Á Vatnsleysuströnd eru fjölmörg sel og stekkir frá nánast öllum bæjum þar fyrrum, jafnvel fleiri en ein/n frá sumum þeirra.

Knarrarnessel – uppdráttur ÓSÁ.

Saga seljanna og stekkjanna verður ekki sögð hér, enda hefur ítarlega verið um hana fjallað bæði annars staðar á vefsíðunni og víðar.
Í stuttu máli má þó segja að sagan hafi enduspeglað búskaparsögu landssvæðisins, frá upphafi þess til loka hinna gömlu búskaparhátta, sem óðum hafa fjarlægst okkur „nútímafólki“, eða við „nútímafólkið“ hefur fjarlægst því, þótt ekki væri nema hugafarslega.
Gallinn er hins vegar sá, ef marka má skráðar heimildir, að hvorki ábúendur né fornleifaskráendur virðast hafa áttað sig á forsögunni til vorra daga. Fornleifaskráningar bera a.m.k. þess skýr merki. Margra fornleifa er jafnan getið með vísan til örnefnalýsinga og annarra skráðra heimilda, einstaka er bætt um betur, s.s. „vörður“, sem oftar en ekki eru reyndar fornar refagildrur eða grenjamerkingar, en þá er því miður ógetið hinna mörgu fornleifa, sem hvergi er getið í skráðum skrám.

Litla-Botnssel.

Reynsla FERLIRsfélaga er sú að verulega reynslu og góða innsýn í búsetusögu viðkomandi svæðis þarf til að skrá fornleifar af einhverju viti. Dæmi: Þegar félagsskapurinn byrjaði að leita uppi sel og selstöður á Reykjanesskaganum, í fyrrum landnámi Ingólfs, var í fyrstu byggt á skráðum heimildum, s.s. jarðabókinni 1703 og öðrum slíkum. Þannig var hægt að staðfesta a.m.k. 103 slíkar. Næsti áfanginn var að leita uppi öll skráð örnefni með selsörnefni. Í kjölfarið bættust 121 áður óþekkt selstaða. Loks var stefnt að því að skoða allar landfræðilegar aðstæður er gætu boðið upp á selstöður, þ.e. dalverpi upp frá fornu bæjarstæði, graslendi í skjóli fyrir austanáttinni, graslendi við læk, við á eða vatnsstæði þar sem mætti a.m.k. merkja einhverjar mannvistarleifar, s.s. stekk, vörðu, nátthaga, fjárskjól eða smalabyrgi.

Hraunssel.

Niðurstaðan varð 444 skráðar selstöður á landssvæðinu.
Hafa ber í huga að sel á Reykjanesskaganum eru að mörgu leiti ólík seljum í öðrum landshlutum þar sem bússmalinn var jafnan fluttur í sel inni djúpum grónum dölum yfir sumarið. Mörg þau selin urðu síðar að kotbýlum að seltiðinni lokinni. Á Skaganum eru hins vegar aðeins örfá dæmi um slíkar umbreytingar.
Reykjanesskaginn er hraunum þakin að vestanverðu, en austurhlutinn hefur boðið upp á djúpa dali (Kjalarnes og Kjós). Þrátt fyrir tilbrigðin virðast húsaskipan seljanna löngum hafa verið þau sömu, þ.e. baðstofa, búr og eldhús, ýmist innbyggt eða frístandandi.

Selsvellir – sel Grindvíkinga; uppdráttur ÓSÁ.

Margar selstöðurnar hafa ýmist verið endurbyggðar, jafnvel oftar en tvisvar, eða fluttar um set. Líklega hefur aðgengi að vatni haft mest um það að segja hverju sinni. Nokkur dæmi eru um að bæir einstaka hverfa með ströndinni hafi tekið sig saman og byggt upp selstöðuþyrpingu, s.s. Brunnastaðahverfi, Knarrarneshverfi og Breiðagerðishverfi sem og Grindavíkurbændur, sem byggðu selstöður sínar um stund á Selsvöllum, færðu þær á Baðsvelli og síðan aftur á nýjan stað á Selsvöllum. Forn sel eru á Skaganum sem hvorki hafa verið fornleifaskráð né þeirra getið í örnefnaskrám.

Selsbúskapurinn, sem verið hafði með einhverjum smábreytingum allt frá landnámi, lagðist af skömmu fyrir aldamótin 1900. Útselin fyrrum, sem var bæði ætlað að bæta um betur jarðnæðið í neðra og staðfesta landamerki viðkomandi jarða, færðust undir lokin smám saman nær bæjunum í takt við fækkun heimilis- og þjónustufólksins. Í lok hins gamla bændasamfélags í upphafi 20. aldar urðu selstöðurnar og stekkirnir nánast komnir inn að túngarði viðkomanda bæja. Hafa ber í huga að fyrir þann tíma voru nánast engir túnbleðlar til umleikis þá. Með miklum dugnaði og þrautseigju tókst bændum, með aðstoð vinnu- og útróðramanna, að græða upp velli, lægðir og jafnvel holt, sem barin voru jafnvel niður af handafli með sleggjum og síðan borin á þau þari og sló til uppgræðslu.

Árnastekkur.

FERLIR hefur jafnan borðið gæfu til þess að allir er til hefur verið leitað hafa verið fúsir til að útskýra og gefa upplýsingar um fornar minjar á sínum landssvæðum. Flestir eru nú, því miður, nú horfnir til annarra starfa handan við Móðuna miklu. Segja má því að www.ferlir.is sé lifandi vefsíða um minjar hins liðna!

Að þessu sinni leituðu FERLIRsfélagar að Rauðstekk, Brunnhólsstekk, Árnastekk og Vorkvíum – og skoðuðu.
Í „Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi (ofan Gamla-keflavíkurvegarins)“ skrifar Sesselja Guðmundsdóttir um framangreindar minjar.

Rauðstekkur.

Um Árnastekk segir: „Suður af Hellum og suðvestan Vorkvía er Árnastekkur sem snýr mót austri og fast neðan hans er Árnastekkshæð. Sumar heimildir kalla stekkinn Arnarstekk og hæðina Arnarstekkshæð en fleiri segja Árnastekkur og verður það nafn látið gilda hér.“

Rauðstekkur er sagður „nafn á hól eða grjóthleðslum sem standa rétt suðvestan Krummhóls og er u.þ.b. 8 mínútna gangur þangað frá Vatnshólum og Gamlavegi með stefnnu á Keili. Í Rauðstekk var farið með kýrnar frá Sjónarhóli í tíð Magnúsar Jónssonar (1881-1963). Ekki er ljóst af hverju nafnið er dregið.“

Brunnhólsstekkur.

Um Brunnhól segir: „Brunnhóll heitir hóll með vörðu á og er hann suðvestur af Fornastekk en suður af Skjaldarkotslágum, u.þ.b. 200 m fyrir ofan Gamlaveg. Neðan og norðan við hólinn, rétt fyrir ofan fjárgirðinguna, er llítið vatnsstæði í klöpp og annað ofar og aðeins vestan við hólinn. Heimildir eru til um tvo Brunnhóla á þessum slóðum, Efri-Brunnhól og Neðri-Brunnhól og það gæti verið að þessi tvö vatnsstæði tengdust umræddum hólum.
Stekkurinn gæti einnig með réttu verið nefndur Arnarbælisstekkur.

Þá er getið um Vorkvíar, sbr. „Vorkvíar eða Vorkvíablettur heitir nokkuð stór grasmói í vikinu milli veganna“.

Í „Aðalskráningu fornleifa í Sveitarfélaginu Vogum, áfangaskýrslu II“ frá árinu 2014 koma fram athuganir á framangreindum minjastöðum:

Árnastekkur

Árnastekkur – uppdráttur ÓSÁ.

„Ofar nokkuð í Strandarheiði var Árnastekkur við Árnastekkshæð“, segir í örnefnskrá Hlöðuness. Árnastekur er um 925 m suðaustan við bæ.
Stekkurinn er sunnan undir grónum hraunhól í tiltölulega grónum móa. Þó er flagmói fast suðaustan við stekkinn.
Tvær tóftir um 5x10m að stærð og snýr nálega austur -vestur. Tóft A er grjóthlaðin, um 5x7m að stærð…. og síðan kemur einhver steypa…“.

Rauðstekkur
„Í örnefnaskrá Ásláksstaða segir: „Fyrir innan Arnarbælishólanna er Rauðstekkur, og var grjóthrúga upp á hólnum, sem hér Rauðhóll. Í sömu heimild segir: „Rauðstekkur eru stórþýfðir móar eða holt, sem snúa í norðvestur. Komið er að Rauðstekk, ef stefnt er þvert af gamla veginum frá grútarbræðslunni aðeins vestan við deili og gengið í 7-8 mínútur. Ekki man Guðjón eftir mannvirkjum þar.“

Rauðstekkur – uppdráttur ÓSÁ.

Stekkurinn er greinilegur. Hann er um 1.3 km suðaustan við bæ og um 580 m NNA við Ásláksstaðastekk [í Kúadal].
Stekkurinn er á grónu og nokkuð sléttu svæði. Allt umhverfis er hins vegar hraunlendi þar sem mikið er um hæðir og dældir.
Stekkurinn er 13×3.5m á stærð, snýr noður-suður og hallar talsvert til suðurs og er torfhlaðinn að mestu en grjóthlaðin að hluta. Hann skiptist í 4 hólf. Hólf I er syðst. Það er sporöskjulaga og er innanmál þess 3x2m og í veggjum þess sjást grjóthleðslur. Hólf II norðan við hólf II. Það er 2.5x2m að innanmáli og snýr norður-suður. Í veggum þess sjást grjóthleðslur líkt og í hólfi II. Á milli hólfs II og III er grjóthlaðinn veggur. Hólf IV er norðan við hólf II og á milli þeirra er grjóthlaðinn veggur. Hólf IV er sporöskjulaga og er op á suðvesturhliðinni. Innamál hólfsins er 4x3m og snýr norður-suður.“

Brunnhólsstekkur

Brunnhólsstekkur – uppdráttur ÓSÁ.

„Stekkurinn er efst í hæsta hól Arnarbælis, í sprungnum hraunhól. Tóftin er tvískipt og grjóthlaðin. Hún er um 10x4m að stærð og snýr norðvestur-suðaustur. Mesta hæð veggja utanmáls er 0.3m en innanmáls er mesta hæð um 1m. Ekki er vitað með vissu hvert hlutverk tóftarinnar var.“
Bæði Rauðstekkur og Brunnhólsstekkur bera keim að fyrrum heimaseljum, þ.e. tvískiptir stekkkir með hliðar(geymslu)tóft.

Vorkvíar
„Vorkvíar eru lítil tóft í litlu viki inn í hólinn Stakk. Til vesturrs við hana er Vorkvíablettur. lítið flatlent og sléttað tún. Tóftin er einföld og gróin. Ekki sést í grjóthleðslurþ Mesta hæð veggja er um 0.4m. Óvíst er að þetta sé kvíatóft.“

Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 1. mín.

Heimildir:
-Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi (ofan Gamla-keflavíkurvegarins), Sesselja Guðmundsdóttir, bls. 42 og 48-49.
-Aðalskráning fornleifa í Sveitarfélaginu Vogum, áfangaskýrsla II, 2014.

Vorkvíar.