Í riti Egons Hitzlers, „Sel – Untersuchungen zur geschichte desislándischen sennwesens seit der landnahmzeit„, um seljabúskap frá árinu 1981 má t.d. lesa eftirfarandi:

„Það er enginn vafi á því, að seljabúskapur skipti í eina tíð miklu máli hér á landi. Um það vitnar hinn mikli sægur orða í málinu, sem á rætur sínar að rekja til hans, örnefnaforðinn og seljarústir víða um land. Með hjálp þeirra auk margskyns ritaðra heimilda, munnlegra heimilda og vettvangsrannsókna reynir höfundur að draga upp mynd af þróuninni frá
fyrstu tíð og fram á þennan dag. Helstu ritaðar heimildir frá miðöldum eru máldagar, kaup- og gjafabréf og dómar i fornbréfasafninu auk Landnámu, Íslendingasagna og lögbókanna. Frá síðari tímum er jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns drýgst.

Ferðabækur og Íslandslýsingar frá 18. og 19. öld veita einnig mikinn fróðleik einkum um lífið og störfin í seljunum, sömuleiðis ritgerðir, sem skrifaðar voru á síðari hluta 18. aldar og um aldamótin 1900 til þess að reyna að blása nýju lífi í seljabúskapinn. Sýslulýsingar byggðar á spurningalistum Bókmenntafélagsins 1839-1873 gefa nokkra innsýn í ástandið á 19. öldinni og svör við spurningalista Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns 1962 um fráfærur varpa nokkru ljósi yfir síðasta skeið seljabúskapar hér á landi um aldamótin síðustu. Allar þessar heimildir hefur höfundur hagnýtt sér af stakri samviskusemi og útsjónarsemi, því að það er ekki auðvelt að hamra saman svo ólíka og sundurleita málma svo að úr verði samloðandi blanda.“

Í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 2011 fjallar Gavin Lucas m.a. um seljabúskapinn. Skrif hans vöknuðu í framhaldi af uppgreftri á fyrstu seltóftunum hér á landi, „Pálstóftum„. Þær eru skammt austan við Jökulsá á Brú. Ástæður rannsóknarinnar voru fyrirhugaðar framkvæmdir við miðlunarlón Kárahnjúkavirkjunar, Hálslón.

„Seljabúskapur er ein tegund af búskaparháttum þar sem búpeningur er fluttur frá heimabænum og haldið þar til beitar í því skyni að nýta heimalandið til að afla vetrarfóðurs. Víða um lönd er einnig þekkt að ýmis önnur verk eru unnin í seljum, einkum vinna við mjólkurmat, en einnig eru til dæmi um heyskap eða kolagerð og fer það eftir því á hvers konar stöðum selin eru. Talið er að seljabúskapur hafi borist til Íslands strax við landnám á síðari hluta 9. aldar og rekja megi hann til Noregs (þar nefnast sel sæter eða seter). Þar í landi er hægt að rekja þessa búskaparhætti aftur á járnöld. Ekki er heldur hægt að útiloka áhrif frá eyjunum norðan Skotlands og frá Írlandi, en þar tíðkuðust svipaðir búhættir (airge). Hér verður fjallað nokkuð um þátt seljabúskapar í norrænum búháttum.

Fjörmargar seltættur eru hér á landi. Til þess benda bæði staðsetning, eðli mannvirkjann og lengd búsetunnar. Forvitnilegt að reyna að bera þessar minjar saman við þekktar seljaminjar frá sama tímabili í nálægum löndum.
Ýmsar rannsóknir hafa verið gerðar á Norðurlöndum þar sem reynt hefur verið að varpa ljósi á einkenni og eðli selja. Í Noregi gerði Hougen snemma (1947) úttekt á þessu efni, en mikilvægasta úttektin er eftir Reinton (1969). Hann skilgreinir þar þrjár gerðir selja og byggir skiptinguna á því hvað það var sem einkum var gert í selinu og hve langt þau voru frá býlinu sem þau tilheyrðu. Ein gerðin var sel sem höfðu margvíslega starfsemi („full shielings“), á öðrum var aðaláhersla á mjólkuröflun („dairy shielings“) og á hinum þriðju var heyjað („haymaking shielings“).

Algengt var að hús á seljum væru 2-4, en þau gátu einnig verið fleiri. Albrethsen og Keller studdust við þessa flokkun Reintons í rannsókn sinni á seljum á Grænlandi og komu fram með gagnlegar ábendingar um hvernig þekkja mætti slíka minjastaði á vettvangi.
Um sel á Íslandi hefur Þorvaldur Thoroddsen fjallað (1919) og byggði einkum á rituðum heimildum. Þá hefur E. Hitzler (1979) gefið út bók um íslensk sel og einnig notað ritheimildir til að ráða í uppruna seljabúskapar á Íslandi. Hann taldi sig sjá fjórar gerðir selja, sú skipting byggðist einkum á eignarhaldi og hvernig sambandi sels og býlis var háttað að lögum. Elst taldi hann að þau sel væru sem voru nálægt bæjum og urðu þau sel oft síðar sérstök býli.

Algengast var á síðari öldum að þrjú hús væru á seljum. Í Íslenskum þjóðháttum Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili er fjallað um seljabúskap á síðari hluta 19. aldar. Þá er gagnlegt yfirlit um íslenskan seljabúskap á ensku í riti Guðrúnar Sveinbjarnardóttur (1991).
Þó að til séu traustar heimildir sem styðja það að seljabúskapur hafi tíðkast alveg frá því á víkingaöld getur eðli þess búskapar hafa breyst og ekki er víst að hann hafi verið stundaður alltaf, eða alls staðar. Mest af þeim ítarlegu upplýsingum sem við höfum um þátt selja í búskapnum eru frá 18. og 19. öld og ekki er víst að auðvelt sé að nota þessar sögulegu heimildir sem hliðstæður til að skilja hvernig seljabúskap var háttað á víkingaöld.

Albrethsen og Keller (1986) hafa fjallað um sel á Grænlandi. Þeir töldu það standa rannsóknum mjög fyrir þrifum að ekki hefði verið búið að skrá fornleifar á hálendi þar, þ.e. þær sem voru yfir 200 m yfir sjó. Nokkuð hefur verið bætt úr þessu síðar. Þeir settu fram hugmynd um þrískiptingu sem byggðist á verki Reintons, sem aðferð til að bera kennsl á hugsanleg sel og bentu á átta staði í Qordlortoqdal – sex þeirra töldu þeir einkum til mjólkurframleiðslu („dairy shielings“) og tvö sel fyrir margvíslega notkun („full shielings“), auk þess sem þar eru tvö fjallabýli. Enginn af þessum stöðum er hærra en 400 m yfir sjó og á flestum eru tvær eða fleiri byggingar, misstórar, sumar skiptast í fleiri hólf.

Aðalmunurinn á þeim seljum sem þeir töldu hafa verið til margskonar nota og þeim sem aðeins voru fyrir mjólkurframleiðslu er að á þeim fyrrnefndu voru íveruhús og þau voru yfirleitt lengra frá bæ eða á stöðum sem hentuðu illa fyrir venjulegan búskap. Umfjöllun þeirra félaga byggist á skráningu sýnilegra minja og vistfræðilíkönum. Þeir voru einkum að velta fyrir sér áhrifum seljabúskapar á umhverfið og einnig að sýna fram á að sel hafi verið í norrænum byggðum á Grænlandi.
Sverri Dahl fjallaði um seljabúskap í Færeyjum á sjötta áratug 20. aldar og notaðist við örnefni til að bera kennsl á sel. Þó nokkrar selrústir fundust og var eitt sel síðar grafið upp.

Á níunda áratug tuttugustu aldar hélt Ditlev Mahler áfram rannsóknum á þessu efni og studdist við skráningu á minjastöðum. Hann komst að þeirri niðurstöðu að flest sel í Færeyjum eru innan við 4-5 km frá bæ, og er meðaltalið 3 km og meðalhæð yfir sjó 76 m. Einnig lagði Mahler til að skipta mætti seljum í tvo flokka og studdist við lögun og stærð bygginga, einföld sel og flókin.
Fyrri rannsóknir á íslenskum seljum hafa einkum falist í skráningu fornminja í sambandi við örnefni. Guðrún Sveinbjarnardóttir skoðaði þrjú svæði og var athugun hennar hluti af stærra verkefni, rannsókn á eyðingu byggða á Íslandi. Hún komst að því að í flestum tilvikum voru sel fremur nærri heimabæ svo að auðvelt var að fara þar á milli, á seljum voru 1-2 mannvirki en 3-4 herbergi.

Áhugavert er að sjá að þegar litið var á vegalengd milli býlis og sels kom fram greinileg tvískipting. Selin skiptust í stærri hóp sem lá að meðaltali 1,5 km frá býli og minni hóp í 3 km fjarlægð.
Helst er að sjá að þetta mynstur standi í sambandi við ríkidæmi býla. Selin á stórbýlunum eru lengra í burtu frá býlinu, trúlega vegna þess að jarðirnar voru stærri.
Sá ljóður er á flestum íslenskum úttektum að upplýsingar eru takmarkaðar. Tímasetning og greining minja byggist að miklu leyti á ritheimildum og örnefnum. Oftast hafa staðirnir verið í notkun á síðari öldum eða í mesta lagi seint á miðöldum.

Annað sem flækir málið er að notkun staða hefur stundum breyst, sel hafa orðið að bæjum og öfugt, og ekki er víst að hægt sé að tengja tilteknar rústir við tiltekið tímabil eða notkun án uppgraftar. Ef litið er yfir þær upplýsingar sem til eru úr fornleifarannsóknum á selminjum umhverfis Norður-Atlantshaf, er eitt af því sem vekur mesta athygli hve margskonar staðirnir eru og byggingarnar margvíslegar. Ein ástæða fyrir mun á mannvirkjum gæti stafað af umfangi seljabúskaparins. Búast má við að auðugri býli með stærri hjarðir hafi komið upp seljum með stærri eða fleiri byggingum, allt eftir stærð hjarða og fjölda þess fólks sem sinnti skepnunum.

Einnig gætu reyndar auðugri býli hafa komið sér upp fleiri seljum og vel gæti það hafa verið hagkvæmara og betur fallið til að nýta sumarbeitina. Eins gætu staðir með mörgum byggingum alveg eins verið þannig til komnir að mörg minni býli hafi nýtt sama stað fyrir sel sín.
Að því er fram kemur í skráningu sem gerð hafði verið höfðu mörg býli verið yfirgefin þegar kemur fram á 12. öld og þá virðist hafa komið annað tímabil á 15. öld, þegar bæir voru yfirgefnir af ýmsum ástæðum, t.d. breyttu loftslagi.
Þegar á það er litið hvert var meginhlutverk selja í búskapnum, mætti ætla að víðtækari breytingar á búfjárhaldi kynnu að vera helsta ástæðan fyrir því að staðurinn var yfirgefinn.

Margir fræðimenn hafa sýnt fram á að skepnuhald var fjölbreytilegra á fyrstu öldum eftir að landbúnaður hófst, bæði á Íslandi og öðrum samfélögum við Norður-Atlantshaf; ef til vill er skýringarinnar að leita í fækkun nautgripa og aukinni áherslu á sauðfjárbúskap.
Á síðari tímum tengdist seljabúskapur á Íslandi fremur sauðfé en nautgripum og bendir það til þess að samband selja og fjölbreytilegrar kvikfjárræktar sé í flóknara en ætla mætti. Þær vísbendingar sem við höfum af fornleifum benda í raun til þess að mörg venjuleg býli hafi lagst af eða bæjarstæði verið færð á 11. öld, bæði í jaðarbyggðum og frjósömum héruðum og kann þetta að vera merki um breytingar á samfélaginu fremur en breytingar á búháttum. Því gæti verið gagnlegt að horfa á selin, einkum fjarlæg sel þar sem búseta var á sumrin í því samhengi, líta á félagslega og pólitíska þætti, fremur en bara á efnahag og búskap.

Enginn vafi leikur á að skynsamlegar og hagnýtar ástæður eru fyrir því að nýta sumarbeit á fjalli og örugglega hafa menn nýtt sér beitina sem fyrir hendi var.

Ekki er þó víst að þarna hafi málnytupeningur verið hafður, en hugsanlegt er að það hafi fullt eins verið yfirlýsing um landnám að nýta þennan stað, að seljabúskapur hafi verið þáttur í að eigna sér land. Þegar á það er litið að stjórnarfar var óstöðugt á fyrstu öldum Íslandsbyggðar, má ætla að það hafi verið mjög gagnleg leið að eigna sér stórt landsvæði að koma sér upp „útstöð“ eins og seli. Ef til vill má því sjá það að selstöður voru yfirgefnar sem vísbendingu um að landakröfur hafi verið almennt viðurkenndar og eftir það hafi ekki verið þörf fyrir slíkan stað, – þetta gæti verið jafnlíkleg skýring á því að Pálstóftir aflögðust eins og breytingar á búskaparháttum hafi valdið því.
Í þessu sambandi verða „aukabúgreinarnar“ sem stundaðar voru á seljum líka mikilvægari. Hugsast getur að árstíðabundin búseta á stað eins og selin voru hafi verið þáttur í því að leggja undir sig land og hún sýni hvernig landnotkun og eignarhald á landi til fjalla gat verið margrætt. Ekki er víst að rétt sé að styðjast eingöngu við sögulegar hliðstæður eða einblína á hagnýta búskaparhætti. Selin eru hluti af heildarmynd hugmynda og samfélags ekki síður en atvinnuhátta og landbúnaðar og sér þess að sjálfsögðu stað í fornleifunum.“

Heimildir:
-Saga, 1. tbl. 1981, Egon Hitzler: Sel — Untersuchungen zur geschichte desislándischen sennwesens seit der landnahmzeit. Gefið út á vegum Institutt for sammenlignende kulturforskning af Universitetforlaget, Oslo — Bergen — Tromsa, 1979, 280 bls. með myndum og uppdráttum.
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 102. árg. 01.01.2011, Gavin Lucas, Pálstóftir, bls. 187-205.