Hveragerði – söguhringur

Hveragerði hefur að geyma marga áhugaverða staði, bæði hvað varðar upphaf bæjarfélagsins sem og sögu þess.

Listamannahverfið
Árin 1940-1965, bjuggu eða dvöldu fjöldi þekktra listamanna í Hveragerði,- skáld, rithöfundar, tónskáld, listmálarar og myndhöggvarar. Af þeim eru þekktust skáldin og rithöfundarnir Jóhannes úr Kötlum, Kristmann Guðmundsson, Kristján frá Djúpalæk, Gunnar Benediktsson, Sr. Helgi Sveinsson, Kári Tryggvason og Ólafur Jóhann Sigurðsson, tónskáldin Ingunn Bjarnadóttir og Árni Björnsson, myndlistamennirnir Höskuldur Björnsson, Kristinn Pétursson, Gunnlaugur Scheving og myndhöggvarinn Ríkarður Jónsson.

Ástæðan fyrir því að listamenn fluttu til Hveragerðis voru einkum þær, að hér voru lóðir ódýrar og ódýrt að kynda húsin með jarðhita. Jafnframt var það góð leið til að losna úr ys og þys Reykjavíkur í byrjun stríðs. En þó að listamennirnir hafi leitað út fyrir borgina í rólegra umhverfi er fjarri því að í kringum þá hafi ríkt nein lognmolla. Þeir létu sig varða öll mál sem til framfara og menningar horfðu og pólitíkin var oft á tíðum hörð. Hinsvegar stóðu allir sem einn maður þegar hin frægu garðyrkju- og listamannaböll stóðu fyrir dyrum, en „Blómaböllin“ í Hveragerði eru afsprengi þessara samkoma. Á slíkum gleðisamkomum voru allir vinir. Þekktust voru þau atriði þegar skáldin stigu upp á svið og kváðust á. Stundum sömdu þau annál ársins eða kvæði kvöldsins. Lausavísur þessara kappa urðu margar hverjar landsfrægar og á hvers manns vörum. Eflaust kannast margir við vísurnar sem fóru á milli þeirra Kristmanns og Jóhannesar úr Kötlum þegar þeir hittust einu sinni á símstöðinni. Þar sátu þeir og spjölluðu saman þar til Jóhannes segir allt í einu:
Lít ég þann er list kann,
löngum hafa þær kysst hann,
– Kristmann.
Þá svaraði Kristmann:
Einkum þó vér ötlum,
að þær fari úr pjötlum,
– í Kötlum.

„Listamannahverfið“ samanstendur af þrem götum. Bláskógar var gata listmálaranna, Laufskógar gata tónlistarmannanna, en flest settust skáldin að við götu sem nú nefnist Frumskógar, en var þá nefnd „Skáldagata“. Til að skoða hús skáldanna er hægt að ganga sem leið liggur vestur Heiðmörk, frá Breiðumörk. Einnig er hægt að taka á sig krók og ganga framhjá hverasvæðinu austanverðu. Þar liggur gatan Hveramörk. Við hverasvæðið er móttökuhús fyrir ferðamenn þar sem hægt er að lesa um jarðfræði og sögu þess, fara um svæðið og kynnast einstakri hveraflórunni.

Gegnt innganginum á hverasvæðið er húsið Helgafell. Þar bjó um tíma Ragnar bróðir Ásgeirs Ásgeirssonar forseta. Hann orti m.a. ljóð við lög Kaldalóns (Þú mildi vorsins vindur). Við enda Hveramerkur liggur göngustígur yfir hverasvæðið og endar við Bláskóga. Þegar gengið er niður eftir Bláskógum sést áberandi hús listmálarans Kristins Péturssonar, Bláskógar 6. Þegar Kristinn fluttist til Hveragerðis, haustið 1940, hafði hann þjáðst mjög af gigt og hingað leitaði hann sér heilsubótar í leir- og hveraböðin. Skömmu síðar hóf hann byggingu húss með stórri og myndarlegri vinnustofu. Húsið nefndi hann Seyðtún. Þá var Hveragerði orðið nokkur vísir að listamannabæ. Kristinn ferðaðist mikið um landið, rissaði upp myndir í fáum dráttum og vann úr því þegar heim kom. Haustið 1948 opnaði hann dyrnar að vinnustofu sinni og bauð þeim sem vildu að heimsækja sig og skoða verk sín. Í dag muna margir Hvergerðingar eftir Kristni, sem hávöxnum einfara með sitt síða gráa skegg. Fyrir þá sem vilja kynnast verkum hans skal bent á að nú er lunginn úr ævistarfi hans kominn á Listasafn ASÍ.

Annar þekktur listmálari, Höskuldur Björnsson, bjó við Bláskóga. Hann fluttist hingað frá Hornafirði árið 1946, keypti húsið Leiðvöll (Bláskóga 2) og byggði við það vinnustofu. Höskuldur ferðaðist mikið um landið, og hélt til haga í myndum sínum ýmsu er honum virtist fornlegt, horfið þjóðlíf og minjar þess. Þekktastur var hann þó fyrir landslags- og fuglamyndir sínar, en þá voru fuglamyndir svo að segja nýtt viðfangsefni í myndlist. Þar túlkaði hann líf fuglanna, hátterni þeirra, liti, hreyfingar og viðmót. Þekking hans á fuglum var orðin slík, að honum tókst oftlega að draga fram sérkenni þessara vængjuðu vina sinna með fáum, stílhreinum dráttum. Á heimili Höskuldar var lengi rekið kaffihús eftir hans dag, þar sem gestir nutu veitinga hjá Hallfríði Pálsdóttur ekkju hans. Þar gafst fólki tækifæri á að skoða listaverk sem héngu á veggjum.

Hér við hús Höskuldar erum við komin að Heiðmörk. Næsta gata vestan við Bláskóga, er „Skáldagatan“, Frumskógar. Í Vin, húsi númer 5 við Frumskóga, bjó séra Gunnar Benediktsson og kona hans Valdís Halldórsdóttir. Þau fluttu hingað haustið 1943 í Friðsteinshús (Bláskóga 15) og voru þar eitt ár. Þá keyptu þau Vin og bjuggu þar síðan. Þegar þau fluttu hingað lýsti Gunnar Hveragerði á þennan hátt: „Þá var Hveragerði mjög eftirsóttur staður smáborgurum í Reykjavík, sem efni höfðu á að hrófla sér upp skýli til athvarfs yfir sumarmánuðina sér til hvíldar úr ys stórborgarinnar.“ Það hafði þegar tekist hið elskulegasta bræðralag milli þessa sumarbústaðafólks og íbúa staðarins, þar sem listamenn og garðyrkjufólk var ráðandi um svipmót þessara ára. Gunnar vann að hreppsnefndarstörfum og var einn fimmmenninga sem stofnuðu „Hreyfinguna“ sem vann að því að Hveragerði klauf sig frá Ölfusi og varð sjálfstætt sveitarfélag árið 1946. Á þessum tíma var gatnakerfi þorpsins í mótun og er Gunnar höfundur gatnanafna, eins og Frumskógar, Bláskógar o.fl.

Kristján frá Djúpalæk bjó í Bræðraborg (Frumskógum 6). Þegar hann flutti hingað árið 1949 var hann orðinn þekktur sem ljóðskáld og dægurlagahöfundur og eftir því sem árin liðu naut hann sífellt meiri vinsælda. Þrátt fyrir vinsældir sínar sem skáld varð hann að sjá fyrir sér með annarri vinnu. Hann var barnakennari í Þorlákshöfn, vann við garðyrkjustörf, húsamálun og fleira sem til féll. Einnig vann hann við jarðboranir í Dölunum í sambandi við rannsóknir á kola- og surtarbrandslögum. Eftir hann lifa mörg þekkt ljóð og lagatextar, svo sem „Vor í Vaglaskógi“.

Sr. Helgi Sveinsson bjó í Ljósafelli (Frumskógum 7). Hann starfaði hér sem prestur og kenndi þar að auki í garðyrkjuskólanum og barna- og miðskólanum. Hann var einstaklega lipur hagyrðingur og svo fljótur var hann að setja saman vísur að engu líkara var en hann talaði í hendingum. Stundum átti hann það til að skjóta orði eða hendingu inn í tal manna svo að úr varð rétt kveðin vísa.

Kristmann Guðmundsson bjó í Garðshorni (Frumskógum 9) sem hann byggði 1941. Hann skrifaði nokkur verk þegar hann dvaldi erlendis, stóð þar að útgáfumálum og var farinn að njóta töluverðra vinsælda áður en seinna stríðið skall á. Þá varð hann að flýja frá Þýskalandi þar sem allar hans eignir, bækur o.fl var fryst og hann fékk aldrei krónu fyrir. Hann flutti til Hveragerðis til að losna úr asanum í Reykjavík og dvaldi um tíma á berklahælinu að Reykjum (Reykjahælinu) sem tók til starfa 1931 og var rekið til ársins 1938. Þegar hann kom til Hveragerðis í árslok 1940 kom þorpið honum þannig fyrir sjónir: „Hveragerði var ekki beysið í þá daga. Fáeinir kofar á við og dreif, en götur engar nema afleggjarinn upp að gömlu mjólkurbúshúsunum. Í einu þeirra var lítil verslun, og átti hana eigandi húss þess, sem ég hafði tekið á leigu, Halldór Gunnlaugsson.“ Kristmann tók þátt í einskonar fegrunarfélagi sem átti að stuðla að betri umgengni í þorpinu. Félagið gaf íbúum m.a. ruslatunnur sem þá var lítið um. Á þessum tíma var þorpið ógirt og búfénaður gekk í sorpið og dreifði því þannig að óþrif hlutust af. Kristmann hafði áhrif á gang mála í sveitarstjórnarmálum og var í fimmmanna nefndinni með Gunnari Ben sem vann að stofnun sveitarfélagsins. Hann var mikill áhugamaður um garð- og trjárækt og enn í dag kemur fólk til að líta á hinn fræga „Kristmannsgarð“. En garðurinn hefur breyst mikið í tímans rás og er fátt eftir af honum annað en garðarnir sem Kristmann hlóð og nokkur stakstæð tré. Meðal þeirra er að finna sjaldgæf tré eins og beyki.

Jóhannes úr Kötlum flutti hingað haustið 1940 og bjó hér í 19 ár. Hann bjó fyrst í Friðsteinshúsi (Bláskógum 15), seinna í Miðseli (Frumskógum 10) og síðast í Hnitbjörgum (Bröttuhlíð 9). Þótt hann væri þekktur fyrir verk sín varð hann að vinna fyrir sér með öðrum hætti. Hann starfaði lengi í Þórsmörk og var einn af fyrstu landvörðunum. Einnig var hann vörður við mæðuveikigirðingarnar uppi á fjöllum.

Ríkarður Jónsson átti hér sumarbústað sem hann nefndi Smáragrund (Frumskógar 11). Hann dvaldi hér aðeins á sumrum en vann í Reykjavík við höggmyndir og útskurð. Hann byrjaði að læra tréskurð 17 ára gamall í Reykjavík og lauk sveinsprófi í þeirri iðn þremur árum síðar, 1908, fyrstur Íslendinga. Skömmu síðar sigldi hann til Kaupmannahafnar til frekara náms í útskurðarlist og til þess að læra höggmyndasmíði og almennt listnám. Hann bar djúpa virðingu fyrir handverkinu sem listrænni eigind. Fyrsta sýning hans hér á landi var árið 1915. Ríkarður var glaðvær sagnamaður, rímfróður og hnyttinn hagyrðingur. Kímni hans og lífsgleði mótaði óneitanlega list hans sem sést í mörgum andlitsmyndum eftir hann. Á lóð hans er borhola sem boruð var 1941. Holan var 50 feta djúp og ein af þeim fyrstu í þorpinu. Þetta var samvinnuverkefni Ríkarðs og Kristmanns sem bjó við hliðina á honum. Seinna voru fleiri hús tengd við holuna sem var lengi virk.

Nú hefur helstu listamanna verið getið sem bjuggu í „Skáldagötunni“. Þá er tilvalið að ganga upp að kirkju, sem stendur tignarlega á „Sandhóli“, og skoða útsýnið þaðan. Þar sést yfir hverasvæðið og stóran hluta bæjarins. Á hverasvæðinu undir Sandhól stóð Ásbyrgi, hús Ásgeirs Jónssonar járnsmiðs byggt 1935. Hann var okkar fyrsta skáld og orti smellna gamanbragi sem sungnir voru á samkomum. Hann var höfundur hinna fleygu orða sem margir Hvergerðingar muna: „Hveragerði er heimsins besti staður.“ Hann vann í Landssmiðjunni og flutti snemma héðan.

Nú hefur verið getið helstu listamanna sem dvöldu í Hveragerði fyrrum. Nokkrir listamenn búa hér í dag og halda uppi heiðri Hveragerðis sem skálda- og listamannabæjar. Meðal þeirra eru skáldin og rithöfundarnir Gunnar Dal og Indriði G. Þorsteinsson og listmálarinn Hans Christiansen.

Gunnar Dal er með merkari hugsuðum okkar þjóðar og hefur gefið út fjölda bóka. Meðal þeirra eru skáldsögur og ljóðabækur sem hann hefur bæði samið og þýtt, bækur um heimspekileg og trúarleg efni, t.d. Spámaðurinn eftir Kahlil Gibran.
Gunnar nam heimspeki við Háskólann í Edinborg, Kalkútta og Wisconsin. Hann var kennari til fjölda ára og hefur setið í stjórn Félags íslenskra rithöfunda. Meðal viðurkenninga sem hann hefur hlotið eru listamannalaun, laun Rithöfundasjóðs og bókmenntaverðlaun RÚV. Nýlega hélt Gunnar Dal upp á 50 ára rithöfundarafmælið sitt og kynnti þar m.a. nýútkomna bók sína, Stefnumót við Gunnar Dal.

Indriði G. Þorsteinsson, rithöfundur, byrjaði sem blaðamaður hjá Tímanum 1951, vann síðan hjá Alþýðublaðinu og varð seinna ritstjóri Tímans. Hann skrifaði leikritahandrit að bók sinni, „Sjötíu og níu af stöðinni“, sem er eitt af fyrstu leikritunum sem sýnd voru í íslenska sjónvarpinu.

Indriði samdi jafnframt kvikmyndahandrit af sögunni um útlagann Gísla Súrsson. Indriði hefur samið skáldsögur, fjölda smásagna, skrifað ævisögur og sagnasöfn.

Listmálarinn Hans Christiansen er einn af fyrstu innfæddu Hvergerðingunum. Hann hefur búið hér um áratuga skeið og haldið fjölda sýninga. Óhætt er að segja að fáir hafi jafn gott auga fyrir mótívum úr landslagi og mannlífi bæjarins. Með pennateikningum og vatnslita- og pastelmyndum hefur Hans lífgað upp á listalíf bæjarins. Margir heimsækja hann í vinnustofuna að Breiðumörk 8, sem opin er gestum og gangandi.

Auk ofangreindra eru ýmsir aðrir lærðir og leiknir í Hveragerði sem stunda list af ýmsu tagi, má þar nefna glerlist, myndlist, útskurð, leirlist, nytjalist, leiklist, tónlist o.fl.

Drullusund

Örnefni eru oft óvenjuleg og skemmtileg. Drullusund í Hveragerði er eitt þeirra, nafn á göngustíg sem verið hefur í notkun frá upphafi byggðarinnar, þvert yfir hverasvæðið í miðbænum.
Níu söguskilti hafa verið afhjúpuð í Hveragerði á undanförnum árum, það nýjasta segir frá Drullusundi í miðbænum.

„Þetta er annað af tveimur undarlegustu örnefnum í Hveragerði; hitt var Skrattabæli, hús sem eyðilagðist því miður í jarðskálftanum fyrir nokkrum árum og varð að rífa í kjölfarið,“ segir Aldís Hafsteinsdóttir bæjarstjóri.

Drullusund er göngustígur þvert yfir hverasvæðið í miðbænum og tengir miðbæinn og efra þorpið, sem svo er kallað. „Þetta er gömul leið sem hefur alltaf borið þetta nafn. Ég hef búið hér í bænum síðan ég var lítil og þetta er þekkt örnefni. Allir þekkja Drullusundið,“ segir Aldís.

„Við höfum verið með í gangi verkefni í áratug, setjum upp eitt söguskilti við markverðan stað á hverju ári og höfum gefið út götukort sem gefur fólki tækifæri til að fara á milli skiltanna og fræðast um sögu Hveragerðis. Sveitarfélagið er ekki gamalt, verður 70 ára á næsta ári, og þótt mörg önnur sveitarfélög séu miklu eldri státum við af skemmtilegri sögu. Gestir bæjarins og jafnvel ekki íbúar sjálfir þekkja þó ekki söguna nema einhver segi þeim hana. Við viljum gefa fólki tækifæri til að kynna sér sögu bæjarins, gárungarnir segja reyndar stundum að í sveitarfélaginu, sem er eitt það minnsta að flatarmáli á landinu, geti ekki verið mjög margir merkilegir staðir, en við erum ekki hálfnuð!“

Drullusund liggur milli gatnanna Bláskóga og Hveramerkur. Í upphafi mun Drullusundið aðeins hafa átt við leiðina frá þinghúsinu (Breiðumörk 25) að Ásum (Hveramörk 16) en eftir að byggð fór að myndast vestanmegin við hverasvæðið á fjórða og fimmta áratug síðustu aldar færðist heitið yfir á núverandi göngustíg.

Drullusundið var einkum notað af íbúum til að stytta sér leið á milli þorpshluta, að sögn Aldísar bæjarstjóra, börnum á leið í skóla og húsmæðrum til innkaupa.

„Áður en Drullusundið var hellulagt myndaðist á gönguleiðinni, einkum í vætu, drullusvað og af því dregur stígurinn nafn sitt. Heppilegasti fótabúnaðurinn var þá gúmmístígvél, sem áttu það til að festast í leðjunni svo erfitt gat reynst að komast þurrum fótum yfir,“ skrifaði á sínum tíma Gunnar Benediktsson, rithöfundur og hreppsnefndarmaður, þegar hann lýsti ástandi samgöngumála í Hveragerði um miðja öldina.

Gunnar segir svo frá að eftir að fjölskyldan flutti í Skáldagötu, þar sem nú heita Frumskógar, var þar „enn ekki vottur af götu að öðru leyti en því, að húsalínur voru að nokkru leyti beinar í gegnum þrælþýfðan móa, þá var ekki hægt að fara með litlu dótturina niður í þorp nema með mikilli fyrirhöfn. Það þurfti tvo til að starta því fyrirtæki, þar sem annar þurfti að annast barnið, en hinn að skondrast með vagninn, þar til komið var á breiðstræti hverasvæðisins.“

Hverasvæðið í miðbænum

Hveragerði dregur nafn sitt af hverasvæðinu í bænum miðjum. Þjóðleiðin forna yfir Hellisheiði og inn á Suðurland lá nærri hverasvæðinu og umferð þar um talsverð. Árið 1906 féll ferðamaður í hver einn á svæðinu og hlaut af bana. Hefur hverinn síðan borið nafnið Manndrápshver. Atvikið varð til þess að sett var upp lítil vatnsknúin rafstöð í Varmá til að skaffa rafmagn til raflýsingar leiðarinnar nærri hverasvæðinu. Þetta var fyrsta rafknúna götulýsing landins í dreifbýli. Aðrir nafntogaðir hverir á svæðinu eru Bláhver en hann er nefndur eftir lit vatnsins.

Ruslahver (einnig þekktur sem Önnuhver) hafði um árabil verið notaður sem ruslagryfja og dregur nafn sitt af því að hann lifnaði við í jarðskjálfta 1947 og þeytti öllu ruslinu úr sér. Dynkur heitir hver sem áður var aðeins lítið gufuauga en eftir Suðurlandsskjálftann 2000 umbreyttist hann í talsvert öflugan leirhver.

Hveragerði er hluti af jarðhitasvæðis Hengilseldstöðvarinnar í rekbelti Mið-Atlantshafsins. Austar er breitt gosbelti, sem teygist frá Heklu og Vestmannaeyjum inn undir Vatnajökul, um Kverkfjöll og Dyngjufjöll norður til Öxarfjarðar. Þar byggist gosvirknin að langmestu á svokölluðum heitum reit, en ekki á plötureki eins og í rekbeltinu. Jarðhitasvæðin myndast á brotasvæðum jarðskorpunnar og gropnum móbergslögum fyrir tilstilli flekahreyfinga og jarðskjálfta, sem geta haldið þeim við eða gert þau óvirk. Þau skiptast í u.þ.b. 30 há- og 300 lághitasvæði. Háhitasvæðin eru innan beggja gosbeltanna. Þau eru mun öflugri en lághitasvæðin og séu þau sýnilega á yfirborðinu ber mest á gufuaugum, brennisteini og bullandi leirhverum. Sé hitinn á 1000 m dýpi hærri en 200°C teljast þau háhitasvæði. Lághitasvæðin eru að langmestu leyti utan gosbeltanna og hitinn á sama dýpi er innan við 150°C. Þau eru ólík háhitasvæðunum, því þar ber lítið eða ekki á brennisteinsgufum og þar eru bullandi vatnshverir, goshverir eða laugar.

Hveragerði – Bakkahver 1943.

Háhitasvæði Hengilsvæðisins eru hundruð þúsunda ára gömul og elzti hlutarnir eru í og við Hveragerði. Forfeður okkar höfðu ímigust á hverasvæðum. Þau voru hættulegur farartálmi og lítt nýtileg, en ferðamönnum þótti og þykir gaman að sjá goshveri. Litli-Geysir á hverasvæðinu var einn slíkur en hann er horfinn. Nýting jarðhitans í Hveragerði hófst í kringum 1930 fyrir Mjólkurbú Ölfusinga úr öflugum gufuhver, Bakkahver, og tíu árum síðar var fyrsta holan boruð niður á 54 m dýpi og gufan var nýtt í gróðurhúsinu í Fagrahvammi, þar sem ylrækt hófst. Holan er löngu horfin en hún réði úrslitum um framtíð Hveragerðis sem ylræktarþorps. Bakkahver er enn þá þarna með pýramídalöguðu þaki.

Hitaveita Hveragerðis nýtir borholurnar HS-02 (311m) og HS-08 (254m), sem voru boraðar 1950 og 1988. Hitaþolnar örveirur í hverunum eru nýttar til framleiðslu hvata (ensíma). Fjöldi þessara örveirna er mikill og sumar sjást með berum augum, s.s. hin blágræna Masigolcladus Laminosus (grænt slim) og hin græna Chloroflexus, sem er í rauninni með glóaldinlit.

Í Hveragerði liggja göngustígar um miðbæjartorgið, skrúðgarðinn á Fossflötinni, Sandskeiðið, sunnan undir Hamrinum, Fagrahvammstúnið, Heilsustofnun NLFÍ og meðfram Varmá inn í Ölfusdal. Þessi svæði tengjast jafnframt neti göngustíga í landi Garðyrkjuskóla ríkisins, undir Reykjafjalli og í Ölfusborgum. Þá er tilvalið að labba upp á Hamar en þaðan sést yfir Hveragerði, Suðurlandsundirlendið og Ölfusdalinn í norðri. Vel má merkja jökulrákir frá síðasta jökulskeiði í Hamrinum. Velja má lengri og skemmri gönguleiðir allt eftir þörfum hvers og eins. Allir ættu því að finna gönguleiðir við hæfi.

Sléttlenda dalverpið, sem blasir við úr Kömbum norðan Hveragerðis og Hamarsins, er í rauninni ónefnt. Árið 1703 talar Hálfdán á Reykjum um Völlinn eða Árhólma, þótt eldri nafngift finnist ekki. Vorsabæjarvellir eru fremri hluti dalsins allt að Hengilsá eins og hún rann áður neðar í honum norðan núverandi hesthúsa. Norður að núverandi farvegi heitir Árhólmar. Líklega flutti áin sig snemma á 20. öld. Hengladalsá rennur um Svartagljúfur norðan Kamba og Svartagljúfursfoss nokkra metra frá veginum nyrzt í Kömbum. Fyrrum féll hún um Nóngil tvö, litlu norðar.

Norðan undir Hamrinum er upphlaðinn hver, Grýla, sem gaus reglulega á 1½ klst. fresti en hefur látið af slíkri reglusemi. Annar frískari goshver er nú sunnan ár nær Menntaskólaseli. Fyrrum voru sel frá Reykjabæjartorfu og Vorsabæ í dalnum og síðar var stofnað til nýbýla þar (Friðarstaðir, Gufudalur). Reykjakot var þar frá fornu fari og nýbýlið Reykjakot II var reist þar skömmu eftir síðari heimsstyrjöldina. Menntaskólaselið stendur milli Reykjakotanna. Það var byggt 1938 og tekið í notkun í janúar 1939 sem orlofsheimili fyrir kennara og nemendur Menntaskólans í Reykjavík. Milli þess og Fossmóa var boruð hola 1940. Þar kom upp gufa af 21 m dýpi og fyrsta rafstöð landsins, sem gekk fyrir gufuafli var reist þar.

Upp frá þessu ónefnda dalverpi ganga þrír samsíða dalir um 4 km til norðurs, Reykjadalur (vestast), Grændalur (í miðju) og ónefndur dalur (austast), sem Sauðá rennur um. Gönguferðir um þá eru öllum ógleymanlegar vegna staðhátta, jarðhita (baðmöguleikar) og grózku.

Kvennaskólinn á Hverabökkum

Árný Filippusdóttir var fædd 20. mars 1894 að Hellum í Landssveit. Foreldrar hennar voru Ingibjörg Jónsdóttir, ljósmóðir, fædd að Lunansholti í Landi 1851 og Filippus Guðlaugsson fæddur að Hellum á Landi fæddur árið 1850. Árný var sjötta barnið í systkinaröðinni, af sjö börnum en fjögur elstu systkini hennar létust á barnsaldri. Auk sinna eigin barna ólu hjónin að Hellum upp fimm fósturbörn.

Saga skólans að Hverabökkum var alla tíð hörð og má telja hana meiri tilviljun en fyrirætlun, því í upphafi var skólahaldið fætt af þrá Árnýjar fyrir að eiga eigið skjól og fastan samastað. Húsið sem Árný byggði í Hveragerði var stækkað smám saman úr eins herbergis íbúð, í mörgum áföngum, þar til hann rúmaði sem best starfsemi skólans. Fyrsta námskeiðið sem Árný hélt að Hverabökkum var í ársbyrjun 1935. Oftast voru 14 stúlkur á námskeiðunum í einu, en stundum allt að tuttugu. Flestar voru þær á aldrinum 18-20 ára. Í byrjun var um þriggja mánaða námskeið að ræða en síðar var um heilan skólavetur að ræða og kennslugreinunum fjölgaði eftir því sem skólanum óx fiskur um hrygg.
Kennslugreinar við skólann voru meðal annars söngur, leikfimi, sund, matreiðsla, íslenska, heimilisbókhald, heilsufræði, danska, enska, skrift, ræðuflutningur og framkoma auk handavinnunnar. Mest var saumað úr gömlum flíkum, en dúkar voru saumaðir úr nýjum efnum. Kennt var frá klukkan 8 á morgnana og oft til klukkan 11-12 á kvöldin.

Árný sá sjálf um alla handavinnukennsluna, enda var hún jafnvíg á margt eins og að sauma hvítasaumsdúka, gera veggteppi, púða, knipla blúndur, vinna úr leðri, skera út, teikna, mála á postulín og margt fleira. Á kvöldin var unnið að handavinnu, hlustað á útvarpið, skipst á að lesa góðar bókmenntir eða spiluð sígild tónlist af grammófónsplötum, auk þess sem margir góðir gestir komu í heimsókn.

Að loknu skólahaldi á vorin var haldin sýning og ýmsum góðum gestum var boðið eins og ráðherrum, þingmönnum, prestum, listamönnum og öðrum kennurum úr Hveragerði. Námsmeyjarnar sungu og fluttu ræður, stiginn var dans og boðið var upp á kaffi og kökur.

Árný fékk styrki og gjafir frá nokkrum aðilum til skólahaldsins, meðal annars fjórum sinnum frá Búnaðarsambandi Suðurlands, frá Heimilisiðnaðarfélagi Íslands og styrki frá Alþingi, þrátt fyrir að skólinn hennar væri ekki formlega viðurkenndur sem húsmæðraskóli, heldur skólinn að Laugarvatni.

Ein bestu og gróskumestu ár skólans voru árin 1946-1953, þar sem skólinn var fyrst viðurkenndur á fjárlögum og kennarar komust á föst laun. Á þessum árum var skólinn ætið fullsetinn og komust færri að en vildu. Vefnaður bættist við námsgreinarnar sem var afar vinsælt fag, einnig félagsfræði og þjóðskipulagsfræði auk hinna hefðbundnu greina.

Eftir að húsmæðraskólinn á Laugarvatni stóðst opinberar kröfur og var rekinn með fullum ríkisstyrk átti Árný erfitt uppdráttar með fjárveitingu handa skólanum sínum. Styrkupphæðirnar voru misháar og oft fékk hún ekki nema sem nam tæplega 10% af því sem aðrir húsmæðraskólar fengu í styrk. Síðasta styrkveiting sem skráð er til skólans var skjalfest árið 1952. Nokkrir alþingismenn voru hliðhollir Árnýju og studdu hana eins og þeim frekast var unnt.

Árið 1955 var Árnýju tilkynnt að hún ætti að hætta skólahaldi. Segja má að skólahaldinu á Hverabökkum hafi endað á svipaðan hátt og það hófst, með öflum sem Árný réði ekki við.

Árný beitti ýmsum ráðum til að afla skólanum tekna. Á stríðaárunum setti Árný meðal annars upp veitingasölu á sumrin, þar sem hún matreiddi algengan heimilismat fyrir setuliðsmenn og seldi gegn vægu verði til að verða sér út um fé, auk þess að þvo af þeim þvotta.

Í erindi sem Árný flutti í heimsókn sinni að Kvennaskólanum að Blönduósi árið 1939 kemur fram viðhorf hennar til uppeldis- og menntunar er hún segir: „Takmark hvers nútímaskóla er kunnátta. Án þess að leggja fyllstu stund á kunnáttu nemenda sinna getur skólinn ekki haft þau menntandi áhrif, sem honum eru ætluð. Nemandinn vex og þroskast fyrst og fremst af því að keppa eftir sem mestri kunnáttu og leikni […] Námsafrekið er í því fólgið að tileinka sér undirstöðuatriðin nógu vel og velja svo erfiðari viðfangsefni stig af stigi, eftir því sem hæfileikarnir leyfa…“. Að mati Árnýjar byggðist kunnátta í handavinnu að nokkru leyti á ásköpuðum hæfileikum, en ekki síður á iðn og óþrjótandi námsvilja. Árný var óþrjótandi að útdeila heilræðum til nemenda sinna, bæði munnlega og skriflega.

Eftir 1946 tók Árný að sér að skrifa fyrirlestrarbækur um ýmis málefni. Sú viðamesta hét Félagsfræði eða þjóðskipulagsfræði. Önnur bók var ágrip af hagfræði og bar nafnið: Hvernig fæ ég búi mínu borgið. Aðrar bækur voru Hreinsun og pressun fata og Þvottur og ræsting. Auk bókanna skrifaði Árný langa lista af heilræðum og ritgerðarefnum. Samhliða námsefninu og ritgerðunum samdi Árný spurningar og svör.

Fljótlega eftir að Árný fluttist að Hverabökkum gerðist Herbert Jónsson frá Akureyri heimilismaður hjá Árnýju og bjó hjá henni til æviloka. Herbert var fæddur 20. júlí árið 1903. Hann veiktist ungur af berklum og gekk ekki heill til skógar eftir það. Árný kynntist honum á Reykjahæli þegar hún hélt þar námskeið og féll vel við ljúfmennsku hans og létta lund og réði hann því til skólans. Þar kenndi hann dönsku, ensku, reikning og íslensku. Herbert var vinsæll maður sem gekk undir nafninu „borgarstjórinn“ í Hveragerði. Segja má að Herbert hafi verið Árnýju stoð og stytta á margan hátt meðan hann lifði, en Árný var alla tíð ógift. Árný tók að sér tvö önnur börn meðan hún bjó að Hverabökkum þá orðin 54 ára gömul, þegar móðir þeirra fluttist búferlum til Ameríku.

Árný var sextug þegar skólahaldinu lauk og hófst þá nýr kafli í lífi hennar. Henni hafði verið gefin 4000 fermetra lóð í Hveragerði nokkrum árum fyrr og árið 1951 hóf Árný að byggja sér myndarlegt hús sem fékk nafnið Þelar og flutti þangað inn árið 1966 og seldi þá skólahúsnæðið. Að Þelum kom hún fyrir 12 vefstólum, spunavélum og öðru sem til þurfti til vefnaðar. Auk þessa kenndi Árný að loknu skólahaldi sínu bæði við Hlíðardalsskóla og við gagnfræðaskólann í Hveragerði.

Árný sjálf var víg á margt eins og að sauma hvítasaumsdúka, gera veggteppi, púða, knipla blúndur, gera leðurvinnu, skera út, teikna, mála á postulín og margt fleira.
Um sextugt byrjaði heilsu Árnýjar að hraka, hún var langþreytt, slæm af gigtarverkjum. Árný fékk heilablóðfall í febrúarbyrjun 1977 og lést tveimur mánuðum síðan, þann 2. mars 1977.

Gamla hótelið. Þinghús og skyrgerð

Þorpsmyndun hófst í Hveragerði árið 1929, Hveragerðishreppur var stofnaður 1946 og varð bæjarfélag 1987. Hveragerði byggðist í landi Vorsabæjar í Ölfusi en nafnið var upphaflega á hverasvæði því sem er í bænum miðjum, sunnan og vestan kirkjunnar. Hveragerði er fyrst skráð í Fitjaannál laust fyrir 1700 þar sem sagt er frá tilfærslu goshvers í landskjálftum 1597. Af lýsingu Ölfushrepps árið 1703 eftir Hálfdan Jónsson lögréttumann á Reykjum má ætla að hverir hafi þá verið nýttir til baða, suðu og þvotta. Enn kemur Hveragerði við sögu árið 1844 þegar ákveðið var að flytja lögréttir Ölfusinga frá Hvammi í Borgarheiði við Hveragerði.

Íbúum í Hveragerði fjölgaði hægt fyrsta áratuginn og í árslok 1941 voru þeir um 140. Næstu árin fjölgaði þeim hratt og voru um 400 í árslok 1946, stofnári Hveragerðishrepps. Næstu áratugina fjölgaði íbúum mun hægar, voru um 530 í árslok 1950, 685 í árslok 1960 og 740 í árslok 1970. Á síðustu árum hefur fjölgunin verið örari og þá einkum áratuginn 1971-1980. Íbúar voru um 1245 í árslok 1980, 1600 í árslok 1992, 1813 í árslok 2000 og um 2.476 í árslok 2016.

Nýting hverahitans til suðu, baksturs, þvotta og húshitunar mun hafa laðað marga til búsetu í Hveragerði í upphafi. Matur var soðinn og brauð bökuð í gufukössum við hveri eða húshlið. Þvottur var þveginn við hverina eða í hitaþróm við húsvegg. Sveitafólk í Ölfusi hafði lengi nýtt hverina til þvotta og bakað rúgbrauð í heitum jarðvegi við hverina eins og örnefnið Brauðholur vitnar um. Sumarbústaðir voru margir einkum á stríðasárunum. Samkvæmt fasteignaskrá frá 1941 voru 37 íbúðarhús í Hveragerði og 19 sumarbústaðir. Sumarbústaðirnir voru vestan hverasvæðisins flestir við göturnar Laufskóga og Hverahlíð. Á stofnári Hveragerðishrepps 1946 var 91 íbúð skráð þar. En í árslok 2016 voru þær um 900 talsins.

Ölfushreppur byggði þinghús í Hveragerði árið 1930 að Breiðumörk 25. Veitingasala var í þinghúsi Ölfushrepps frá 1931 og þar hefur verið hótel meira og minna frá 1947. Þá var skyrgerð Mjólkurbús Ölfusinga einnig starfrækt í húsinu.‍ Húsið var teiknað af Guðjóni Samúelssyni, húsasmíðameistara ríkisins, sem teiknaði margar af frægustu byggingum landsins eins og Hallgrímskirkju og Þjóðleikhúsið. Húsið var teiknað af Guðjóni Samúelssyni, húsasmíðameistara ríkisins.‍ Skyrgerðin var sú fyrsta sinnar gerðar hérlendis og var skyr aðalframleiðsluvara Mjólkurbús Ölfusinga. Fyrsta jógúrtin sem var framleidd á Íslandi kom sömuleiðis frá gömlu skyrgerðinni og var seld undir nafninu heilsumjólk. 2016 hófst skyrgerð að nýju í húsinu þegar veitingastaðurinn Skyrgerðin tók til starfa.

Skyrgerðin var sú fyrsta sinnar gerðar hérlendis og var skyr aðalframleiðsluvara Mjólkurbús Ölfusinga. Fyrsta jógúrtin sem var framleidd á Íslandi kom sömuleiðis frá gömlu skyrgerðinni og var seld undir nafninu heilsumjólk.

Með setningu fræðslulaganna árið 1907 hófst skólastarf á vegum ríkisins. Þá voru skólahús reist á Kotströnd og Hjalla í Ölfusi. Skólinn á Kotströnd fluttist fljótlega að Sandhóli og þegar Þinghúsið var byggt í Hveragerði árið fluttist skólahald þangað. Árið 1937 var stofnaður heimavistarskóli í Hveragerði þegar keypt var húsið Egilsstaðir er áður hafði verið barnaheimili Oddfellow-reglunnar. Árið 1943 var keyptur skólabíll og síðan þá hefur skólinn verið heimangönguskóli. Árný Filippusdóttir byggði húsið Hverabakka og rak þar kvennaskóla 1936-56. Haustið 1947 var elsti hluti núverandi aðalbyggingar tekinn í notkun. Haustið 1972 var skólanum skipt í tvær aðskildar stofnanir, Barnaskólann og Gagnfræðaskólann í Hveragerði og urðu skólastjórar þá tveir. Þegar Gagnfræðaskólinn var stofnaður haustið 1965 var efri hæð sundlaugarinnar í Laugaskarði tekin á leigu fyrir þrjá bekki Gagnfræðaskólans. Fyrsti bekkur var í barnaskólahúsinu. Í janúar 1973 fluttust allir bekkir Gagnfræðaskólans í leiguhúsnæði að Breiðumörk 2. Árið 1988 var viðbygging við gamla barnaskólann tekin í notkun og skólinn var sameinaður á ný í eina stofnun.

Ungmennafélag Ölfusinga var stofnað árið 1934. Ungmennafélag Hveragerðis og Ölfus setti á stofn skafmiðahappdrættið Ferðaþristinn í lok árs 1987 og átti ágóðinn m.a. að fara í uppbyggingu íþróttamannvirkja í Hveragerði. Kostnaður við happdrættið varð þó mun meiri en reiknað hafði verið með og salan minni en vonir stóðu til. Erfiður rekstur happdrættisins varð til þess að árið 1992 var UFHÖ tekið til gjaldþrotaskipta og er eitt fárra íþróttafélaga á landinu sem hafa farið í þrot. Sama ár, nánar tiltekið 28. mars 1992, var nýtt íþróttafélag stofnað í Hveragerði, Íþróttafélagið Hamar.

Mjólkurbú Ölfusinga

 

 

Varmahlíð

Varmahlíðarhúsið er eitt elsta íbúðarhús Hveragerðisbæjar reist árið 1929.
Húsið er einlyft, bárujárnsklætt timburhús með lágreistu mænisþaki. Húsið hefur hlotið faglega endurgerð. Þar er nú gestaíbúð fyrir listamenn en húsið er fullbúið með húsgögnum og tækjum. Afnot af húsinu eru endurgjaldslaus fyrir listamennina en óskað er eftir að listamenn kynni listsköpun sína og stuðli með þeim hætti að því að efla menningaráhuga uppvaxandi kynslóðar í Hveragerði.

Seinna var það endurbyggt með smávægilegum breytingum og fært innar í lóðina.

Menningar- íþrótta- og frístundanefnd Hveragerðisbæjar auglýsir árlega í nóvember eftir umsóknum um dvöl í listamannahúsinu Varmahlíð í Hveragerði.

Mynd: Húsnæði Mjólkurbús Ölfusinga í Hveragerði. Fyrir aftan vinstramegin er húsið Varmahlíð, fyrsta íbúðarhúsið í Hveragerði og til hægri sést að hluta til húsið Egilstaði sem síðar varð barnaskólahús. Fjærst sést glitta í húsin að Reykjum. Myndin líklega tekin árið 1930.

Ullarverksmiðjan Reykjafoss

Ullarverksmiðjan Reykjafoss var starfrækt við samnefndan foss í Varmá í Hveragerði á árunum 1902-1914 og sjást sökklar hússins enn. Verksmiðjan var reist til þess að vinna afurðir úr íslenskri ull og var tilraun til þess að auka arðsemi ullarinnar og íslensks landbúnaðar. Ullarverksmiðjunni var valinn þessi staður svo nýta mætti fossaflið til að knýja vélar verksmiðjunnar en einnig vegna þess að Varmá frýs aldrei, sem var mikilsvert fyrir verksmiðju sem átti að starfa allan ársins hring. Framleiðslan gekk þó ekki eins vel og vonir höfðu staðið til en lopi, sem var aðalframleiðsluvaran, þótti ekki henta nógu vel til tóskapar. Þann tíma sem fyrirtækið starfaði var því fremur haldið uppi af framfararhug og góðum vilja manna úr héraðinu en fjárhagslegri getu. Fór svo að lokum að verksmiðjan varð gjaldþrota og var húsið rifið í maí 1915 og selt á uppboði ásamt vélum.

Lystigarðurinn markast af Breiðumörk, Skólamörk og Varmá. Ræktun garðsins hófst þar árið 1983 og er þar nú fallegur gróður með leiksvæði, bekkjum og borðum sem ferðamenn geta nýtt sér til útivistar. Á bakka Varmár neðan við Reykjafoss má sjá leifar af gömlum húsgrunni. Grunnurinn markar upphaf byggðar í Hveragerði því þar var ullarverksmiðja sem reist var árið 1902 og nýtti fallorku fossins. Innar í Varmárgilinu eru uppistandandi veggir rafstöðvar sem gerð var árið 1929. Þaðan má rekja undirstöður fallstokksins að heillegri stíflunni neðan Hverahvamms.

Ullarverksmiðjan Reykjafoss var starfrækt við samnefndan foss á árunum 1902-1914 og sjást sökklar hússins enn. Verksmiðjunni var valinn þessi staður svo nýta mætti fossaflið til að knýja vélar verksmiðjunnar. Með ullarverksmiðjunni bárust jafnframt ýmsar nýjungar sem ekki höfðu áður sést í sveitum austan fjalls. Árið 1906 var tekin í notkun lítil vatnsaflsrafstöð til lýsingar og árið eftir var sett upp götulýsing frá heimreiðinni og út að þjóðveginum við gömlu Ölfusréttir.

Útisýningin Listamannabærinn Hveragerði

Útisýningin Listamannabærinn Hveragerði, fyrri hluti, er komin upp í Lystigarðinum á Fossflötinni og var vígð á bæjarhátíðinni Blómstrandi dagar í ágúst. Sýningin er gjöf Listvinafélagsins og Hveragerðisbæjar til íbúa þess í tilefni 70 ára afmælis bæjarins.
Listvinafélagið hefur staðið fyrir endurnýjuðum kunningsskap við listamennina sem lögðu grunn að Hveragerði sem nýlendu listamanna. Á sýningunni í Lystigarðinum eru kynntir rithöfundarnir Gunnar Benediktsson, Helgi Sveinsson, Jóhannes úr Kötlum, Kristján frá Djúpalæk, Kristmann Guðmundsson og Valdís Halldórsdóttir, myndlistarmennirnir Höskuldur Björnsson og Kristinn Pétursson og tónskáldið Ingunn Bjarnadóttir.
Hluti sýningarinnar er appið Listvinir sem er ókeypis og hægt að nálgast með QR kóða á sýningarveggjunum eða sækja í appverslunum hvort sem er Apple eða Android. Appið býður upp á ýmsa möguleika og gerir sýninguna lifandi. Það gerir njótendum kleift að skoða ítarefni svo sem upplestur, tóndæmi, myndir eða leiðsögn um hvar aðsetur listamannanna var í Hveragerði.

Á sýningunni í Lystigarðinum eru kynntir til leiks níu listamenn frá frumbýlisárum bæjarins og þeir mynda kjarna sýningarinnar. Síðar er áætlað að setja upp sýningarvegg í tengslum við kjarnann þar sem tækifæri gefst að kynna enn fleiri listamenn til sögunnar bæði núverandi og fyrrverandi íbúa Hveragerðis. Þar er gert ráð fyrir breytilegum sýningum sem gaman verður að kynna þegar þar að kemur.
Hönnuður útisýningarinnar er Guðrún Tryggvadóttir myndlistarmaður og Einar Bergmundur Þorgerðarson Bóasson hefur þróað appið.

Félagið óskar Hvergerðingum til hamingju með afmælið og þakkar félögum sínum og öðrum sem aðstoðað hafa við gerð sýningarinnar. Illugi Jökulsson og stjórnarmenn unnu texta, um þýðingu sáu Ingibjörg Elsa Björnsdóttir og Vera Júlíusdóttir, myndvinnsla var í höndum Christopher Lund, Exmerkt sá um prentun. Einnig fá þakkir Kjartan Rafnsson verkfræðingur, Járnsmiðja Óðins ehf, Samverk ehf, Smákranar ehf, Stefán Gunnarsson trésmiður, Garpar ehf og starfsmenn áhaldahúss Hveragerðisbæjar.
Helstu styrktaraðilar sýningarinnar eru Hveragerðisbær, Eignarhaldsfélag Brunabótafélags Íslands, Menningarsjóður Suðurlands, Uppbyggingarsjóður Suðurlands og Dvalarheimilið Ás.

Gamli barnaskólinn – Egilsstaðir

Áður en Hveragerði varð sjálfstætt sveitarfélag árið 1946 var skóli starfræktur að Kröggólfsstöðum í Ölfusi. Hann tók til starfa haustið 1881 og var börnum í Ölfusi sem ekki gátu gengið daglega til skólans komið fyrir á næstu bæjum. Skólinn að Kröggólfsstöðum lagðist af vorið 1892 og var barnakennslu haldið áfram á árunum 1892-1897 með farkennslu. Með setningu fræðslulaganna árið 1907 hófst skólastarf á vegum ríkisins. Þá var skólahús reist á Kotströnd og annað á Hjalla. Skólinn á Kotströnd fluttist fljótlega að Sandhóli.

Árið 1930 byggði Ölfushreppur þinghús í Hveragerði og var rekinn farskóli í húsinu til ársins 1937. Sama ár var húsið Egilsstaðir keypt og settur þar fastur skóli fyrir hreppinn með heimavist fyrir þá sem ekki gátu gengið í skólann. Árið 1943 var keyptur skólabíll og síðan þá hefur skólinn verið heimangönguskóli. Haustið 1947 var elsti hluti núverandi aðalbyggingar tekinn í notkun. Haustið 1972 var skólanum skipt í tvær aðskildar stofnanir, Barnaskólann og Gagnfræðaskólann í Hveragerði og urðu skólastjórar þá tveir.

Gagnfræðaskóli var frá haustinu 1965 á efri hæð sundlaugarinnar í Laugaskarði, fyrsti bekkur var í barnaskólahúsinu. Í janúar 1973 fluttust allir bekkir gagnfræðaskólans í leiguhúsnæði að Breiðumörk 2.

Árið 1988 var viðbygging við gamla barnaskólann tekin í notkun. Skólinn var sameinaður á ný í eina stofnun. Skólastjóri varð einn og honum til aðstoðar yfirkennari, síðar aðstoðarskólastjóri.

Sundlaugin Laugaskarði

Laugin var byggð í tveimur áföngum, sá fyrri var 25×12 metrar og var tekinn í notkun árið 1938, en síðari hlutinn árið 1945. Í henni æfði íslenska landsliðið í sundi allt til 1966.

Það var Ungmennafélag Ölfushrepps sem beitti sér fyrir byggingu laugarinnar og lögðu félagsmenn fram ómælda sjálfboðavinnu. Þeim bættist góður liðsauki þegar Lárus Rist sundkappi fluttist til Hveragerðis árið 1936 og má segja að hann hafi tekið forystu við uppbyggingu laugarinnar og réði meðal annars staðarvali.

Á haustdögum 1963 var brotið blað í sögu laugarinnar en þá var eldri byggingin í Laugaskarði rifin niður og nýtt veglegt steinhús reis af grunni sínum. Arkitektinn af húsinu er Gísli Halldórsson. Sundlaugarhúsið þykir mjög glæsilegt og hefur vakið athygli fyrir fallega hönnun sem fellur vel inn í landslagið.

Sundlaugin Laugaskarði er 50 metra löng og 12 metra breið og var um langa hríð langstærsta sundlaug landsins. Hún er svokölluð gegnumrennslislaug, hituð upp með jarðgufu, sem tryggir eðlilegt sýrustig og hreinleika vatnsins. Laugin er í skjólsælli hvilft sem veit gegn suðri, norðan Varmár.

Á sundlaugarsvæðinu er heit, grunn setlaug, kaldur pottur, heitur pottur með vatnsnuddi og náttúrulegt gufubað. Í sundlaugarhúsinu er líkamsræktarsalur sem er rekinn af íþróttafélaginu Hamri.

Saga garðyrkju

Um 1929 fór þorpið Hveragerði að myndast eftir að samvinnufélag um Mjólkurbú Ölfusinga var stofnað. Á sama tíma hófst ylrækt og eru fjölbreyttar tilraunir til nýtingar varmans einkennandi fyrir sögu bæjarins. Að hafa jarðhitasvæði í miðjum bænum er mjög einstakt á landsvísu og jafnvel þó víðar væri leitað. Dæmi um nýtingu jarðhitans má nefna Þangmjölsverksmiðju þar sem þangmjöl var framleitt og Garðyrkjuskóli ríkisins á Reykjum útskrifaði fyrstu nemendur árið 1941. Margar garðyrkjustöðvar risu á næstu árum og fóru Reykvíkingar að venja komu sínar til Hveragerðis til að kaupa afurðir garðyrkjubænda. Árið 1946 hóf Hverabakarí starfsemi sína sem heitir nú Almar bakari. Enn þann dag í dag er gufa nýtt til baksturs í Hveragerði.

Áður fyrr voru hverir litnir hornauga enda slysagildrur fyrir menn og fé. Erlendir garðyrkjumenn sáu þó möguleika í að nýta heita vatnið og upp úr 1900 voru einstaklingar og áhugafélög farin að gera ýmsar ræktunartilraunir. Stofnun Garðyrkjuskóla ríkisins hraðaði þróun garðyrkju á Íslandi, þar sem mikilvæg starfsemi er í gang, enda byggist meðal annars okkar framtíð á að nýta þær auðlindir sem landið hefur upp á að bjóða.

Garðyrkjuskóli ríkisins sem er nú undir Landbúnaðarháskóla Íslands er enn starfræktur á Reykjum. Hann er opinn almenningi sumardaginn fyrsta hvert ár og er þá hægt að skoða framandi hitabeltisgróður eins og kakóplöntur og bananaplöntur. Bananauppskeran er um tonn á ári sem má ekki selja og njóta því starfsmenn og nemendur góðs af henni.

Skyrgerðin í Hveragerði var sú fyrsta sinnar tegundar á Íslandi þegar hún var reist 1930. Var skyr aðalframleiðsluvaran en einnig var fyrsta jógúrtin á Íslandi framleidd þar, nefndist heilsumjólk. Í dag er enn verið að framleiða þar skyr upp á gamla mátann og er það nýtt í matargerð, bakstur og í blöndun á drykkjum hjá veitingastaðnum Skyrgerðin.

Auk grænmetisframleiðslu og blómaframleiðslu er eitt stærsti ísframleiðandi landsins staðsettur í Hveragerði, fjölskyldufyrirtækið Kjörís sem hóf starfsemi 1969.

Vigdísarlundur

Frú Vigdís Finnbogadóttir gróðursetti fyrstu trén í Vigdísarlundi á föstudaginn en þá var lundurinn afhjúpaður í Hveragerði, henni til heiðurs.

Haldið var upp á þau tímamót að 35 ár eru síðan Vigdís var kjörin forseti Íslands, og var hún fyrst kvenna í heiminum til að verða þjóðkjörin forseti. Til að fagna þessum tímamótum var ákveðið að gróðursetja þrjú birkitré af stofni Emblu.

Skógræktarfélög um allt land stóðu að verkefninu en einnig komu Samband íslenskra sveitarfélaga að framkvæmdinni og ýmis félagasamtök og fyrirtæki.

Skógrækt, landgræðsla og náttúruvernd hafa verið Vigdísi afar hugleikin og hefur hún haldið þeim málefnum á lofti á opinberum vettvangi. Eitt besta dæmið þar að lútandi er að snemma í forsetatíð sinni tók hún upp þann sið að gróðursetja þrjú tré á þeim stöðum sem hún heimsótti – eitt fyrir stúlkur, eitt fyrir drengi og eitt fyrir komandi kynslóðir.

Hveragerðiskirkja

Hveragerðiskirkja er í Hveragerðisprestakalli í Árnesprófastsdæmi. Hún var byggð á árunum 1967-1972 var vígð 14. maí. Árið 1941 var prestssetrið flutt frá Arnarbæli til Hveragerðis og bærinn varð sérstök sókn 1941.

Útkirkjur eru á Kotströnd, Hjalla og Strönd. Arkitekt núverandi kirkju var Jörundur Pálsson og Jón Guðmundsson var byggingameistari. Kirkjan er úr steinsteypu og rúmar 200 manns í sæti. Söngloft er stórt og gott og rúm er fyrir 80-100 manns í hliðarsal, sem er safnaðarheimili með eldhúsi. Skírnarsárinn er stuðlabergssúla með ígreiptri silfurskál. Altarið er úr slípuðum grásteini.

Heimildir:
-http://wayback.vefsafn.is/wayback/20041021185957/www.hveragerdi.is/template1.php?file=lysing_skalda.htm
-https://www.mbl.is/greinasafn/grein/1574121/
-https://is.nat.is/hverasvaedid-i-hveragerdi/
-https://notendur.hi.is/jtj/vefsidurnemenda/Konur/arnyfil1.htm
-https://is.wikipedia.org/wiki/Hverager%C3%B0isb%C3%A6r
-https://www.facebook.com/HveragerdiSightseeing/photos/ullarverksmi%C3%B0jan-reykjafoss-var-starfr%C3%A6kt-vi%C3%B0-samnefndan-foss-%C3%A1-%C3%A1runum-1902-1914/774876869318812/
-https://listvinir.is/en/utisyningin-listamannabaerinn-hveragerdi/
-https://www.bbl.is/frettir/syningin-listamannabaerinn-hveragerdi
-https://grunnskoli.hveragerdi.is/is/skolinn/saga-skolans
-https://www.hveragerdi.is/is/mannlif/hvad-er-i-hvergerdi/sundlaug
-https://www.south.is/is/gisting-og-veitingar/mataraudur-sudurlands-2/mataraudur-gullna-hrings-svaedisins-1/hveragerdi
-https://www.sunnlenska.is/frettir/hati%C3%B0leg-gro%C3%B0ursetning-i-vigdisarlundi/