Í Skýrslu um „Hernámið frá sjónarhóli Fornleifafræðinnar: Skráning á minjum úr Síðari heimsstyrjöldinni í Hvítanesi í Hvalfirði“ frá árinu 2025 segir m.a.:

„Skýrsla þessi fjallar um herminjar í Hvítanesi í Hvalfirði. Rannsóknin var síðasti áfangi verkefnisins Hernámið frá sjónarhóli fornleifafræðinnar sem, eins og nafnið gefur til kynna, beindi sjónum sínum að herminjum hér á landi.
Hvítanes gegndi mikilvægu hlutverki í hernaðarsögu Íslands, en þar var flotastöð sem þjónustaði herskip bandamanna. Í skráningunni voru samanlagt skráðar 398 minjar á 179 stöðum. Skráningin leiddi í ljós fjölbreyttar herminjar; bryggjur, byggingar, vegi, og aðra efnislega innviði sem tilheyrðu flotastöðinni. Skýrslan veitir innsýn í byggingarsögu svæðisins og efnismenningu hersins. Í minjunum er fólgin vísbending um þá starfsemi sem fór fram í Hvítanesi og þau áhrif sem flotastöðin hafi á staðbundna landnotkun og samfélagið á svæðinu.
Ástand herminja í Hvítanesi er sæmilegt en þó hefur nokkuð af minjunum neðst í nesinu skemmst við malarnám og aðrar framkvæmdir og virðist minjum hafa verið raskað enn frekar eftir að skráningu lauk. Rannsóknin í heild varpar ljósi á ástand herminja í landinu og mikilvægi verndunar þeirra og getur lagt grunn að frekari rannsóknum og stefnumótun í varðveislu slíkra menningarverðmæta hér á landi.

Hvítanes – sagan

20 hdr. 1705.
1585: Jörðin gefin í arf. Metin á 20 hdr. Jarðabréf, 18.
Í eyði frá um 1942, í Hvítanesi byggði herinn mikið af byggingum, herskálahverfi o.fl. og lagðist jörðin því í eyði. Í bókinni Kjósarmenn eftir Harald Pétursson segir: ,,Jón Helgason og síðari kona hans Lára Þórhannesdóttir bjuggu í Hvítanesi 1933-1941, en hrökkluðust þaðan er jörðin var hernumin. Þar hefur ekki verið búið síðan.“
1705: „Túnum og úthögum spillir fjallsskriða. Engjar eru nær öngvar, því skriður hafa mestan part eyðilagt þær litlar sem voru.“… „… þar er stór tún, rammþýft. Engi lítið grasgott og lítið land til veitar – ekki óhult fyrir aurskriðum á túnið.“ Túnakort 1917: „Mest alt túnið sléttað, smáblettir og jaðrar þýfðir. Tún telst 5,9 t. (Mikil útgræðsla). Kálgarðar 950 m2.“

„Kálgarður var austan við bæinn, en þegar byggt var, 1914, var gamli bærinn jafnaður við jörðu og gerður kálgarður þar; hann var þá vestan við bæinn. Snúrur voru framan við bæinn. Talið var vita á þurrk, þegar lét hátt í Glym í Botnsdal,“ segir í örnefnaskrá.
Í bókinni Ljósmyndir segir um Hvítanes: „Bætti Sveinbjörn [Einarsson, kemur 1907, fer 1921] mikið túnið í Hvítanesi, byggði þar lítinn steinbæ í stað baðstofunnar gömlu og stendur hann enn að mestu.

… Var jörðin Hvítanes mjög notaleg jörð, túnin stór og grasgefin, en engjar litlar. Hafði túnið verið stórbætt á liðnum áratugum, byggð heyhlaða, votheyshlaða og allgóð fénaðarhús.

Allt þetta mátti heita í góðu lagi, er herstjórnin tók jörðina til sinna umráða [árið 1941].“ „Í Hvítanesbænum var aðsetur yfirmanna úr breska hernum. Einhverjar lítilsháttar breytingar gerður þeir á honum en í aðalatriðum og að ytra útliti hélt hann sinni upprunalegu mynd,“ segir í bók Óskars Þórðarssonar sem vann í Hvítanesi í upphafi stríðsáranna. Bæjarhóllinn í Hvítanesi er suðvestarlega á nesinu um 200 m
norðan við Hvalfjarðarveg, um 3 km NNA við Reynivelli og um 2,5 km VNV við Fossá. Hvítanes hefur verið í eyði síðan herinn yfirgaf Ísland eftir seinni heimstyrjöldina.

Hvítanes er vel grasigróið, sérstaklega bæjarhóllinn, en brenninetlur eru búnar að breiða úr sér, sérstaklega á gömlum steingrunnum herskálanna. Landið hallar í um 5-20° til NNA. Á austan-og norðaustanverðu nesinu er láglent við sjóinn en að norðvestan og vestan hækkar landið mjög til suðvesturs. Þverhnípt er niður í sjó um 180 m vestan við bæinn.
Sjálfur bæjarhóllinn í Hvítanesi virðist óraskaður af hernum, a.m.k. í kring um bæinn sjálfan. Hóllinn er ekki mjög skýr en hægt er að greina óljósa 0,5-1,5 m háa hæð í landinu þar sem bæjarhúsin standa, á svæði sem er um 70×50 m stórt og snýr ASA-VNV. Herinn nýtti húsin á hólnum og kann að hafa bætt og breytt húsum eitthvað. Þær leifar sem nú sjást eru steinveggir yngsta íbúðarhúss sem byggt var 1914. Veggirnir standa ennþá uppi illa farnir en þakið er horfið. Steypuklumpar sem liggja á víð og dreif inni og utan við íbúðarhúsið og gömlu útihúsin sýna að veggirnir eru smám saman að hrynja.

Leifar skorsteins liggja í grasinu um 4 m norðvestan við rústir íbúðarhússins. Lítil op í hleðslu íbúðarhússins, neðst við jörðu gefa vísbendinu um að hugsanlega hafi verið kjallari undir húsinu. Útlínur kálgarðs sjást ennþá en engin greinileg ummerki eru sjáanleg um gamla bæinn sem þar stóð áður. Steypan sem notuð var í að reisa yngsta húsið er mjög gróf og samsett úr fjörumöl, sandi og sementi. Veggirnir eru um 20 cm á breidd og 1,5-3 m hæð.

Yngstu útihúsin voru einnig steinsteypt. Grunnur íbúðarhúss er 8×8 m að stærð.
Gengið hefur verið inn bæinn að norðvestan. Fast norðvestan við húsið norðaustan við innganginn glittir í lágar grjóthleðslur sem eru trúlega leifar lítils timburskúrs, 4×4 m að stærð, sem sýndur er á túnakorti.
Yngstu útihúsin eru um 2 m ANA við íbúðarhúsið, þau eru þrískipt og um 12×12 m að stærð. Þau hafa verið byggð eftir 1917 því þau eru ekki sýnd á túnakorti Hvítaness. Útihúsin voru steypt upp að norðvestanverðri útihústóft sem búið var að hlaða 1917 því hún er sýnd á túnakorti. Hægt var að ganga inn í útihúsin bæði að norðaustan og suðvestan. Herinn bjó þar og nýtti sér þau mannvirki sem þar voru.

„Herstjórnin ljet byggja stærri og minni byggingar á jörðinni, bæði á túni og engjum, ennfremur ljet hún leggja vegi um allt braggasvæðið, koma fyrir leikvelli og svo framvegis. Hafskipsbryggju ljet hún og byggja við nesið austanvert. Skildi herstjórnin svo við tún og engjar jarðarinnar, að allt var þetta eyðilagt að mestu leyti,“ segir í bókinni Ljósmyndir I eftir Halldór Jónsson. Í bókinni Vígdrekar og vopnagnýr eftir Friðþór Eydal segir svo: „… viðhald kafbátagirðingarinnar og tundurduflabeltisins í Hvalfirði [krafðist] aðstöðu í landi þar sem taka mátti hluta þeirra á land til viðgerðar. Var þessari aðstöðu valinn staður í Hvítanesi um það leyti er lagning neta og dufla hófst haustið 1940.

Gerðar voru áætlanir um að smíða bryggju á nesinu austanverðu sem skip gætu athafnað sig við til að landa og taka um borð net og tundurdufl og búnað þeirra. Þá varð að byggja yfir starfsemina verkstæði og steypa stórt plan þar sem hægt væri að setja netin saman. Auk þess yrði reist herskálahverfi með viðeigandi aðstöðu fyrir 188 menn er annast skyldu þessa starfsemi. […] Ekki var búið á jörðinni eftir [1942]. … Vinna hófst í Hvítanesi 1941. … samþykkt að gera smærri steinbryggju sem þjónað gæti umferð báta og smærri skipa er flyttu vatn, vistir og mannafla um borð í skip flotans á læginu, enda var stærri bryggjan sem í smíðum var einungis ætluð fyrir neta- og tundurduflalagnirnar.

Bryggjugólfið var ekki ætlað bílaumferð en um það gengu tveir 8 tonna gufuknúnir kranar á spori og drógu flutningavagna.
Bygging íbúðarskála, sjúkraskýlis og vörugeymslna hélt áfram um haustið, en vinnu var hætt um áramót, enda ljóst að bryggjan yrði ekki tilbúin fyrr en haustið eftir og því hægt að nýta mannaflann betur annars staðar til vors. Byggingaframkvæmdum í Hvítanesi var að mestu lokið fyrir árslok 1942. … gefið nafnið H.M.S.Baldur III,“.

Stríðsminjar þekja svo til allt Hvítanes, frá sjó upp í fjallsrætur, en mesta umfangið var þó á norður helmingi nessins NNV við bæjarhól. Ekki fundust upplýsingar að svo stöddu um það hvenær herinn yfirgaf svæðið. Hvítanes er nú orðið sæmilega gróið eftir umbrot breska og bandaríska hersins. Fjölmargir steinsteyptir grunnar bragga og annarra bygginga eru ennþá greinilegir á yfirborði. Nyrsti hluti nessins, þar sem umsvif hersins voru sem mest, er þó enn nokkuð sendinn og gróðurlítill.
Brenninetlur hafa hreiðrað um sig á stórum svæðum. Lítill sumarbústaður stendur nálægt sjónum í litlum bolla á nesinu austanverðu.

Á 2-3 stöðum norðarlega á nesinu standa enn steinsteypt og/eða hlaðin hús, ýmist alveg eða að hluta. Stórgerðir múrsteinsstrompar og steinsteyptir grunnar bragga og annarra bygginga sjást enn á yfirborði á víð og dreif um nesið.
Tvær bryggjur hanga ennþá uppi að hluta, bæði norðvestan og norðaustan við nesið og vagnaspor sem liggja að vestari bryggjunni eru enn greinileg. Vegslóðar og upphleðslur eru einnig víða greinilegar. Stríðsminjarnar eru þó smám saman að hverfa í gróður. Trúlega verður aldrei hægt að byggja upp Hvítanes á ný sem ræktunarland, a.m.k. ekki án gríðarlegrar vinnu og kostnaðar þar sem herinn virðist m.a. hafa tekið undir sig stóra hluta af heimatúni. Herinn virðist þó ekkert hafa rótað til bæjarhól Hvítaness svo ekki er ólíklegt að fornminjar finnist þar undir sverði. Ekki er ljóst hvenær herinn fór frá Hvítanesi en trúlega hefur það verið við enda seinni heimsstyrjaldar um síðla árs 1944 eða á fyrri hluta árs 1945.

Eitt fyrsta mannvirkið sem ákveðið var að koma upp í Hvítanesi var lítil steinbryggja norðvestarlega á nesinu þannig að landa mætti efni á svæðinu (m.a. í stóru bryggjuna) til að vatnsbátar gætu tekið vatn og fært skipum á legunni. Lítil steinbryggja var norðvestarlega í Hvítanesi. Bryggjan var um 265 m vestan við stóru bryggjuna. Talsverðar leifar sjást ennþá af bryggjunni þótt sjórinn brjóti þær greinilega hægt og bítandi niður og greinilegt sé að talsverður hluti hennar sé þegar horfinn. Bryggjan var notuð fyrir báta og smærri skip, m.a. við löndun og flutninga á mönnum, vatni og vistum samkvæmt bók Friðþórs Eydals. Þrátt fyrir að ákvörðun um byggingu steinbryggjunnar hafi verið tekin snemma virðist hún ekki hafa risið (a.m.k. ekki að fullu) fyrr en veturinn 1942-43.

Bryggja/lending

„Vinna hófst, sem fyrr segir, í Hvítanesi vorið 1941. Verkfræðingadeild hersins annaðist framkvæmdir utan smíði bryggjunnar sem breska fyrirtækið Dorman Long & Co. Ltd annaðist í umsjón hersins […]. Þá voru aðdrættir mjög erfiðir og varð að byrja á að smíða litla bryggju á vestanverðu nesinu svo landa mætti efni til verksins og vatnsbátar gætu tekið vatn og fær skipum á legunni,“ segir í Vígdrekar og vopnagnýr e. Friðþjóf Eydal. Þar segir ennfremur: „Gerðar voru áætlanir um að smíða bryggju á nesinu austanverðu sem skip gætu athafnað sig við til að landa og taka um borð net og tundurdufl og búnað þeirra.“ Í myndatexta í sömu bók segir: Hvítanes vorið 1943. Bryggjan fyrir kafbatanetið var í stöðugri notkun fyrir skip af ýmsum stærðum. . .“ Í bókinni er fjallað ítarlega um bryggjubygginguna og birt frásögn Önundar Ásgeirssonar sem vann við bryggjusmíðina sumarið 1941 og að hluta til 1942. Samkvæmt honum vann hann bæði við bryggjusmíðina og gerð stórs byggingakrana sem var reistur ofan við bryggjustæðið og undirstöður járnbrautarspors á efsta hluta bryggjunnar.

Hópur kafara frá Dormans Long sprengdu undirstöður undir bryggjustaurana á sjávarbotninum og var fyllingarefni sprengt af klöpp þar skammt frá. Kafarahópurinn samanstóð af Lundunabúum og Skotum og var kafað í hefðbundnum kafarabúningi með þungum og miklum hjálmi og blýlóðum. Breskur verkfræðingur stjórnaði verkinu en verkstjóri á staðnum var John Weatherall. Í frásögn Ömundar kemur fram að tafir hafi orðið á bryggjusmíðinni þar sem skipið sem flutti allt stálið í sniðið í bryggjuna var sökkt á leið til landsins.

Í bókinni kemur einnig fram að ekki hafi verið talið ráðlegt að halda áfram smíði bryggjunnar vegna slæmra vetrarveðra og óhagstæðra skilyrða til köfunar og þar sem efnið barst aðeins á svæðið í septmeber en þá var ákveðið að koma upp í staðinn smærri steinbryggju. Hafskipabryggjan er norðvestarlega í Hvítanesi.
Fjörugróður er talsverður við sjóinn en þar sem bryggjan en nær landi er meira um bera klappir og sjávarbarið stórgrýti. Hér og þar sjást litlir fjörupollar, einkum sunnan við bryggjuna. Bryggjan er úr járni og viði en næst landi er bryggjan og stöplar hennar úr steypu.

Bryggjan er í sæmilegu ástandi en járn hennar er ryðgað, auk þes sem hún hefur brotnað við fjöruna og ekki er lengur hægt ganga á þeim hlut bryggjunar sem er úti í sjó. Bryggjan er rúmlega 180 m á lengd og er nálega L-laga. Hún rís um 5-8 m yfir sjávarmáli og rúmlega 6-7 m á breidd. Fyrir miðju hennar sjást járnbrautateinar og á mörgum stöðum eru járnvírar í hrúgum. Við fjöruborðið sjást leifar af ryðguðum járnbútum sem losnað hafa frá bryggjunni. Sjávarbarinn lestarvagn er sömuleiðis í fjörunni, um 5 m suðaustan við bryggjuna.

Leið/lestarteinar

Umfangsmiklir lestarteinar lágu frá steinbryggju og til suðausturs um hernámshverfið í Hvítanesi að aðalvegi niður á nesið. Frá þeim lá einnig vegur í sveigum upp upp brekkuna. Svo virðist sem slóði hafi legið frá teinunum og til vesturs að bröggum (og mögulega áfram til bryggju) en ummerki um hann sjást ekki vel og var ekki skráður sérstaklega. Vegurinn virðist steyptur en er víða að molna í sundur. Í bók Friðþórs Eydals um hernámsárin í Hvalfirði segir: „Akvegur lá niður á nesið og greindist í átt að bryggjunum tveimur, en auk þess var lögð járnbraut í sneiðingum upp nesið hægra meginn við veginn fyrir litla flutningsvagna.“

Tvö hús yfirmanna

Tvö hús standa enn (2019) að nokkru leyti norðan við veginn niður Hvítanes og það þriðja 113 undir þaki um 45 m austar. Húsið sem hér er skráð er það neðra (austara). Húsið er það rúmum 80 m vestan við bryggju og 2-3 m norðan við veg. Mýrlent er sunnan við veginn á þessum kafla en minna norðan hans en þar eru tveir skurðir sem hafa ræst fram landið.
Húsið sem þarna stendur hefur verið stæðilegt og er um 12.5 x 10.5 m að stærð og snýr h.u.b. austur-vestur. Suður- og austurveggir eru mest hrundir en norður- og vesturveggir standa enn sæmilega og þá norðvesturhornið sérstaklega. Húsið er þaklaust. Það er byggt úr steinsteyptum múrsteinaeiningum með steypulími á mili og svo múrhúðað.

Ekki er hægt að greina líklega þakgerð með vissu út frá þeim leifum sem standa en hugsanlega helst að giska á að flatt þak hafi verið á húsinu. Húsið virðist hafa verið hæð og hugsanlega e.k. kjallararými undir. Greinilegt er að tveir gluggar hafa verið á norðurvegg og tveir gluggar á vesturhlið en annar þeirra er nú nær alveg horfin í hrun. Ekki er augljóst af heimildum hvaða tilgangi húsið þjónaði. Ekki er ólíklegt að það hafi verið bústaður yfirmanna í hernum.

Rafstöð
Rafstöð hersins í Hvítanesi var um 100 austan við braggahverfi. Í myndatexta við ljósmynd tekna af Hvítanesi árið 1943 sem birtist í Vígdrekar og vopnagnýr e. Friðþjóf Eydal segir: „Vatnsveita og götulýsing voru í stöðinni. Þar voru alls um 20 byggingar og gufukynnt hitaveita í mörgum þeirra. Fjórar 75 kW díselrafstöðvar sáu íbúum nessins fyrir raforku.“

Varðturn
Sæmilega varðveittur varðturn er um 200 m austan við braggahverfi en um 60 m vestan við sjó. Turninn er um 90 m austan við rafstöð.Tturninn er í miðri grasigrónni brekkur sem hallar til austur, að sjó.
Mannvirkið er steypt, 2,5×2,5 m að stærð og rúmlega 2 m hæð. Steypan er tekin að molna í neðri hluta þess. Dyr hafa verið á suðausturhlið varðturnsins en þar má sjá rygðaðar hjarir. Húsið er enn undir þaki.

Flotastöðin í Hvítanesi
Þann 10. maí 1940 var Ísland hernumið. Að baki hernáminu lá talsverður undirbúningur og áður en fyrstu hermennir stigu á land höfðu verið gerðar ýmsar rannsóknir á landi og landsháttum. Frá upphafi var ljóst að ákveðnir staðir yrðu þýðingarmiklir í vörnum landsins, bæði á sjó og landi. Hvalfjörður gegndi lykilhlutverki í vörnum á sjó og urðu umsvifin þar mikil.
Skipulag flotavarnarmála á landinu þróaðist talsvert á fyrstu árum hernámsins en í árslok 1941 var komið nokkuð endanlegt skipulag á málaflokkinn. Flotadeild heimaflotans skyldi hafa aðsetur og liggja fyrir í Hvalfirði. Í henni áttu að vera tvö beitiskip, tundurdufl og tvö orrustuskip en deild tundurduflaslæðara var einnig staðsett í firðinum. Frá fiðrinum voru gerðar út deildir skipa sem fylgdu skipalestum suður af landinu. Þar var einnig lægi fyrir kaupskip en framan af var slíkum skipum safnað saman í firðinum áður en þau sigldu saman í lest til Norður-Rússlands. Þetta fyrirkomulag var viðhaft fram til ársloka 1942 þegar skipalestirnar hófu að sigla beint frá Skotlandi. Fylgdarlið skipalesta og herskipadeildir lögðu þó áfram leið sína til Hvalfjarðar.

Hafist var handa við lagningu tundurduflabeltis og kafbátagirðingar í Hvalfirði haustið 1940. Netalagnir lágu þvert yfir ytri hluta fjarðarins og tundurduflagirðing með segulnemum við Hálsnes. Framkvæmdirnar kröfðust talsverðs viðhalds og varð snemma ljóst að koma þyrfti upp aðstöðu í firðinum til viðgerða og viðhalds. Var umræddri aðstöðu valinn staður í Hvítanesi þar sem skilyrði til hafnargerðar voru góð.
Undirbúningur að gerð fotastöðvar í Hvítanesi hófst strax haustið 1940 en vinna við framkvæmdir vorið eftir, 1941 og lauk þeim fyrir árslok 1942. Frá upphafi var ákveðið að gera stórskipabryggju á austanverðu nesinu, flotkví, viðgerðarverkstæði, stórt plan þar sem setja mætti saman net og herskálahverfi. Upphaflega var áætlað að hverfin hýstu 188 hermenn sem vinna myndu við stöðina en síðar var íbúðarbröggum fjölgað.

Herstöðin var formlega tekin í notkun 20. nóvember 1942 og var hún nefnd H.M.S. Baldur III (Skip hans hátignar, Baldur III). Hún var nefnd eftir því skipi flotans sem áður hýsti höfðustöðvar hans við Reykjavíkurhöfn áður en byggð var aðstaða í landi.

Þegar herinn ákvað að byggja flotastöð í Hvítanesi var þar bújörð í fullum rekstri. Sveinbjörn Einarsson sem flutti á jörðina 1907 hafði t.a.m. byggt þar veglegt steinhús og bætt túnið mikið. Árið 1935 flytja í Hvítanes hjónin Jón Helgason og Lára Þórhannesdóttir (ásamt börnum) og reka þar búskap næstu árin sem leiguliðar.

Samkvæmt lýsingu var Hvítanes þá talin „… mjög notaleg jörð, túnin stór og grasgefin, en engjar litlar. Hafði túnið verið stórbætt á liðnum áratugum, byggð heyhlaða, votheyshlaða og allgóð fjenaðarhús.“
Hernám Breta í Hvítanesi og víðar í Hvalfirðinum kom heimamönnum þar í opna skjöldu, og ábúendur í Hvítanesi höfðu væntanlega lítið um þá ákvörðun að segja að reisa skyldi flotastöð í túnfætinum. Í upphafi var því haldið fram að vel yrði hægt að stunda búskap á svæðinu samhliða herrekstrinum, en fljótlega kom í ljós að umsvifin voru það mikil að hætta þyrfti búskap. Ábúendur yfirgáfu því jörðina síðla árs 1942 og fengu engar bætur fyrir tjón sitt vegna þessa enda einungis
leiguliðar.

Þegar herinn hóf framkvæmdir í Hvítanesi vorið 1941 var eitt af fyrstu verkunum að smíða þar litla bryggju til að hægt væri að landa byggingarefni og öðrum nauðsynjum, og til að bátar gætu lent þar og tekið vatn fyrir skipin á legunni. Aðflutningar á landi voru mjög erfiðir í upphafi, þar sem vegslóðar í firðinum voru lélegir og dugðu engan veginn til þungaflutninga.

Almennt voru aðstæður til framkvæmda í Hvítanesi frekur erfiðar í upphafi. Þá þurfti t.a.m. að sækja steypuefni á prömmum í fjöruna undir Fossá. Handmoka þurfti efninu á og af prömmunum sem voru svo dregnir á mótorbátum í Hvítanes. Framan af var vélknúinn tækjakostur mjög takmarkaður í Hvítanesi og nágrenni, helst að notaðir væru einstaka flutningabílar og steypuhrærivélar. Snemma voru þó steyptar undirstöður undir stóran byggingakrana við bryggjuna sem auðveldaði framkvæmdir þar.
Fyrstu hóparnir sem unnu við framkvæmdir í Hvítanesi tjölduðu á nesinu. Ætla má að ásamt vega- og hafnargerð hafi þótt forgangsverkefni að koma upp bröggum fyrir vinnuhópa á svæðinu.
Framkvæmdirnar voru skipulagðar og unnar af verkfræðideild hersins (sem síðar var til húsa á ofanverðu nesinu miðju), að hafskipabryggjunni frátalinni en umsjón með gerð hennar hafði breska fyrirtækið Dorman Long & Co. Ldt.
Á vegum þeirra unnu verkfræðingar, vélamenn, kafarar, járnsmiðir og aðrir iðnaðarmenn og ásamt verkamönnum. Verkamennirnir sem unnu við bryggjuna voru upphafi Íslendingar. Almennt voru vinnuhóparnir í Hvítanesi skipaðir bæði Íslendingum og Bretum en í forustu í bryggjugerðinni var hópur kafara frá Skotlandi og London. Mikill hörgull var á bæði mannskap og efniviði í upphafi, enda var unnið að ýmsum stórframkvæmdum á sama tíma, svo sem flugvallargerð í Reykjavík og Kaldaðarnesi í Flóa, auk gerðar stórra birgðageymslna og herkampa í Reykjavík.
Til eru frásagnir Íslendinga sem unnu við uppbyggingu í Hvítanesi og veita þær áhugaverða innsýn í lífið á svæðinu. Óskar Þórðarson frá Haga í Skorradalshreppi hóf til dæmis störf hjá hernum þar sumarið 1941. Hann lýsir byggingum niður á eyrinni og mannlífi í nesinu eins og það kom honum fyrir sjónir daginn sem hann hóf þar vinnu, á eftirfarandi hátt: Byggingar sem vegna útlits síns voru kallaðar braggar stóðu ýmist strjálar eða í þyrpingu og náðu allt neðan frá sjó og upp að veginum sem lá eftir fjallshlíðinni, ljótar byggingar og óskipulega niður raðað. Enn fleiri braggar voru í byggingu, misjafnlega á veg komnir.
Hvarvetna að barst að eyrum vélaskrölt bifreiða og annarra vélknúinna faratækja, auk annars hávaða sem fylgir miklum umsvifum. Að vegagerð út með hlíðum fjallsins unnu Íslendingar sem teymdu á eftir sér hesta er drógu þung malarhlöss í kerrum. Allmargir þeirra voru sveitamenn. Sumir hverjir höfðu komið um langan veg með hross sín og kerrur til að afla hinna dýrmætu peninga sem borgaðir voru út í hönd á hverjum föstudegi. Breskir hermenn í grænum einkennisbúningum landhersins og sjóliðar í dökkum búningum voru hvarvetna á ferli, hundruðum saman, ýmist í löngum röðum eða smærri hópum.
Allur þessi fjöldi var á sífelldri hreyfingu fram og aftur í rigningunni, öslandi forina á túninu sem vaðist hafði upp undan allri þessari gríðarlegu umferð. Þetta var þá Hvítanes 7. júlí 1941.

Sumarið 1941 var unnið sex daga vikunnar í Hvítanesi, frá klukkan sjö á morgnanna og til sex eða sjö á kvöldinn en verkamennirnir fengu matarhlé og tvö kaffihlé.

Allir þeir sem voru við vinnu á svæðinu fengu úthlutað númeri sem letrað var á gulan borða sem þeir áttu að bera á svæðinu á meðan þeir væru að vinna og skila svo aftur í dagslok. Borðarnir voru notaðir til að halda skrá yfir vinnuna.
Þrátt fyrir að gerð hafskipabryggju hafi snemma hafist urðu nokkrar tafir á verkinu. Ekki síst þar sem skipið sem flytja átti stálið í bryggjuna var sökkt á leið sinni til landsins og því barst efniviðurinn ekki á svæðið fyrr en í september. Þar sem unnið var að köfun þótti ekki ráðlagt að halda áfram vinnu um veturinn og fyrirskipaði flotamálaráðuneytið því að vinnu skyldi hætt að sinni en þess í stað yrði strax komið upp smærri steinbryggju á vestanverðu nesinu sem gæti þjónað umferð báta og smærri skipa, t.d. hvað varðar vistir og þjónustu.

Auk vinnu við gerð steinbryggjunnar hélt ýmis önnur vinna í Hvítanesi áfram fram að áramótum og var t.d. unnið að byggingu sjúkraskýlis og vörugeymslu og steinbryggju greinilega, auk margvíslegrar vega- og skurðagerðar.

Framkvæmdir í Hvítanesi héldu áfram fram undir áramót 1941-42 en var þá hætt enda þótti ljóst að sjálf bryggjan yrði ekki tilbúin fyrir haustið á eftir.
Talsverður vinnuaflsskortur var í Hvítanesi stærstan hluta uppbyggingarskeiðsins líkt og í samfélaginu í heild enda mikil uppbygging í tengslum við veru hersins víða. Þótt að einhverjir Íslendingar hafi verið ráðnir til starfa áfram var algengt að þeir kysu heldur vinnu í Reykjavík sem var nóg af, á sömu kjörum.
Margvíslegar frásagnir eru til um aðbúnað á byggingarstigi kampsins í Hvítanesi og óánægju þeirra verkamanna sem þar dvöldu, bæði íslenskra og erlendra. Í frásögn Friðþórs Eydals af byggingarframkvæmdum í Hvítanesi kemur fram að sumarið 1942 hafi verkinu miðað mjög hægt áfram sökum margvíslegrar óánægju starfsmanna Dorman Long & co. með aðbúnaðinn á svæðinu og fásinnið. Fór það svo að yfirmaður þeirra hætti og fór heim. Af þessu leiddi að yfirmaður flotans kvataði við flotamálaráðuneytið í London um það að þurfa að treysta á almenna borgara í svo mikilvæg verkefni sem þessu. Málin voru leyst þannig að landgönguliðarnir voru látnir vinna að bryggjugerðinni með starfsmönnum Doman Long & co. jafnvel þótt þeir hefðu átt að vera að sinna öðrum verkum.

Þegar framkvæmdum í Hvítanesi var lokið var risið þar stórt þorp á íslenskan mælikvarða. Þar voru um 300 byggingar, vegir, raf- og vatnsveita, brunnar og ljósastaurar, skotgrafir o.s.frv. Ekki hafa fengist áreiðanlegar upplýsingar um það hversu margir dvöldust í stöðinni. Því var haldið fram að þar hefðu verið allt að 10 þúsund manns þegar mest var, en líklegt er að það sé orðum aukið.
Áætlað hefur verið að mannvirki og búnaður í Hvítanesi hafi kostað a.m.k. 270.000 pund sem framreiknað til dagsins í dag væru um 9.4 milljarðar.

Í flotastöðinni í Hvítanesi var unnið að viðhaldi og viðgerðum á netum og tundurduflabelti í Hvalfirði og þjónustaði stöðin einnig skip á firðinum með ýmsum hætti. Mikið magn af vatni var t.d. flutt úr Hvítanesi í skip í firðinum enda flest skipin voru gufukynt og þurftu því mikið vatn. Sum þeirra eimuðu vatn úr sjó fyrir vélarnar en þurftu þó engu að síður vatn fyrir áhafnir og farþega, og smærri skip þurftu jafnvel einnig vatn fyrir vélarnar. Vatnabátar unnu við að koma vatni í skipin en eftir að vatnsveita var lögð í Hvítanesi varð auðveldara að þjónusta skipin á firðinum að þessu leyti. Afgreiðsla á kolum til skipa flotans fór einnig fram í Hvítanesi að hluta og var í höndum breska eimskipafélagsins Delaware (og síðar einnig kolapramminn P.L. M 14). Það tók kol í Reykjavík og sigldi með upp í Hvalfjörð en áhafnirnar þurftu sjálfar að starfa við kolatökuna.

Þeir sem dvöldu í Hvítanesi eftir að framkvæmdum var lokið voru væntanlega flestir í vinnu á vegum flotastöðvarinnar, til dæmis við viðgerðir á netum, þjónustu við skip o.s.frv.. Ýmsir dvöldu þar þó aðeins tímabundið, meðal annars flugliðar sem stöldruðu þar við á leið til og frá Kanada þangað sem þeir fóru í þjálfun. Að auki starfaði stór hópur manna við ýmsa þjónustu tengda rekstri hverfisins, svo sem viðhald innviða og aðra starfsemi. Dæmi um fólk í síðastnefnda hópnum var Robert Maltby, sem kom ásamt tólf manna hópi til Hvítaness árið 1941 til að setja upp og reka þar verslun og veitingastofu breska flotans, sjóliðaklúbbinn. Auk klúbbsins rak Íslendingur þar sjoppu í timburskúr nokkru ofan við Hvítanesbæinn. Kvikmyndahús var einnig rekið í Hvítanesi en í skráningunni tókst ekki að skera úr um það í hvaða bragga það var. Samvæmt Óskari Þórðarsyni var aðstaðan þar fremur bágborin: Gólfið var óslétt, bekkirnir lélegir. Bíóbragginn var þó staður sem var hvað eftirsóttastur. Þar komust færri að en vildu.
Bíóið var fyrst og fremst ætlað þeim hermönnum sem engar virðingarstöður skipuðu. Einungis ef svo vildi til að þeir fylltu ekki húsið fengum við aðgang. […] Sýnt var að minnsta kosti tvisvar í viku, stundum oftar. Líklega hefur myndaúrvalið verið frekar fábrotið.
Eftir að amerískir sjóliðar fóru að venja komur sínar í Hvítanesi (þegar þeir fengu landvistarleyfi) glaðnaði yfir sölunni í bæði klúbbnum og sjoppunni. Bóndinn á Fossá sá einnig tækifæri í komu amerísku sjóliðanna og fór að bjóða upp á um klukkutíma hestaferðir um nágrennið sem urðu mjög vinsælar hjá amerískum sjóliðum, en ekki er getið um að Bretarnir hafi nýtt sér afþreyinguna mikið enda höfðu þeir úr mun takmarkaðri fjármunum að spila en amerísku dátarnir.

Í Hvítanesi var rekinn spítali sem sinnt gat íbúum á svæðinu (og væntanlega úr flotanum á firðinum), þótt líklega hafi aðstaða þar verið fremur einföld (sjá umfjöllun um minjar hér á eftir). Auk þessara bygginga voru víða ýmiskonar aðrar þjónustubyggingar, s.s. skemmur, smærri samkomubraggar og eldhús (Mess hall), klósett og sturtur.
Matur var eldaður á nokkrum stöðum í flotastöðinni og líklegt að fæði hermanna á svæðinu hafi aðallega samanstaðið af innfluttum mat. Vörur bárust ýmis frá Reykjavík eða beint með skipum frá Bandaríkjum og Bretlandi en lítið hefur fundust um hvernig mataræði þeirra var samsett að því frátöldu að bjórinn sem neytt var á svæðinu kom frá Kanada. Vörubirgðir voru bæði geymdar í móðurskipum á firðinum en einnig í birgðageymslum í Hvítanesi (og Hvammsvík).

Á framkvæmdaárunum í Hvítanesi vann þar nokkur fjöldi af Íslendingum og því voru samskipti á milli hermanna og Íslendinga talsverð. Í bók Óskars greinir hann frá því að tungumálaerfiðleikar hafi þó takmarkað öll samskipti og oft gert mönnum erfitt fyrir, enda hafi fáir Íslendingar kunnað ensku. Þeir sem voru færir í tungumálinu urðu hins vegar eftirsóttir sem verkstjórar og túlkar. Óskar vann meðal annars í blönduðum hópum af Íslendingum og Englendingum og komu þar oft upp vandamál tengd skorti á tungumálakunnáttu. Þótt Óskar sjálfur kynni afar takmarkaða ensku í upphafi greinir hann frá því að hermennirnir hafi mjög sótt í félagsskap hans og annarra Íslendinga. Margir þeirra hafi verið mjög einmana og á kvöldin hafi alls staðar orðið á vegi hans einmana menn langt frá heimahögunum sem vildu tala um fjölskyldur sínar, fræðast um landið eða kvenpeninginn.

Þeir hafi oft verið á ferli til og frá baðhúsi og vildu gjarnan bjóða Íslendingunum inn í braggana til sín, sýna þeim byssurnar sínar, myndir af fjölskyldu eða litla happa og heillagripi sem margir þeirra áttu.

Jafnvel þótt að viðvera og umferð Íslendinga í Hvítanesi hafi verið meiri en í ýmsum öðrum kömpum er ljóst er að herinn lagði áherslu á halda ákveðinni leynd yfir skipulagi og uppsetningu á mannvirkjum sínum þar. Í ævisögu Sigurðar A. Magnússonar segir frá því að þegar hópur pilta kom við á svæðinu á leiðinni úr útilegu í Vatnaskógi þá var það brýnt fyrir piltunum að gæta þess vandlega að myndavélar þeirra væru ekki uppivið heldur kyrfilega geymdar í töskum. Í frásögninni kemur fram að herinn hefði þá nýlega hirt einar 60 myndavélar af Íslendingum sem þar voru á ferð og mynduðu þær á svæðinu.

Íbúar í Hvítanesi voru nokkuð einangraðir frá umheiminum og fæstir þeirra áttu t.d. útvörp. Dagblöð komu þangað sjaldan og þá gjarnan mjög seint og því litlar fréttir að fá. Hermennirnir voru almennt mjög fréttaþyrstir og í raun þyrstir í alla tilbreytingu frá hversdagslífinu sem var mörgum þeirra þungbært. Að mati Roberti Maltby, sem vann í verslun og veitingastofunni á svæðinu, var líf sjóliðanna í Hvítanesi án efa oftast eitthvert versta tímabil í lífi þeirra.
Öll tilbreyting í daglegt amstur var vel þegin, sér í lagi á sunnudögum þegar ekki var unnið, a.m.k. ekki á meðan á uppbyggingarskeiði svæðisins stóð. Óskar Þórðarson lýsir því í bók sinni að guðsþjónustur hafi farið fram undir beru lofti hvern sunnudag í Hvítanesi þegar hann var þar og verið vel sóttar. Messað var í heimatúninu ofanverðu þar sem nokkur halli var og gestir gátu setið. Hann segir að fjölbreyttur hópur hafi sótt messurnar. Ekki er ljóst hvort þær fóru fram á íslensku eða ensku en í lok samkomunnar var í það minnsta sungið lagið Eldgamla Ísafold að sögn Óskars.

Ekki fundust nákvæmari upplýsingar um það hvenær flotastöðinni var lokað en að það virðist hafa verið fyrir árslok 1944 því jörðinni var skilað til Sölunefndar setuliðseigna árið 1944. Þá var ljóst að stórt verkefni væri framundan við að leysa upp þorpið í Hvítanesi og koma þeim búnaði sem þar var í notkun annars staðar eða í verð. Mönnum var ljóst að verðgildi eigna á stað eins og Hvítanesi (og öðrum svæðum í Hvalfirði þar sem herinn hafði verið með umsvif) yrði ekki í neinu samræmi við byggingakostnað, en samkomulag var gert við ríkisstjórnina um að hún „keypti og/eða yfirtæki mannvirki og búnað hersins og endurseldi einkaaðlilum eftir atvikum. Í mörgum tilfellum var um að ræða greiðslu fyrir landspjöll sem orðið höfðu við umsvif herliðsins, einkum þegar um mannvirki var að ræða“.

Ríkisstjórnin skipaði nefnd (Nefnd setuliðsviðskipta) vorið 1944 til að annast ráðstöfun eigna hersins fyrir sína hönd og ári síðar Sölunefnd setuliðseigna til að „sjá um sölu hermannaskála, bæta úr eignarspjöllum af völdum setuliðsins og greiða landeigendum skaðabætur“.
Nefndirnar höfðu báðar lokið störfum 1948 og var niðurstaða þeirra gjarnan að bæjar- og sveitarfélög fengu forkaupsrétt.
Í Hvítanesi voru fjölbreytt mannvirki. Auk stórskipabryggju og steinbryggju á vestanverðu nesinu var þar mikill fjöldi íbúðabragga, vöruhús og verkstæði og nokkur steinhlaðin hús og vegakerfi með lýsingu, vatnsveita og rafstöð.
Ýmislegt er vitað um örlög einstakra bygginga en margt er þó á huldu um það hvar efniviður flotastöðvarinnar endaði.

Í Hvalfirði var upphaflega höggvið á landfestar kafbátaneta og þeim sökkt og tundurduflagirðingunni þar var eytt með sprengingu. Á næstu árum varð hins vegar ljóst að leifar mannvirkjanna hömluðu skipaumferð og veiðum á svæðinu og var gert samkomuleg við bresk yfirvöld um að sérhæft hreinsunarskip ynni að hreinsun fjarðarins árin 1948-49.
Samkvæmt samantekt Friðþórs Eydals um eftirmál hernaðaruppbyggingar í Hvalfirði gekk vel að selja búnað og byggingar. Vita- og hafnarmálastofnunin (forveri Siglingamálastofnunar) eignaðist t.d. gufukranana tvo sem gengu á járnbrautarspori fram á hafskipabryggjuna og skemmurnar tvær neðarlega á nesinu. Var sú stærri flutt á lóð stofnunarinnar og stóð enn á lóð Siglingamálastofnunar þegar Friðþór ritaði grein um afdrif bygginganna 1999.

Eina boðið sem barst í stórskipabryggjuna á svæðinu var einnig frá Vita- og hafnarmálastofnuninni, upp á 400 pund en bryggjan hafði kostað 126.000 pund í smíði. Málið endaði með því að breska flotastjórnin ákvað að gefa íslenska ríkinu bryggjuna með þeim skilyrðum að Bretland væri leyst undan allri ábyrgð vegna viðhalds eða hreinsunar síðar meir. Í kjölfarið var ákveðið að taka bryggjuna ekki niður og greiddi Vitamálastofnun landeiganda leigu fyrir aðgang að henni fyrstu árin.

Með tímanum fór timbur úr bryggjunni að hverfa og var þá ákveðið að hirða það sem hægt væri af timbri og brautarteinum. Landeigandi óskaði eftir því að kaupa bryggjuna 1949 en þeirri ósk var synjað. Árið 1960 óskaði hann svo eftir því að ríkissjóður afsalaði honum bryggjunni til niðurrifs vegna þeirra búsifja sem hernámið hefði haft fyrir jörðina og hversu litlar bætur hefðu fengist, en beiðninni var aftur synjað í þeirri von að bryggjuleifarnar gætu nýst betur og hanga því illa farnar leifar bryggjunnar enn uppi.
Ólíkt mannvirkjum í þéttbýli sem gjarnan nýttust tímabundið á staðnum eftir brotthvarf hersins voru mannvirkin í Hvítanesi fjarri alfaraleið og því engar tilraunir gerðar með að nýta það á staðnum eftir því sem best verður séð. Raskið í Hvítanesi var mikið og aldrei virðist hafa komið til greina að freista þess að hefja aftur búskap á jörðinni.

Efnismenningin úr Hvítanesi dreifðist víða. Sem dæmi um það má nefna að á þessum tíma vann Ungmennafélagið Drengur í Kjós að undirbúningi að byggingu félagsheimilisins Laxárness sem er talið fyrsta félagsheimili landsins. Ungmennafélagið samdi við setuliðið um kaup á nokkrum samkomubröggum í Hvítanesi og Hvammsvík. Síðsumars 1945 tóku svo félagsmenn sig til, söfnuðu efninu saman og fluttu að Laxárnesi. Varðveittar frásagnir af vinnunni benda til að atgangurinn hafi verið talsverður enda var það „…sem hafði kostað heri Breta og Bandaríkjamanna margra vikna, mánaða eða hver veit hvað […] nú rifið niður á tveimur dögum með hömrum og klaufjárnum.“
Efnið nýttist í ýmis minni háttar mannvirki í kringum félagsheimilið, t.d. var settur upp braggi sem þjónaði hlutverki hesthúss í mörg ár en þær byggingar hafa nú allar verið rifnar.

Þótt stríðinu lyki höfðu Bandaríkjamenn áfram hugmyndir um viðveru á Norður-Atlandshafinu. Á eftirstríðsárunum komu fram ýmsar áætlanir um það hvernig slíkar ráðagerðir yrðu best tryggðar og kom Ísland þar oft við sögu. Bandaríski herinn hafði áfram áhuga á Hvalfirði og var það niðurstaða sérstakrar staðarvalsnefndar Bandaríkjaflota árið 1946 að höfuðstöðvar flotans á þessum slóðum gætu orðið í Hvítanesi.

Nefndin lagði fram ýmsar tillögur um mannvirki á suðvesturhorninu á eftirstríðsárunum og þótti Hvítanes einnig koma til greina sem varastaðsetning fyrir olíustöð ef hún gæti ekki verið á Söndum í Hvalfirði. Einnig þótti koma til greina að fjarskiptastöð, sem ráðgert var að risi á Kjalarnesi, gæti risið við austanvert Hvítanes ef áætlun um Kjalarnes gengi ekki upp.
Árið 1953 fóru Bandaríkjamenn fram á að grafa kafbátabyrgi inn í Þyril og árið 1957 var óskað eftir því að reisa olíustöð og sökkla á hafsbotni og legufærum, sem nota mætti fyrir kafbáta og herskip. Engar af ofangreindum tillögum urðu að veruleika. Árið 1959 fékkst hins vegar leyfi til að reisa lóranstöð á Snæfellsnesi til að auðvelda kafbátum miðanir og var ljóst að Bandaríkjamenn höfðu augastað á Hvalfirði fyrir frekari uppbyggingu hernaðarmannvirkja.

Talsverð andstaða var við uppbyggingu og viðveru bandaríska hersins hér á landi á friðartímum. Á þessum tíma var efnt til ýmissa mótmæla til að sporna við frekari uppbyggingu þeirra hér á landi. Hernaðarandstæðingar fóru t.d. reglulega í Keflavíkurgöngur til að krefjast þess að Bandaríkjamenn létu af allri uppbyggingu og viðverðu á Íslandi og að hvetja til að Ísland gengi úr NATO. Árið 1962 var ákveðið að umrædd mótmælaganga skyldi farin frá Hvítanesi í Hvalfirði (í stað Keflavíkur). Aðspurðir sögðu forvígismenn göngunnar að það væri til að vekja athygli á þeirri ágirnd sem Bandaríkjamenn hefðu á svæðinu fyrir kafbátahöfn og flotastöð. Almannavarnafrumvarpið sem lagt hefði verið fyrir alþingi síðasta vetur hefði sýnt að Hvalfjörður stefndi í að vera jafn mikið uppbyggingarsvæði og Keflavík. Ástæða þess að gangan var farin Hvítanesi sögðu þeir hins vegar vera þá að Hvítanesjörðin hefði verið ein fyrsta íslenska bújörðin sem fór í eyði vegna hernaðarumsvifa.
Jörðin Hvítanes komst í eigu Jóns Björnssonar og fjölskyldu í stríðslok og hélst í þeirra eigu allt fram á síðustu ár eftir því sem best fæst séð.
Ljóst er að herminjar á jörðinni settu nýtingu hennar nokkrar skorður. Árið 1995 stofnuðu afkomendur Jóns, þeir Björn og Jón Kristinssynir, einkahlutafélagið Hvítanes um eignina og fljótlega eftir 2000 þróuðu þeir tillögu að nýju og breyttu deiliskipulagi sem m.a. var kynnt fyrir sveitarfélaginu á þeim tíma.
Á allra síðustu árum (og eftir að skráningunni lauk) hafa komið fram nýjar ráðagerðir um nýtingu og uppbyggingu í Hvítanesi. Samkvæmt deiliskipulagi stendur þar til að hefja skógrækt og gera jörðina aftur að lögbýli. Gera þessar nýju áætlanir ráð fyrir byggingu íbúðarhúss, skemmu, þjónustu- og vélarhúss, bryggju og bryggjuhúss á jörðinni á 5 ha svæði neðst á tanganum og virðast framkvæmdir nokkuð komnar af stað, af nýlegum loftmyndum að dæma.

Heimild:
-Hernámið frá sjónarhóli Fornleifafræðinnar: Skráning á minjum úr Síðari heimsstyrjöldinni í Hvítanesi í Hvalfirði, Reykjavík 2025.
-https://www.academia.edu/128999410/HERN%C3%81MI%C3%90_FR%C3%81_SJ%C3%93NARH%C3%93LI_FORNLEIFAFRAE%C3%90INNAR