Færslur

Kristrúnarborg

Í Fréttabréfi Ættfræðifélagsins 2017 fjallar Jónatan Garðarsson um “Kristrúnarborg og konuna á bak við borgina“:

Jónatan Garðarsson

Jónatan Garðarsson.

“Hún var frá Miðfelli í Þingvallasveit. Hún hlóð ásamt bróður sínum stóra fjárborg, missti mann sinn úr holdsveiki frá ungum syni, tók formannssæti hans á fiskifari heimilisins, sótti sjóinn ásamt vinnumönnum sínum, var órög við að sækja á djúpmið og stjórnaði hásetum sínum af myndugleik. Hún hét Kristrún og bjó á Óttarsstöðum í Hraununum.
Fjárborgir er víða að finna á Reykjanesskaganum og víðar og vitna um gott verklag og hyggjuvit þeirra sem hlóðu þær. Flestar borgirnar eru kenndar við þá bæi sem þær tilheyrðu, en ein fjárborg er kennd við konu og nefnd Kristrúnarfjárborg. Þessi fjárborg stendur á nokkuð sléttum hraunhrygg skammt vestan við Smalaskála í Hraunum sunnan við Straumsvík. Fjárborgin er allt eins nefnd Óttarsstaðafjárborg, en Kristrúnarborg er það nafn sem staðkunnugir notast jafnan við.
Konan sem fjárborgin er nefnd eftir hét Kristrún og var Sveinsdóttir en hún kom upphaflega sem vinnukona að Óttarsstöðum frá Miðfelli í Þingvallasveit og varð húsmóðir á bænum. Gísli Sigurðsson lögregluþjónn í Hafnarfirði og örnefnasafnari segir frá því í örnefnaskrá sinni að Kristrún hafi hlaðið borgina ásamt vinnumanni sínum.
Það er rétt að huga aðeins nánar að því hver þessi kona var og hvernig stóð á því að hún settist að á Óttarsstöðum. En fyrst þarf að greina frá því hvernig málum á þessum slóðum var háttað áður en Kristrún kom til sögunnar.

Jón Hjörtsson
Óttarsstaðir
Þannig var að Jón Hjörtsson var leiguliði á Óttarsstöðum árið 1835, þá orðinn 59 ára gamall. Hann stundaði talsverða útgerð enda fiskveiðar góðar á þessum slóðum. Eiginkona Jóns var Guðrún Jónsdóttir, sem var 68 ára, og því nærri áratug eldri en eiginmaðurinn eins og algengt var á þessum tíma.
Rannveig dóttir þeirra hjóna var þrítug og bjó hjá þeim ásamt syni sínum Steindóri Sveinssyni, sem var tíu ára gamall. Vinnumaður á bænum var Guðlaugur Erlendsson, 39 ára gamall og Sigvaldi Árnason 43 ára tómthúsmaður, bjó einnig á Óttarsstöðum ásamt Katrínu Þórðardóttur 53 ára eiginkonu sinni.
Jón Hjörtsson keypti hálfa Óttarsstaðajörðina af konungssjóði 28. ágúst 1839 en hinn hlutann ásamt Óttarsstaðakoti keypti Guðmundur Guðmundsson í Straumsseli. Guðmundur var umsvifamikill á þessum tíma og eignaðist smám saman jarðirnar Stóra Lambhaga, Straum og Þorbjarnarstaði. Jón Hjörtsson og Guðrún stofnuðu til nýrrar hjáleigu í landi sínu fyrir 1850, sem fékk nafnið Kolbeinskot. Nafnið tengdist ábúandanum Kolbeini Jónssyni, sem var 34 ára árið 1850 og eiginkonan Halldóra Hildibrandsdóttir 40 ára. Þau áttu börnin Oddbjörgu 6 ára, Jón 2 ára og Hildibrand sem var eins árs.
Eyðikot
Fyrstu árin reyndu þau venjubundinn búskap, en túnin sem Kolbeinskot hafði til umráða voru ekki mikil, jafnvel þó að þau gætu slegið Kotabótina og beitt skepnum sínum á fjöru á vetrum og úthagann á sumrin. Veturinn 1859-60 reri Sighvatur Jónsson, sem kallaður var Borgfirðingur, á skipi Kolbeins og hafði fjölskyldan viðurværi sitt einvörðungu af fiskveiðum húsbóndans. Um þessar mundir bættist dóttirin Guðbjörg í barnahópinn og vegnaði fjölskyldunni ágætlega enda nóg að bíta og brenna. Árið 1890 þegar Kolbeinn var á 75. aldursári, en Halldóra að verða áttræð, bjuggu þau í Óttarsstaðakoti ásamt Jóni Bergsteinssyni, 14 ára dóttursyni sínum.

Kristrún kemur
Óttarsstaðir
Árið 1855 lést Guðrún Jónsdóttir húsmóðir á Óttarsstöðum, 88 ára gömul, en Jón Hjörtsson lifði konu sína, orðinn 79 ára gamall. Hann bjó á Óttarsstöðum í sambýli við Rannveigu dóttur sína og Steindórson hennar sem var 31 árs og einhleypur. Hann var í raun réttri húsráðandi og bóndi á bænum á þessum tíma. Steindór festi ekki ráð sitt fyrr en fimm árum seinna, en þá hafði vinnukonan Kristrún Sveinsdóttir verið á bænum um skeið. Kristrún fæddist 24. apríl 1832 að Miðfelli í Þingvallasveit. Hún var dóttir Sveins bónda Guðmundssonar og konu hans Þórunnar Eyleifsdóttur sem bjuggu að Miðfelli. Kristrún hafði orð á sér fyrir að vera tápmikil kona og eftirtektarverð. Hún kom að Óttarsstöðum ásamt Bergsteini bróður sínum, sem var einu ári eldri en hún, og var vinnumaður á bænum. Systkinin voru annálaðir dugnaðarforkar. Nokkru áður en þau komu að Óttarsstöðum hafði allt sauðfé verið skorið niður á suðvesturhorni landsins vegna fjárkláða. Bændur þurftu að koma sér upp nýjum fjárstofni og fengu sauðfé frá Norðurlandi sem var ekki hagvant í hraunlandslagi. Venja þurfti féð við nýju heimkynnin og þessvegna þótti skynsamlegt að breyta aðeins um búskaparhætti og hafa féð nær bæjum en áður hafði tíðkast. Um þessar mundir hættu margir bændur að færa frá í sama mæli og áður og selfarir lögðust af að miklu leyti og smám saman fóru selin í eyði.

Fjárborgin
Kristrúnarborg
Þegar fjárskiptin stóðu fyrir dyrum hófu menn víðsvegar á Suðurnesjum að hlaða upp hringlaga fjárborgir og var ein slík gerð í landi Óttarsstaða. Borginni var fundinn staður skammt vestur af Smalaskálahæð á sléttum hraunhól. Kristrún stjórnaði hleðslu fjárborgarinnar og tók virkan þátt í að koma henni upp, eða vann þetta að mestu ein ásamt vinnumanni sínum, samkvæmt því sem Gísli Sigurðsson komst næst, er hann safnaði upplýsingum um örnefni í landi Óttarsstaða. Alla vega fór það svo að fjárborgin var ætíð eftir það við hana kennd og kölluð Kristrúnarborg. Kristrún vann ekki ein að þessu því Bergsteinn bróðir hennar lagði drjúga hönd að verkinu, en þau voru vön að hlaða garða úr hraungrjóti sem nóg er af í Þingvallasveit. Hvort það var þessi atorka og verkkunnátta sem varð til þess að Steindór bóndi á Óttarstöðum heillaðist af Kristrúnu er ekki gott að fullyrða, en allavega fór það svo að þau gengu í hjónaband 9. október 1860. Hann var 36 ára en hún var 28 ára gömul þegar stofnað var til hjónabandsins.

Holdsveikin

Eyðikot

Óttarsstaðagerði.

Steindór var dugmikill bóndi og formaður sem aflaði vel og var ágætlega efnum búinn. Hjónabandið virðist hafa verið farsælt, en Steindórs naut ekki lengi við, því hann fékk holdsveiki og lést af völdum veikinnar árið 1870. Sveinn, sonur Steindórs og Kristrúnar, var á barnsaldri þegar faðir hans andaðist og átti Kristrún allt eins von á að þurfa að bregða búi.
Bergsteinn bróðir hennar byggði upp Eyðikotið árið 1864 og nefndi það Óttarsstaðagerði. Hann hafði nokkru áður gengið að eiga Guðrúnu Hannesdóttur, og árið 1870 áttu þau börnin Svein 9 ára, Þórönnu 6 ára, Guðmund 3 ára og Steinunni 1 árs. Hjá þeim var ennfremur Þorgerður Jónsdóttir móðir Guðrúnar og amma barnanna.
Kristrún sýndi einstakt þrek í því mótlæti sem á hana var lagt og tók á sig heimilisbyrðina alla óskipta og rekstur búskaparins út á við. Hún naut þess að Bergsteinn bróðir hennar bjó í Óttarsstaðagerði og settist sjálf að í litlu timburhúsi sem Vernharður Ófeigsson rokkasmiður byggði á Óttarsstöðum árið 1842, en hann andaðist tveimur árum seinna. Þá keypti Jón Hjörtsson húsið á 16 ríkisdali og frá þeirri stundu var það þurrabúð og leigt út sem slíkt um árabil. Kristrún samdi við Ólaf Magnússon, sem fæddist í Eyðikoti 1844, um að taka við búinu um hríð. Hann var sonur Magnúsar Jónssonar og Guðríðar Gunnlaugsdóttur og ólst upp í Hraunum. Eiginkona hans var Guðný, systir Guðjóns Jónssonar á Þorbjarnarstöðum, sem var þar leiguliði Árna Hildibrandssonar í Ási við Hafnarfjörð.

Kjarkmikil

Óttarsstaðir vestari

Óttarsstaðir efri.

Kristrún bjó í þurrabúðinni ásamt Sveini syni sínum, sem var aðeins 8 ára gamall, en hann átti seinna eftir að verða dugandi bóndi og formaður. Kristrún var kjarkmikil og áræðin og tók formannssæti bónda síns á fiskifari heimilisins. Sótti hún sjóinn ásamt vinnumönnum sínum með atorku og heppni, og samkvæmt manntalinu 1870 var hún sögð lifa á fiskveiðum, sem var ekki algengt starfsheiti kvenna á þessum árum. Var hún órög við að sækja á djúpmið og stjórnaði hásetum sínum af myndugleik. Jón Jónsson, 29 ára sjómaður, var hjá henni ásamt Björgu Magnúsdóttur, 23 ára eiginkonu sinni, og vinnumanninum Bergsteini Lárussyni, sem var einnig í skipsrúmi hjá Kristrúnu. Kristrún sá jafnframt um að versla til heimilisins og annaðist aðra aðdrætti, sem var óvenjulegt á þessum tíma. Kristrún giftist aftur, 16. nóvember 1871, Kristjáni Jónssyni sem var 12 árum yngri en hún. Kristján fæddist 12. september 1844 og var sonur Jóns Kristjánssonar bónda í Skógarkoti í Þingvallasveit og miðkonu hans, Kristínar Eyvindsdóttur, frá Syðri Brú í Grímsnesi, Hjörtssonar. Bróðir Kristjáns var Pétur Jónsson blikksmiður í Reykjavík. Kristján var dugandi efnismaður og tóku þau hjónin við búskap á Óttarsstöðum 1875. Þeim farnaðist vel og höfðu ágætar tekjur af fiskveiðum til að byrja með. Til marks um það má nefna að Kristján var sagður hafa 650 ríkisdali í tekjur 1873-74, sem segja má að Kristrún hafi aflað að mestu með formennsku sinni.

Þrjú börn

Hliðsnes

Hliðsnes – fjaran.

Þau Kristrún og Kristján bjuggu saman á Óttarsstöðum til ársins 1883, er þau fluttu að Hliðsnesi á Álftanesi. Þar bjuggu þau í 20 ár og eignuðust þrjú börn: Kristin stýrimann og seglmakara, sem bjó í Hafnarfirði og var kvæntur Rannveigu Jónsdóttur frá Setbergi; Þórunni húsfreyju sem giftist Ísaki Bjarnasyni bónda á Bakka í Garðahverfi og Jónu húsfreyju sem giftist Steingrími Jónssyni húseiganda í Hafnarfirði.
Kristrún lést 13. desember 1903 og fékk þau eftirmæli að hún hefði verið gædd miklu atgervi til sálar og líkama, verið kona tíguleg yfirlitum og mjög einarðleg, hreinlunduð, trygg og staðföst. Hún var ráðdeildarsöm, ástrík og umhyggjusöm móðir og eiginkona. Síðustu æviárin var heilsu hennar farið að hnigna og fékk hún slag að kvöldi 4. desember og lá síðan í dái þar til hún lést. Var hún jarðsett að Görðum 22. desember við hlið fyrri eiginmanns síns og nokkurra barnabarna.
Kristján flutti stuttu eftir andlát Kristrúnar frá Hliðsnesi til Hafnarfjarðar og hóf verslunarrekstur þar. Heppnaðist það miðlungi vel og gengu efni hans til þurrðar á skömmum tíma. Seldi hann verslun sína sumarið 1906 og bakaði fjárþurrðin honum þungar áhyggjur. Var hann ekki með sjálfum sér eftir það og gekk í sjóinn 2. september 1906, milli Hafnarfjarðar og Garðahverfis, og réð sér bana. Var hann tæpra 62 ára þegar þessi atburður átti sér stað. Svo aðgrunnt var á þessum slóðum að líkið var ekki alveg á kafi er það fannst. Var þessi atburður afar sorglegur og orti Friðrik Friðriksson eftirfarandi:

Ljúfur með líkn og dáð;
lengi var sveitarstoð,
grandvar með góðri lund,
gætinn í orði’ og hug.

Sonurinn Sveinn

Sjóróður

Sjóróður.

Sveinn, sonur Kristrúnar og Steindórs, kvæntist Þórunni Guðmundsdóttur frá Nýjabæ í Garðahreppi. Þau eignuðust dótturina Bertu Ágústu 31. ágúst 1896 er þau bjuggu í Hafnarfirði. Þegar dóttirin var tveggja ára fluttu þau að Hvassahrauni á Vatnsleysuströnd og bjuggu þar í tíu ár, þar til þau fluttu að Stapakoti í Njarðvík.
Árið 1917 keypti Sveinn Lækjarhvamm í Laugarnesi, en hann andaðist stuttu eftir það. Þórunn bjó áfram að Lækjarhvammi, ásamt Bertu dóttur sinni, til 1925. Berta stundaði hannyrðanám í Askov í Danmörku og Kaupmannahöfn 1919 til 1921. Hún stundaði kennslu heima í Lækjarhvammi og bjó þar myndarbúi til ársins 1965 ásamt eiginmanni sínum Einari Ólafssyni, en þá var landið tekið undir byggingar.
Á meðal þeirra sem réðust sem vinnumenn að Óttarsstöðum var Brynjólfur Magnússon úr Holtum í Rangárþingi, sem varð seinna kennari. Hann kom til Kristrúnar og Kristjáns á Óttarsstöðum árið 1877, þegar hann var 16 ára. Taldi Brynjólfur sig eiga þeim og börnum þeirra mikið að þakka. Tókust góð kynni með honum og þeim, ekki síst dótturinni Þórunni, sem var ekki nema fjögurra ára gömul þegar hann kom á heimilið.

Studdi til náms
Kristrún gerði sér grein fyrir gáfum Brynjólfs og studdi hann til náms í Flensborgarskóla. Þaðan útskrifaðist hann 1891 og varð eftir það umferðakennari eða farkennari eins og það nefndist, á heimaslóðunum fyrir austan sem og í Gullbringusýslu. Var hann með fyrstu mönnum eystra til að læra að leika á orgel.
Síðustu sex ár ævi sinnar var Brynjólfur búsettur í Fífuhvammi í Seltjarnarneshreppi, hjá Þórunni Kristjánsdóttur frá Óttarsstöðum, sem var honum eins og litla systir. Brynjólfur lést 74 ára gamall, 8. október 1935, þegar bifreið ók á hann í suðurhlíðum Öskjuhlíðar, er hann var á leiðinni til Reykjavíkur til að sinna erindi fyrir Þórunni í Fífuhvammi. Hann höfuðkúpubrotnaði og lést á Landspítalanum.
Þessi frásögn gæti verið mun lengri en ástæðulaust er að tíunda fleira að sinni. Kristrún Sveinsdóttir var merkileg kona og það er full ástæða til að halda nafni hennar og ættmenna hennar á lofti. Fjárborgin ein og sér sýnir, svo ekki verður um villst, að hún kunni vel til verka og lét ekki sitt eftir liggja þegar til framfara horfði í einhverjum málum.”

Heimild:
-Fréttabréf Ættfræðifélagsins, 1. tbl. 01.02.2017, Kristrúnarborg og konan á bak við borgina – Jónatan Garðarsson, bls. 3-5.

Óttarsstaðaborgin

Óttarsstaðaborgin / Kristrúnarborg.