna þér ráð sem dugar. Hladdu upp grjóti sem næst í hné og veltu steininum upp á hrúguna. Taktu hann svo, þá reynir ekki eins á mjóhrygginn, og þú lyftir honum eins og fisi.“

Fór nú Guðmundur að mínum ráðum, kastar saman nokkrum steinum í hrúgu, veltir helluklettinum uppá, tekur steininn upp við hné sér, snýr sér við með hann og kastar honum á jörðina. Að þessu afreki loknu leit hann hróðugur á mannskapinn í kringum sig og gleðin leyndi sér ekki í svipnum. Skundaði svo heim á leið.
„Það var nú ekki átt við svona útbúnað,“ sögðu einhverjir í áhorfendahópnum. Hann átti bara að taka hann upp þar sem hann lá!“
„Þið settuð honum engin skilyrði um það hvemig hann ætti að taka upp steininn,“ segi ég, „bara að hann lyfti honum frá jörðu.“ Þessu var ekki mótmælt og um málið var ekki meira rætt. Þegar kom að næstu útborgun krafði ég þá um greiðslu sem lofað höfðu Guðmundi fé fyrir að lyfta steininum. Var þetta talsvert fé, — sem næst vikulaunum. Allir stóðu við sín loforð.
Í frásögnum, sem ég hef heyrt um þetta atvik, hefur steinninn verið sagður um 1.600 pund! en ég hygg hann hafi verið á að giska nálægt 400 pundum. Hinsvegar var hann afar stór um sig og vont að ná taki á honum og ekki á færi annarra en hraustmenna að lyfta honum upp.

Heyjað, byggt og ferðast

Við lukum við reitarlagninguna um sumarið og um sinn kom reiturinn að góðu gagni. Á styrjaldarárunum voru ógurlega stórir koksbingir á reitnum sem herliðið átti, enda var þá mikið af tunnuhúsum (bröggum) í Víðistöðum og þar í kring. Nú eru þar fiskhersluhjallar.
Að vanda öfluðum við Jón heyja handa skepnum okkar þetta sumar. Við höfðum keypt jörðina Selskarð á Álftanesi ásamt heyfeng ársins á undan, sem var um 30 hestburðir. Var grasið svo smátt að varla var hægt að hemja það í reipum. Selskarð var heldur rýrt kot og illa húsað. Hlöðugarmur fylgdi jörðinni, en hann fauk út í buskann veturinn eftir við keyptum. Hlaðan var tóm þegar Kári gamli þeytti henni svo rækilega á sjó út að varla sást eftir spýta né járnplata.

Við höfðum byggt lítið steinhús á jörðinni og endurbyggt og stækkað gamla íbúðarhúsið. Fjós höfðum við byggt fyrir 13 kýr og hlöðu fýrir 600 hesta af heyi, en heyfengur jarðarinnar er í góðu meðalári um 500 hestar. Þetta vor girtum við túnið í Selskarði. Sumardaginn fyrsta unnu t.d. hjá okkur 20 menn við jarðrækt og girðingar og þann dag var girðingunni umhverfis túnið lokað. Þessi fyrsti sumardagur árið 1924 var því alveg sérstakur hátíðisdagur hjá okkur Jóni. Við höfðum eignast jörð sem við voru tengdar ýmsar vonir og nú höfðum við lokað túninu fyrir ágangi búfjár.
Þetta sumar heyjuðum við túnið í Selskarði og tún okkar á Víðistöðum. Til viðbótar fengum við slægjur í Bessastaðanesi hjá þáverandi Bessastaðabónda, Jóni Þorbergssyni, sem nú býr á Laxamýri. Kjörin voru þau að við áttum að skila heim í hlöðu til háns þriðju hverri þurri heysátu. Voru þetta heldur aumleg kjör. Grasið var þó nóg í nesinu og tíðin var sæmileg, en þýfið var alveg voðalegt og næstum ósláandi. Við heyskapinn unnu þeir Hallgrímur Jónsson og Sigurður Guðnason.
Um sláttinn fórum við Jón Einarsson og Árni Mathiesen í tíu daga skemmtitúr ásamt Halldóri bróður mínum. Við áttum nokkra gæðingá á þessum árum og vorum ágætlega hestaðir. Ferðin var indæl og eftirminnileg.

Skemmtileg, er skorpuvinna
Hellyerstogararnir sex stunduðu allir fiskveiðar yfir sumarið og þegar hausta tók fóru þeir að fiska á svonefndum Halamiðum sem þá urðu fyrst kunn sem fengsæl fiskimið. Voru skipin fljót að fylla sig og lék nú allt í lyndi hjá Hellyersbræðrum.

Þeir verkamenn sem unnu hjá okkur að staðaldri höfðu allir sinn fyrirfram ákveðna starfa og auðveldaði það verkstjórnina. Ef einhveija vantaði þurfti auðvitað að bæta í skörðin. Reyndist það auðvelt, því ævinlega var hægt að ná í eitthvað af hlaupafólki. Stíumenn í lestum togaranna höfðu, hver og einn, sinn aðstoðarmann (steismann) sem kastaði fiskinum upp á pallinn sem lúgumaðurinn stóð á. Stíumennirnir höfðu oftast sömu aðstoðarmennina og gerðu til þeirra kröfur, vildu hafa þá góða menn og duglega. Þeir voru aldeilis ekki hrifnir af því að fá Lauja frá Lónakoti á steis svo að einhver, sem ekki var í náðinni, sé nefndur. Í lúgurnar völdust duglegustu mennimir. Kjartan Ólafsson hafði þar sinn starfa og kastaði fiskinum upp á borðin. Einu sinni lenti með honum maður að norðan, lítill og kvikur, er Guðmundur hét, Þórðarson frá Gilhaga í Hrútafirði.
Skiptust þeir á um að kasta upp úr lúgunni, hann og Kjartan. Guðmundur þessi stamaði dálítið og lét svo ummælt við Kjartan að sér líkaði „sko-o-orpuvinna“ mjög vel. Var haft að orðtaki, einkum meðal þeirra yngri, að skemmtileg væri skorpuvinna og hlaut Guðmundur af þessu viðurnefnið: í skorpunni. Samstarf þeirra Kjartans og Guðmundar í skorpunni endaði þó með því að Kjartan vildi fá annan mann á móti sér á lúgu, enda reyndist Guðmundur ekki harðger í skorpunum er frá leið. Fannst Kjartani að hvíldarskorpur hans yrðu stundum nokkuð langar og var þó lítið gefinn fyrir að kvarta yfir annarra verkum.

Nýr samningur

Oft var svo til orða tekið þegar spurt var um hversu mikið væri eftir af fiski í lestinni að það væri heil glás, stundum sögðu menn það hálfa glás og stundum helvítis glás og það var nú náttúrulega stærsta glásin!
Er líða tók að jólum fór Owen Hellyer að inna að því hvort við vildum ekki gera tilboð í afgreiðslu á skipum þeirra bræðra fyrir næsta ár. Með reynsluna að baki hugleiddum við vel ráð okkar og ákváðum að láta til skarar skríða. Þeir bræður höfðu nú fengið lagalega heimild fyrir því að þeir mættu reka útgerð sína í Hafnarfirði.

Óhöpp og óveður
Eftir nýárið 1925 var mikill hugur í Hellyersbræðrum að láta ekki henda sig þau mistök að eiga ekki nægar salt- og kolabirgðir í byrjun aðalvertíðar.
Í janúar var von á stóru kolaskipi til þeirra og með því skipi var einnig mikið af allskonar útgerðar- og matvörum. En þetta skip komst aldrei hingað, það strandaði austur á Söndum. Um svipað leyti strandaði einn togarinn þeirra, Vicekont Allanby, sem var á leið hingað frá Englandi, og rak nú hvert óhappið annað. Þriðja og hörmulegasta slysið varð þegar togarinn Fieldmarchal Robertson fórst með allri áhöfn á Halamiðum í febrúarmánuði, — í því sama mannskaðaveðri og togarinn Leifur heppni. Þessi óhöpp, sérstaklega það síðastnefnda, slógu óhug á Hellyersbræður og kraft dró úr útgerð þeirra við þessi miklu áföll.

Halaveðrið fræga er mér minnisstætt þótt ég væri á þurru landi. Sama dag og það skall á fórum við Jón og pabbi fram að Akrakoti á Álftanesi og var erindið að kaupa kú. Fórum við ríðandi og lögðum af stað í góðu veðri, fremur köldu en lygnu.
Riðum við sem leið liggur fram í Dysjamýri. Þegar við komum upp á hæðina, þar sem Samkomuhús Garðhreppinga er, rýkur hann upp í ofsa norðanveður með hörkufrosti. Gátum við varla á hestunum setið og hefí ég aldrei upplifað jafnskjóta veðurbreytingu. Mest langaði okkur að snúa við og halda heim undan veðrinu, en fannst það lítilmannlegt fullfrískum karlmönnum ríðandi á góðhestum. Létum því slag standa, riðum alla leið og lukum erindinu.

Þegar heim kom lá togarinn Kings Grey við bryggjuna og sleit hverja trossuna af annarri, því að svo sterkt lagði kvikuna inn á höfnina þó áttin væri norðan, en venjulega er Hafnarfjarðarhöfn eins og heiðartjörn í norðanátt.
Jón Eiríksson frá Sjónarhól var þá fiskiskipstjóri á Kings Grey. Hann var snarmenni og úrræðagóður á sjó og fljótur var hann að rífa togarann út úr króknum á bryggjunni þegar hann fór að slíta allt sem hægt var að binda hann með.

Framhald…

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 8. tbl. 25.02.1995, Snorri Jónsson, Hellyerstímabliði í Hafnarfirði II – Vikukaup fyrir að taka upp stein, bls. 6-7.