Eftirfarandi er úr erindi dr. Ole Lindquist – “Fornnorrænn réttur sjávarjarða til auðlinda við strendur Íslands.” Hann hóf sagnfræðirannsóknir á þessu sviði fyrir allmörgum árum sem lauk með doktorsritgerð hans 1994.
Inngangur – Um óðalsskipulagið og lénsskipulagið.
“Það er nú orðið 7- 8 ár síðan að ég rannsakaði nokkuð ítarlega strandréttinn og meginreglur hans á öllu norræna svæðinu til forna, auk Englands og Skotlands. Það var reyndar hluti af stærra verkefni. Þá komst ég að nýjum niðurstöðum varðandi þróun þessara mála, m.a. á norska og íslenzka strandréttinum, þróunarskeiði þeirra og innbyrðis tengslum og setti fram kenningu um uppruna og meginreglur norræna strandréttarins. Reyndar er ég hissa á hversu lítið þetta áhugaverða efni hefur verið rannsakað.
Þetta ágripskennda erindi mun ég takmarka við tímabilið 800-1300. Það er fundarmönnum kunnugra en frá þurfa að segja að lög íslenzka þjóðveldisins (Grágás) um þessu efni voru tekin beint upp í Jónsbók (1281) og eru í meginatriðum enn í gildi, eins að reglurnar endurspeglast í venjubundnu orðalagi máldaga, afsalsbréfa og jarðalýsinga þegar um einstakar jarðir er að ræða.
Þegar Norðurlandabúar hófu landbúnað og tóku upp fasta búsetu (eftir 4.000 f.Kr.) urðu býlið og ættin grundvöllur samfélagsgerðarinnar allrar. Undir þessum kringumstæðum þróaðist óðalsskipulagið sem felur í sér alhliða og ótakmarkaða sjálfseign (allodial-réttur, allodium), án skírskotunar til nokkurs yfirboðara. (Þrengri merking orðsins óðalsréttur, um arf óskipts aðalbóls til elzta sonar og innlausnarrétt [brigð], kemur ekki við sögu hér). Eina takmörkunin gæti verið vegna ítaka annarra. Menn gátu eignast ítök með kaupum eða samkvæmt hefð, þ.e. óumdeild og samfelld notkun í ákveðinn árafjölda. Hefðhelgaður réttur til ákveðinna veiðistöðva og hlunninda í almenningi er líka hluti af þessari réttarskipan.
Á fyrstu öldum eftir Krists burð mynduðust höfðingjadæmi og síðan minni konungsdæmi. Höfðingjar og konungar Norðurlandabúa áttu sín eigin óðu1, hirð og fylgismenn meðal bænda. Þetta norræna konungsvald byggði á persónulegu sambandi konungs og bænda og kom ekkert eignarskipuninna við.
Karl mikli.
Önnur réttarskipan, lénsrétturinn, þróaðist í Suður- og Vestur-Evrópu eftir fall Vest-rómverska ríkisins (um 400 e.Kr.). Megin hugmynd hennar var að konungurinn væri skipaður af guði og ætti ríki sitt allt, ráðstafaði öllum löndum og gæðum innan þess og stjórnaði þegnunum. Býli og hlunnindi hvers konar þáðu menn einungis að láni, beint eða óbeint úr hendi konungs, samkvæmt leyfisbréfi og gegn afgjaldi eða þjónustu. Við vanefnd og dauða kom til endurúthlutunar. Konungur áskildi sér þar að auki oft einkarétt eða forkaupsrétt til ákveðinanna gagna og gæða.
Um og upp úr árinu 800 var lénsrétturinn orðinn ráðandi í Suður, Mið- og Vestur – Evrópu og lénsskipulagið í örri þróun í ríki Karls mikla, konungur Franka, sem krýndur var keisari árið 800. Árið 804 sigraði hann Saxa og náði stórveldi hans þá norður að Danavirki. Á þessum tíma ruddi lénsrétturinn sér einnig til rúms á Englandi þótt ekki þróaðist lénsskipulagið af krafti þar fyrr en á 10. og 11. öld.
Með því að kanna samspil meginreglna óðalsréttarins annars vegar og lénsréttarins hins vegar er hægt að greina sögu og eðli íslenzku strandréttarskipunarinnar. Það skal tekið fram að síðari tíma fræðimenn telja að innheimta almenns skatts til konungs af landeign samrýmist fyllilega óðalsskipulaginu.
Í hverju var “ofríki Haralds konungs hárfagra” fólgið?
Hvað er í raun og veru fólgið í þessum frásögnum um það, að Haraldur hárfagri hafi eignazt óðul öll og land allt í fylkjum þeim er hann lagði undir sig? Og eins um að Torf-Einar jarl hafi eignaðist öll óðul í Orkneyjum?
Um þetta hafa verið settar fram tvær megin kenningar:
Danavirki
Annars vegar að Haraldur hárfagri hafi framkvæmt forngermanska hugmynd um að konungur ætti land og þegna (sbr. ÍF 26, 1979: lxiv) sem flestir fræðimenn álíta staðleysu og er ég sömu skoðunar; Hins vegar að um væri að ræða nýja skatta er mönnum hafi þótt illt að una við og væri líkt og að þeir væru sviptir eign sinni (sbr. Sigurðu Nordal, 1933, ÍF 2, 1979: 1 lf). Sigurður Nordal (ÍF 2, 1979: 12) var varkár í túlkun sinni þegar hann sagði (1933): “En enginn vafi leikur á, að höfundur Egils sögu og Snorri hafa skilið orðin á þann veg, að konungur hafi slegið eign sinni á allt land, og verður ekki rengt, að það haft getað átt sér stað.”
Bjarni Aðalbjarnarson (ÍF 26, 1979: lxiv) var afdráttarlausari (1941): “En ólíklegt er, að Haraldur hafi gert ráðstafanir, sem brotið hafi bág við almennar hugmyndir um það, hvað konungi væri heimilt. Flestir fræðimenn hafa gert ráð fyrir, að Haraldur hafi í rauninni lagt á skatt, sem menn hafi ályktað af, að hann þættist eiga óðul öll.”
Ég verð að lýsa mig ósammála túlkun Bjarna Aðalbjarnarsonar. Ekki skil ég hvaðan honum kom sú sannfæring að Haraldur hárfagri hafi verið slíkur séntilmaður að hann mundi ekki hafa farið út fyrir þau mörk sem óðalsskipulagið setti konungsvaldinu þegar við vitum að aðrir konungar og höfðingjar annar staðar í Evrópu síðan í lok 8. aldar gengu hvað ákafast fram einmitt í þeim efnum.
Óðalsskipulag breyttist ekki allt í einu í lénsskipulag heldur var grafið undan því með mörgum einstökum aðgerðum konungsvaldsins í anda lénsréttarins. Yfirleitt vörðust óðalsbændur öldum saman, en konungur og vaxandi aðall, sem eftir kristnitöku nutu liðveizlu kirkjunnar, komu þeim oftast á hné, í mismiklu mæli þó í hverju landi um sig miðað við aðstæður. En þar er Ísland alger undantekning.
Ég fæ ekki betur séð en að frásagnir fornritanna sem ganga lengst, fái staðizt miðað við upplýsingar sem réttarskipanin á strandsvæðum í Noregi og á Íslandi veita okkur og skulum við nú skoða þau mál.
Frásagnir fornritanna um framferði Haralds hárfagra og Torf-Einars.
Í lok 9. aldar lagði Haraldur hárfagri (dáinn um 932) hvert fylkið á eftir öðru í Noregi undir ríki sitt. Í nokkrum íslenzkum fornritum er vikið að því með eftirfarandi orðalagi: “Haraldur konungur eignaðist í hverju fylki óðul öll og land, byggt og óbyggt, og jafnvel sjóinn og vötnin og skyldu allit búendur vera hans leiglendingar, svo þeir, er á mörkina ortu, og saltkarlarnir og allir veiðimenn bæði á sjó og landi, þá voru allir þeir honum lýðskyldir. En af þessari áþján flýðu margir menn af landi á brott, og byggðust þá margar auðnir víða bæði austur í Jamtaland og Helsingjaland og Vesturlönd, 
Suðureyjar, Dyflinnar skíði, Írland, Norðmandí á Vallandi, Katanes á Skotlandi, Orkneyjar og Hjaltland, Færeyjar. Og í þann tíma fannst Ísland.” (Egils saga, 4. kap., Íslendingasögur 1, 1968: 8) – [ÍF 2, 1979: 1 lf].
“Þá er Haraldr konungr herjaði land ok átti orrostur, þá eignaðisk han svá vendiliga allt land ok oll óðul – bæði byggðir ok, sætr ok úteyjar eignaðisk hann, svá markir allar ok alla auðn landsins. Váru allir búendr hans leigumenn ok landbúar.” (Ór Óláfs sogu ins helga inni sérstoku, 1. kap, ÍF 27, 1979: 424).
“Þá er Haraldr konungr friðaði landit ok átti margar orrostur, eignaðist hann vandliga allt land ok öll óðul, bæði byggðir og ok óbyggðir, sætr ok úteyjar ok allar merkr ok auðn landsins. Váru allir bændr ok landbúar hans leigumenn.” (Flateyjarbók, 3. kap, 1, 1944: 41).
“Haraldur konungun setti þann rétt, allt þar er hann vann ríki undir sig, að hann eignaðist óðul öll og lét alla búendur gjalda sér landskyldir, bæði ríka og óríka.” (Haralds saga hárfagra, 6. kap., Heimskringla 1, 1991: 59).
Eftir orustunni í Hafursfirði (á tímabilinu 870-875, e.t.v. árið 885): … “Hér eptir siðaðisk landit, guldusk skattar et öfra sem et ýtra.” (Fagurskinna. Noregs konunga tal, 3. kap., ÍF 29, 1984: 70).
“Hákon [Aðalsteinsfóstri Haraldsson, um árið 933] … beiddi bændur að gefa sér konungsnafn og það með að veita sér fylgd og styrk til að halda konungdóminum en þar í mót bauð hann þeim að gera alla bændur óðalborna og gefa þeim óðu1 sín er á bjuggu.” (Hákonar saga góða, 1. kap., Heimskringla 1, 1991: 95).
Um árið 900 var Einar Rögnvaldsson, Torf-Einar, sem Haraldur hárfagri gaf jarlsnafn, með svipaða tilburði í Orkneyjum:
“Haraldr konungr lagði gjald á eyjarnar ok bað þá gjalda sex tigu marka gulls. Einarr jarl bauzk til at halda einn upp gjaldinu og eignask óðu1 þeira öll, en bændr vildu þat, því at inir auðgu hugðusk leysa mundu óðul sín, en hinir snauðu höfðu ekki fé til. Einarr greiddi upp gjaldit, og var þat lengi síðan, at 
jarlar áttu óðul oll, áður Sigurðr jarl gaf upp Orkneyingum óðul sín.” (Orkneyinga saga, 8. kap., ÍF 34, 1980: 16).
Þrengt að norræna óðalsskipulaginu í Noregi og á Íslandi.
Í Noregi leiddu hugmyndir lénsréttar m.a. til þess að – vógrék og – hvalir yfir ákveðinni stærð á óðalslandi voru teknir frá sjávarjörðum og lagði undir konung; eins voru – rekamark og netlög `sameinuð’, almenningurinn stækkaður og mörk hans færð inn að `marbakka’ (= siglingardýpi ~ 2 m dýpi). (Skv. lénsrétti var almenningurinn eign konungs, hér hefur konungsvaldið verið að búa í haginn fyrir að taka fleira undir sig þar, sbr. `nýbýlisrétturinn’ í almenningum á landi).
Þessi þróun hófst að mínu mati þegar í lok 9. alda og munu íslenzku fornritin segja rétt frá þeim atburðum.
Túlkun mín er því að landnámsmen á Íslandi hafi strax um 900-930 sett á fót þá óðalsskipan í víðustu merkingu er forfeður þeirra höfðu búað við í Noregi.
Hér á landi fór lénsréttar fyrst fyrir alvöru að gæta á 17. öld þegar þegar konungskröfur til vógreka (og fálka) var fylgt eftir af krafti, eins þegar konungsvaldið á 18. öld fór að veita leyfi til fiskveiða við strendur landsins á grundvelli (yngra) rómaréttar.
Stefna íslenzka ríkisvaldsins síðustu áratugi hefur tvímælalaust leitt til skerðingar réttinda strandjarða miðað við hina fornu óðalsskipan. Mér sýnist því að hér sé verið að endurtaka tilraun Haralds hárfagra í Noregi frá því að um árið 900.
Heimildir m.a.:
-ttp://www.rala.is/sjavarjardir/sidurnar/greinar_stofnfundur.html
