Kristján Eldjárn skrifaði í Skinnfaxa árið 1944 um „Örnefnaskráningu U.M.F.Í.„

„Oft er um það talað, að við lifum á öld mikilla breytinga, og er það hverju orði sannara. Við búum við annars konar menningu en afar okkar og ömmur. Verkmenning, sem þjóðin hefur unað við í þúsund ár, hefur skyndilega þokað fyrir nýjum starfsháttum, gamall, íslenzkur hugsunarháttur hverfur með hinum gömlu lifnaðarháttum, og börnin nema aðrar sögur og önnur ljóð en áður var. Við köllum breytingarnar framfarir, erum upp með okkur af þeim og skiljum, að fyrir þær verðum við að fórna miklu af hinum gamla arfi. En það er ekki sársaukalaust, og við lítum með eftirsjá til hinna fornu hátta, sem við höfum horfið frá. Þá gerir þörfin og löngunin lil að halda gömlum minjum til haga vart við sig. Á undan ganga safnarar, oft kallaðir sérvitringar, en jafnan velgerðamenn þjóðarinnar, þegar frá líður.
Það var mikil framför, þegar pappír varð algengur á 17. öld, því að þjóðin þurfti mikið að skrifa. Þá hættu menn að hirða um gamlar skinnbækur, og eyðingin mikla vofði yfir þeim.

Þá kom Árni Magnússon handritunum til bjargar. Engin skinnpjatla var svo aum, að honum væri ekki að henni fengur, ef aðeins var á henni letur. Hann leitaði skinnbóka, hvar sem hann spurði til þeirra, og ganga af því sögur, hve lítillátur hann var, ef skinnbókarslitur var annars vegar. Á þennan hátt kom Árni saman safni því, sem nú er talið ómetanlegt og hefur gert safnandann og land hans frægt víða um heim.
Skinnhækurnar voru veglegastar allra íslenzkra þjóðminja, og þær urðu fyrstar allra að þoka fyrir tækni nýja tímans. Það liðu langar stundir áður en annar eins dómur yrði haldinn yfir nokkrum þætti íslenzkrar menningar. En á 19. og 20. öld hefur röðin komið að þeim, hverjum á fætur öðrum. Í því róti hefur það verið lán okkar að eiga menn, sem voru á undan samtið sinni og skildu hver nauðsyn það var að hefjast handa um þjóðminjasöfnun, ef allt átti ekki að verða um seinan. Jón Árnason og Magnús Grímsson forðuðu þjóðsögum og ævintýrum frá að fara í gröfina, og með stofnun forngripasafnsins drógu þeir Helgi prestur Sigurðsson og Sigurður málari Guðmundsson til muna úr forngripaskemmdum og forngripaprangi, sem óð uppi fram um miðja 19. öld.

Fleiri stórmerka safnara höfum við átt, eins og Ólaf Davíðsson, sem dró saman allskonar þjóðlegan fróðleik, og Bjarna prest Þorsteinsson, sem safnaði íslenzkum þjóðlögum. Allra þessara manna minnist þjóðin með þakklæti, því að nú eru allir á einu máli um það, að við eigum að vera hirðusamir um gamlan íslenzkan menningararf og tortíma honum ekki fremur en orðið er. Við viljum ekki vekja upp fornöld, en við viljum vernda allar þjóðlegar minjar, af því að þær eru heimildir um líf forfeðra okkar í þessu landi, okkar eigin uppruna, okkur sjálf.
En okkur er ekki nóg að geta þess, sem gert er. Starfinu verður að halda áfram, þvi að enn eru til þjóðlegar minjar, sem bjarga þarf frá gleymsku. Meðal þeirra eru örnefnin. Á hverri jörð er fjöldi örnefna, forn og ný, eldri og yngri, og það er að eins lítill hluti þessa aragrúa, sem þegar hefur verið skráður. Það má, ef til vill segja, að örnefni séu ekki eins merkar og skemmtilegar minjar og skinnbækur, forngripir og þjóðsögur. En vitanlega er það eins og það er virt, og örnefnin þarf að skrá og það sem allra fyrst. Þau eru það, sem komið hefur í okkar hlut að forða frá gleymsku.

Örnefnin eru að mörgu leyli mjög merkileg. Sigurður Nordal, prófessor, segir um þau i Arfi Íslendinga: „Ýmis örnefni og bæjanöfn frá landnámsöld eru órækt vitni um menn, sem bæði kunnu að sjá og lýsa því, sem þeir sáu, með einu orði — hinu eina rétta orði. Þessi nöfn eru elzti skáldskapur Íslendinga og mörg mjög skáldleg: Bláskógar, Brimlárhöfði, Dynskógar, Glóðafeykir, Helgrindur, Hengifoss, Hreggnasi, Ljósavatn, Skuggabjörg, Svalþúfa, Unaðsdalur o.s.frv. Þau sýna, að þjóðin nam landið með augum, hug og tungu, um leið og hún nýtti það sér til bjargar.“ Þó er það ekki einkum vegna skáldskapar örnefnanna, að við viljum geyma þau i minni. Þau hafa margvíslegt gildi annað. Þau geta orðið málvísindunum að liði, geyma stundum orðstofna, sem annars eru glataðir. Sagnfræðilegt gildi geta þau haft, einkanlega ef rannsaka á sögu einstakra héraða eða bæja.

Af örnefnum og bæjanöfnum má töluvert ráða um landnámið í hverju béraði, afstæðan aldur bæja o.s.frv. Þá getur trúbragðasagan oft leitað sér sönnunargagna meðal örnefna. Sum þeirra geyma minni um heiðin goð, önnur eru dregin af nöfnum helgra manna eða guðs móður. En dýrmætust eru örnefnin vegna þess vitnis, sem þau bera um starf og líf þjóðarinnar í landinu. Sá, sem skrá vill atvinnusögu hennar, hlýtur sífellt að leita til örnefna, sem minna á atvinnubrögð landsmanna. Til er sægur slíkra örnefna. Sum lúta að atvinnugreinum, sem liðnar eru undir lok, t.d. járnvinnslu, kolagerð, saltbrennslu, sölvataki, önnur að ýmiss konar landbúnaði eða sjávarútgerð. Þessi örnefni eru ómetanleg heimild um líf þjóðarinnar á liðnum öldum, en sú heimild er ónothæf, meðan ekki eru til ýtarlegar örnefnaskrár úr öllum héruðum landsins.
Margar erlendar þjóðir eru komnar miklu lengra áleiðis með örnefnaskráningu en við. Á það við um frændþjóðir okkar á Norðurlöndum, sem allra þjóða hezt hafa notað örnefnaauð sinn. Við erum hér eftirhátar þeirra.

Þó er ekki svo að skilja, að ekkert hafi verið aðhafst. Fornleifafélagið hefur haft nokkra örnefnasöfnun með höndum, en það er fátækt félag og hefur fáum mönnum fyrir sig að bregða. Og þó að því hafi orðið dálítið ágengt, eru enn heilar sýslur, sem engu hefur verið safnað í.
Nú er svo komið, að þetta mál fer ekki að þola neina hið lengur. Jarðir leggjast í eyði, plógur og herfi bylta landinu og afmá ýmis sýnileg merki manna verka, fjölskyldur flytja milli hæja og héraða. Allt stuðlar þetta að því, að örnefni gleymist, ruglist og brjálist. Það er mjög sennilegt, að töluverður fjöldi örnefna fari i gröfina með hverjum gömlum manni, sem í valinn hnigur. Það er því bersýnilegt, að hafa verður hraðann á, ef bjarga á örnefnunum frá gleymsku.
En hver á að vinna þetta nauðsynjaverk? Eðilegt er, að mönnum verði hugsað til ungmennafélaganna. Enginn hefur önnur eins skilyrði til þess. Þar er öflugur félagskapur, sem telur sig vinna á þjóðlegum grundvelli og á fulltrúa hvarvetna um land allt. Það er líka all-langt síðan á þetta var bent.

Dr. Þorkell Jóhannesson, landsbókavörður, ritaði grein í Samvinnuna 1930 um rannsóknir í íslenzkri atvinnu- og menningarsögu. Þessi ágæta grein var sérprentuð og send út um land á vegum Sambands ungmennafélaga Íslands. Leggur Þorkell til í greininni, að ungmennafélögin beiti sér fyrir örnefnaskráningu, hvert í sínu héraði, enda þarf ekki að orðlengja, hve vel þau slanda að vígi, til að vinna þetta verk, svo augljóst sem það er. Samt hefur tillaga Þorkels ekki borið mikinn árangur, og enn eru örnefnin óskráð í mörgum sýslum. En nú virðast ungmennafélögin sjálf vera að fá áhuga á málefninu. Á síðasta sambandsþingi U.M.F.Í. var gerð samþykkt um örnefnasöfnun ungmennafélaga. Að vísu mun ungmennafélögum úti um land vera kunnugt um þetta, en þó er þetta greinarkorn skrifað til að vekja frekari athygli á þessu stórmerka menningarmáli.
En jafnframt skal það tekið skýrt fram, að örnefnaskráning er engan veginn vandalaust verk. Ef ungmennafélagar vilja sinna henni, verða þeir að gæta þess vel að gera það á þann h

átt, að skrár þeirra séu í samræmi við þær kröfur, sem gerðar eru til örnefnasafna.
Safnarinn verður að fara eftir tilteknum reglum, enda skilst mér, að U.M.F.Í. muni ætla að koma upp dálitlum leiðarvísi handa þeim, sem taka vilja þátt í örnefnaskráningunni. Það ber að hafa hugfast, að kák og hálfverk er litlu betra en ógert. Það, sem gert verður, á að gera vel. Í öðru lagi er mikils vert, að félög þau, sem safna vilja örnefnum, hafi jafnan samvinnu og samband við fornleifafélagið, m.a. til að koma í veg fyrir, að safnað verði á svæðum, sem þegar eru til fullkomnar örnefnaskrár frá.
Engu skal um það spáð, hvern byr þetta fær hjá ungmennafélögum, eða hvort þau sjá sér fært að leggja hönd á plóginn. En á hinu er enginn vafi, að þarna er merkilegt verkefni, sem þau geta leyst af hendi.

Og ekki væri það ósennilegt, að ungmennafélagar tækju vel i þetta mál, því að það er ekki örgrannt um, að beztu menn ungmennafélaganna finni stundum til þess, að þau vanti verk að vinna, menningarmál að berjast fyrir.

Ungmennafélögin telja sig vinna á þjóðlegum grundvelli, en hvað er þjóðlegt, ef ekki það að vernda frá glötun og gleymsku þjóðlegar minjar, hvort sem þær nefnast skinnbækur, forngripir, þjóðsögur eða örnefni. Og það er víst, að hver sá maður eða hvert það félag, sem nú gengur fram fyrir skjöldu og kemur örnefnaauði okkar undan eyðingunni miklu, vinnur sér þökk og virðingu óborinna Íslendinga, engu síður en þeir niiklu velgerðamenn íslenzkra fræða og íslenzkrar menningar, sem ég gat í upphafi.“

Heimild:
-Skinnfaxi, 1. tbl. 01.04.1944, Kristján Eldjárn – Örnefnaskráning U.M.F.Í., bls. 34-39.