Færslur

Húsatóftir

Skúli Magnússon, sagnfræðingur, skrifaði í Morgunblaðið 2016 um “Aldur sundmerkja við Staðarsund í Grindavík“:

Skúli Magnússon“Í gosunum miklu á Reykjanesskaga á 13. öld, er eldur kom upp rétt við bæjardyr Grindvíkinga, er ekki ofsögum sagt að byggð væri þá í Grindavík hættast komin frá landnámi og tvísýnt um tíma hvort hún lifði þær hörmungar af. Þá rann m.a. hraun það úr Eldvörpum, sem hleðslurnar eru í sem fundust 1872 og Þorvaldur Thoroddsen greinir frá. Apalhraunið greindist í tvær kvíslar, Eldborgarhraun og Sundvörðuhraun. Sundvarða er hraunsandur austan í Sundvörðuhrauni. Hraunstandur þessi kom upp í gosunum á 13. öld. Hann ber í austasta taglið á Þórðarfelli, er nefnist Höskuldur.
Höskuldur, Sundvarða og tvær vörður aðrar er hlaðnar voru á sjávarbakkanum austan við svokallað Vatnslón í landi Húsatófta, bar saman og voru leiðarmerki á djúpsundinu þegar bátar lögðu inn Staðarsund.

Húsatóftir

Húsatóftir – uppdráttur frá einokunarverslunartíma Dana.

Þessi merki sjást á korti af legunni á Staðarvík frá 1751. Tvær síðarnefndu vörðurnar voru hugsanlega hlaðnar upp eftir 1650 vegna kaupskipa sem þá fóru að sigla á Staðarvík frá Danmörku. Enda sést af hafnarkortinu 1751 að þessi neðstu merki vestan við Vatnslón hafa verið endurbætt eftir að siglingar hófust á víkina frá 1650. Gos urðu líka í sjó undan Reykjanesi á 13. öld og 1210 fann Sörli Kollsson sjófarandi Eldey hina nýju. Sóknarlýsing staðarsóknar frá 1840 greinir frá þessum sundmerkjum inn Staðarsund er lagt var á sundið og bátar lentu ýmist í Staðarvör eða Tóftavör.

Húsatóftir

Efri-Sundvarða austan Húsatófta.

Er bátur kom í mynni Staðarsunds og hugðist leggja þar inn áttu Staðarmalir að liggja á stjórnborða og bera í Eldey er var hæsta og ysta kennileiti í sjónlínunni úr bátnum í sundinu til vesturs. Er komið var inn úr sundmynninu var stýrt á Höskuld í norður og Sundvörðu og neðstu vörðurnar tvær í heimalandi Tófta. Bar Sundvörðu merkilega vel við loft utan af sundinu og var bungan í raun annað lykilmerki við leiðina inn Staðarsund ásamt Eldey. Ljóst er að bæði þessi kennileiti, Eldey og bungan Sundvarða, verða til í gosunum á 13. öld, líklega 1210-1230. Eldey var þá greinilega nýtt merki sem tekið var að miða við eftir uppkomu hennar 1210.

Húsatóftir

Neðri-Sundvarða austan Húsatófta

Sama virðist um upptök Sundvörðu sem leiðarmerkis. Merkin á Staðarsundi virðast því varla eldri en frá fyrrihluta 13. aldar eins og þeim er lýst í sóknarlýsingunni frá 1840. Þau voru síðan notuð allt til loka byggðar í Staðarhverfi um 1946 þegar róðrar þaðan lögðust niður.

En hófust róðrar um Staðarsund fyrst með gosunum miklu á 13. öld eða voru þar notuð önnur og eldri leiðarmerki inn sundið fyrir uppkomu Eldeyjar og Sundvörðu? Voru þessi eldri merki lögð niður í kjölfar hamfaranna á 13. öld. Vart verður fullyrt um það nú en heldur þykir manni ólíklegt að ekki hafi verið róið úr sundinu fyrir þann tíma allt frá landnámi í Grindavík. Eiginlegt prestssetur var ekki á Stað í kaþólskum sið frá því um 1000 til 1540 því prestar voru menn búlausir og bjuggu heima á bæjum hjá bændum og höfðu þar uppihald og bjó Staðarprestur líklega á Járngerðarstöðum fremur en á Húsatóftum.

Þórðarfell

Þórðarfell.

Aðeins kirkjan stóð ein á graftrasvæði sem var kirkjugarður og átti hún allar eignir sjálf. Prestur var þjónn hennar í kaþólskum sið og prestsheimili með vinnufólki og fjölskyldu þekktust ekki á Stað fyrr en eftir siðaskipti 1550. Þá var byggt prestssetur á Stað. Því var færra fólk sem dvaldi þarna við víkina fyrir siðaskipti og minni þörf að róa þaðan eftir að bústaður reis þar fyrir prest. Aðalbýlið við víkina var því að Húsatóftum sem átti líka uppsátur við Staðarvíkina. Viðeyjarklaustur, stofnað 1227, átti Húsatóftir en Skálholtsstóll aðrar jarðir í Grindavík.

Sundvarða

Sundvarða í Sundvörðuhrauni.

Hvort byggð hófst á Húsatóftum er jörðin komst í eigu Viðeyinga einhvern tíma eftir 1227 er óljóst en hins vegar hófust þá um leið stöðugir róðrar úr Tóftavör við Staðarvík enda þurfti klaustrið jafnan á miklum fiski að halda. Stóðu róðrar þaðan samfellt fram á 20. öld. Því er ljóst að aldur sundmerkjanna við Staðarsund ber greinilega saman við eignarhald Viðeyinga á Húsatóftum. Líklegt er að upptaka sundmerkjanna sem áður var lýst virðist fremur tengjast útvegi klaustursins á Húsatóftum en róðrum frá kirkjunni á Stað, enda óljóst hvort eiginleg Staðarvör var þá til orðin.
Heimræði er því eldra úr Tóftavör en Staðarvör. Hugsanlegt er að örnefnið Höskuldur, nafnið á austasta tagli Þórðarfells sé ekki eldra en frá gostíma 13. aldar og sé dregið af nafni einhvers formanns á þessum tíma, t.a.m. frá Húsatóftum sem lagði leið sína um sundið en nafnið hefur orðið hluti af leiðarmerkjum upp frá því.”

Heimild:
-Morgunblaðið 27. feb. 2016, Aldur sundmerkja við Staðarsund í Grindavík eftir Skúla Magnússon, bls. 30.

Staðarhverfi

Staðarhverfi – uppdráttur ÓSÁ.

Grindavík

Í bókinni “Leiðir og lendingar í fiskverum Íslands I” frá árinu 1890 eftir Odd. V. Gíslason er m.a. sagt frá kyndilmessubæn, sjómannabæn, drukknun og leiðum og lendingum á helstu hafnir á sunnanverðu landinu, s.s. við Vestmannaeyjar, Eyjafjallasandi, Rangársandi, Landeyjarsandi, Stokkseyri (Stokkseyrarsund og Músarsund), Eyrabakka (Rifsós, Einarshafnarsund og HópiðBússa), Þorlákshöfn (Suðurvör og Norðurvör), Selvogi (Nesós og Stokksvíkursund), Herdísarvíkursund og Grindavík (Þorkötlustaðasund, Járngerðarstaðasund og Staðarsund).
Um síðastnefndu lendingarnar segir svo:
“Grynnsta leið frá Reykjanesi að Þorkötlustaðasundi – Þegar maður er laus við Reykjanes, skal halda á Staðarberg, austur undir sjálft bergið; þá skal halda á Þorkötlustaðnes, þangað til Staður sést; úr því svo ti Eldeyjar séu lausar viðbrim unz Staðarsund er tekið. Þaðan á Þorkötlustaðanes, unz Járngerðarstaðasund er tekið. Þaðan á landsuður, þangað til Reykjanestanginn kemur fram undan Staðarbergi. Því miði skal halda, þangað til Þorkötlustaða ber í Hagafell, næsta fjall fyrir austan fjallið Þorbjörn; þá beint á Festarfjall að Þorkötlustaðasundi.

Þórkötlustaðanes

Þórkötlustaðanes – sundvörður.

Frá Krýsuvíkurbergi að Þorkötlustaðasundi. – Fremsti oddi Selvogsheiðar sé fram undan berginu, vestur fyrir Selatanga, næstu tanga fyrir vestan bergið. Úr því skal halda grunnhallt á Þorkötlustaðanes, þangað til sundið er tekið, sem er þrautarlending.
a. Þorkötlustaðasund – Upp af bænum Þorkötlustöðum verða hlaðnar 2 vörður, hvor upp af annarri, með krosstrjám. Vörður þessar eiga að bera hvor í aðra, þangað til 2 vörður, sem eru á Þorkötlustaðanesi [standa enn], bera hvor í aðra. Þeim skal halda inn undir sker, sem er í stefnunni. Þegar komið er rétt að skerinu, skal beygja norður á við fyrir skerið, svo beint í land. Fyrir norðan skerið er ætíð óhætt að liggja, hvað sem á gengur.
Sundmerkib. Járngerðarstaðasund – Upp af bænum Hópi eru 2 vörður [standa enn]; þær skulu bera hvor í aðra, þangað til varða kemur vestur úr Þorbirni og svartur klettur [Svartiklettur] uppmjór, sem stendur framan í kampinum, ber í vörðuna; skal þá halda beint á klettinn inn á móts við vörina, skal þá halda beint á hana, svo nærri boðanum að sunnanverðu, sem unnt er, til lands.
c. Staðarsund – Næsta fell, fjallmyndað, fyrir vestan Þorbjörn, kallast Þórðarfell. Í eystri öxl þess á vörðu [Sundvörðuna, hár klettur í Sundvörðuhrauni] að bera, sem er uppi í háhrauni, þannig, að hálf varðan sé inn undir fellinu. Í þessari sömu stefnu eru 2 vörður á undirlendinu. Þessu miði skal halda, þangað til 2 vörður [standa enn], sem eru milli Staðar og Húsatópta ofan Hvyrfla, bera saman; þeim skal svo halda inn undir land, og skal þá beygja við, suður á við, í vörina.”
Þrátt fyrir að lýsing þessi sé meira en aldargömul hefur aðkoman að lendingunum lítið sem ekkert breyst, nema ef vera skyldi að Járngerðarstaðasundi, en innan við það er nú aðalhöfn Grindvíkinga. Þrátt fyrir önnur mið nútíma siglingatækni standa þó vörðurnar, leiðarmerkin gömlu, og Svartiklettur enn fyrir sínu, a.m.k. sem áþreifanlegir minnisvarðar þess sem var – og nýttist.

Heimild:
-Oddur V. Gíslason, Leiðir og lendingar í fiskverum Íslands I – Frá Jökulsá á Sólheimasandi til Reykjaness – Reykjavík 1890.

Sundvarða

Sundvarða á Hvyrflum.