atvinna – Ferlir

Tag Archive for: atvinna

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – IV

Í Lesbók Morgunblaðsins 1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið“ undir fyrir sögninni „Veitingar að vild og sungið í Almannagjá„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.
Um er að ræða IV og lokakafla í sögu þessa tímabils.

Umbætur á húsum og löndum
Þetta sumar lét Hellyer gera margar og miklar umbætur á húsum og löndum í Svendborg. Júlíus Nýborg skipasmiður sá um allar smíðar og viðgerðir bæði í landi og á skipunum. Honum til aðstoðar, meðal annarra, var Níels í Kletti. Verkstjórar við skverkunina voru Sigurður Þórólfsson og Þórður Einarsson, sem um eitt skeið var rafljósavörður í bænum, ævinlega nefndur Þórður ljósa. Umsjónarmaður með vörum til skipanna var Englendingur að nafni Johnson, ákaflega sver og feitur karl og hafði áður verið togaraskipstjóri. Annar Englendingur sá um allt sem viðkom vélum skipanna, en nafn hans er liðið mér úr minni.

Sendborg.

Margir duglegir strákar unnu þarna í Svendborg. Sérstaklega minnist ég Jóns Guðmundssonar, sem síðar varð yfirlögregluþjónn í Hafnarfirði. Hann aðstoðaði m.a. Englendingana við flutning á vörum til skipanna.
Lífið í Hafnarfirði á fyrsta fjórðungi aldarinnar var tilbreytingarlítið; — að minnsta kosti myndi mönnum finnast það nú ef þeir hyrfu þetta spölkom aftur í tímann. Allt snerist um fisk, vinnan var fiskur og fiskurinn var vinnan og fiskur var uppistaðan í daglegri fæðu. „Vantar þig ekki í soðið,“ sögðu sjómennimir þegar þeir komu úr róðri.

Uppskipun á fiski í Hafnarfjarðarhöfn.

„Taktu hann þennan. Er þessi kannski ekki nógu góður?“ Og engrar greiðslu var krafist. Þannig var samhjálpin, eðlileg og ómeðvituð. En núna, þegar allt er að breytast eða orðið breytt, er svona lagað kallað frumstætt og vekur furðu. Allt er selt og allt er tilbreyting frá daglegu amstri varð því eftirminnileg og umtöluð.

Skemmtiferðir Bookless og Hellyers
Á sínum tíma þótti það ekki lítil tilbreyting þegar Booklessbræður tóku upp þann sið að bjóða fólki sínu i skemmtiferð.
Þessar skemmtiferðir á vegum Booklessbræðra þættu nú ekki tilkomumiklar á nútímavísu. Þær voru fólgnar í því að boðið var upp á veitingar eins og hver vildi suður við Grísanes eða á Hamranesflötum og fóru þangað flestir gangandi því að fæstir áttu fararskjóta. Vel man ég eftir einni slíkri skemmtiferð.
Þegar veitingar höfðu verið þegnar hófst íþróttakeppni. Var mönnum skipt í flokka eftir aldri og fengu allir verðlaun að lokinni keppni. Í þriðja flokki karla tóku þrír þátt í hlaupi. Það vom þeir Bjarni Narfason, Magnús í Brúarhrauni og Ándrés Guðmundsson, faðir Gríms Andréssonar og þeirra systkina. Hlaut Magnús fyrstu verðlaun, sem var göngustafur. Sagði hann að göngustafurinn hefði komið sér vel á heimleið, því hann hefði orðið dálítið valtur á fótum eftir trakteringar þeirra skosku!

Boddíbíll.

Bjarni hlaut önnur verðlaun og gekk heim hjálparlaust, en Grímur þriðju og gekk víst ekki nema hálfa leiðina! Þetta vakti ánægju og gleði í fásinni og tilbreytingarleysi daganna.
Svo var það eitt árið, sem þeir Hellyersbræður störfuðu hér, að þeir ákváðu að feta í fótspor fyrirrennara sinna, þeirra Booklessbræðra, og bjóða fólki sínu í skemmtiferð og skyldi nú fara til Þingvalla. Var okkur verktökum, ásamt öllu verkafólkinu, boðið með, en þátttakan var nú ekki mikil miðað við allan þann fjölda sem hjá þeim vann. Farkostirnir vora venjulegir flutningabílar. Á þeim bílum sem best voru úr garði gerðir var húsgrind með bekkjum í, klædd með striga. Víst var um það að allir, sem tóku þátt í ferðinni, voru ánægðir yfir farkostunum og glaðir í sinni og það var besta veganestið.

Ferðamáti í byrjun 20. aldar. Boddíbíll í bakgrunni.

Á austurleiðinni lentu þeir saman í bíl Guðmundur Gíslason frá Tjörn, Finnbogi Jónsson, Marijón Benediktsson og Janus Gíslason. Eitthvað var nú skrafað í bílnum þeim því það bar helst til tíðinda á leiðinni austur að þeir Guðmundur og Finnbogi hótuðu að fara úr bílnum og verða eftir ef þeir Janus og Marijón hættu ekki sínu klúra orðbragði! Ekki varð þó úr að þeir yfirgæfu bílinn og að lokum tókst að koma á sættum sem entust þeim nokkum veginn á leiðarenda.

Rómantík á Þingvöllum

Þingvellir 1915 – póstkort.

Þennan sunnudag var sólskin og bliða allan daginn. Þá eru Þingvellir yndislegur staður og náttúrufegurðin í allri sinni fjölbreytni óviðjafnanleg. Mér fannst eins og ég kæmist í persónulega snertingu við þá atburði sem þarna hafa átt sér stað í gegnum tíðina, sérstaklega þá atburði sem frá er sagt í Njálu. Þingvellir í blíðviðri gefa atburðum sögunnar, sem við staðinn era tengdir, enn
rómantískari blæ. Gunnar og Hallgerður verða enn glæsilegri þar sem þau ganga eftir Almannagjá í kvöldkyrrðinni, Skarphéðinn enn tilkomumeiri þegar hann veður að Þorkeli hák í liðsbónarferð og hótar að keyra Rimmugýgju í höfuð honum og enn meiri ljóma stafar af Þorgeiri Ljósvetningagoða þegar hann skríður undan feldinum og sættir þingheim.

Valhöll 1915.

Þarna nutum við dagsins í blíðviðri á Þingvöllum í boði atvinnurekandans, Hellyer Bros. Ltd. í Hull, og skemmtum okkur svikalaust.
Fólk hafði með sér nesti og þess var neytt á víð og dreif, farið í leiki, keppt í hlaupi og kefladrætti svo að eitthvað sé nefnt. Í kapphlaupinu var fólki skipt í flokka eftir kynjum og aldri. Man ég vel að um fyrsta sætið í öldungaflokki karla kepptu þeir Jón Einarsson og Pétur Snæland og varð Jón hlutskarpari eftir harða keppni.

Sungið fullum hálsi

Almannagjá.

Þegar líða tók á daginn söfnuðumst sum okkar saman í Almannagjá, einkum þau okkar sem voru úr söngkór stúkunnar Morgunstjarnan, og fóra að syngja fullum hálsi ættjarðarlög, m.a. Öxar við ána. Fannst okkur söngurinn hljóma vel í gjánni. Brátt veitum við því athygli að talsverður áheyrendahópur er kominn í gjána og hlýðir á sönginn. Mestur hluti þess fólks voru farþegar á skemmtiferðaskipi sem statt var í Reykjavík. Er nú komið til okkar og við beðin að syngja meira af íslenskum þjóðlögum. Við tökum vel í það og var nú reynt að vanda sig eftir bestu getu og sungum við mörg lögin þrí- og fjórraddað.

Þingvellir – Almannagjá.

Að lokum dettur okkur í hug að syngja þjóðsönginn. Þegar við erum í þann veginn að bylja vindur sér til okkar maður úr ferðamannahópnum og syngur tenórinn í þjóðsöngnum. Þetta var Þorsteinn, bróðir Péturs Jónssonar óperusöngvara, og var heldur betur liðtækur. Þegar söngnum var lokið víkur sér amerísk kona að minni ungu konu, Jensínu Egilsdóttur, og þakkar henni sérstaklega fyrir sönginn. Segist hún hafa veitt því athygli hversu mikla og fagra rödd hún hafi og biður hana að þiggja af sér fimm dollara seðil til minningar sem örlítinn virðingar- og þakklætisvott fyrir söng hennar.

Og sumarið leið

Starfsmannahús Hellyers.

Allt var þetta eftirminnilegt; ferðin fram og til baka, veðurblíðan, náttúrufegurðin, söngurinn. Þegar við héldum heim á okkar fimm flutningabílum með trébekkjum á palli og húsgrind klædd í striga þá fannst mér þetta verið hafa dásamlegur dagur sem fengið hefði dýrðlegan endi. Og upp í huga minn kom þetta ágæta erindi eftir séra Hallgrím:

Gott er að hætta hverjum leik
þá hæst fram fer.
Nú skal hafa sig á kreik.
Vel sé þeim sem veitti mér.

Togarinn Ceresio var í eigu Hellyers.

Var nú ekið heim í kvöldkyrðinni og bar ekkert til tíðinda sem frásagnarvert geti talist.
Daginn eftir tók hversdagsleikinn við. Nóg var að starfa, — allra beið þrotlaust starf. Hjá okkur lá fyrir að losa togara, kola togara og leggja fiskreit; — hjá Svenborgarfólkinu að þvo fisk, stafla fiski eða breiða fisk ef þurrkur yrði.
Og sumarið leið, þetta blíðviðrasumar, og vinnan var alltaf meira en nóg. Við lögðum Mr. Allans-reitinn milli þess sem við losuðum fiskinn úr togurunum eða kol og salt úr flutningaskipum. — Og árið leið til enda við umstang og erfiði.

Tryggvi skar sig úr

Imperialist var smíðaður hjá Cook Welton & Gemmell Ltd í Beverley á Englandi árið 1924 fyrir Hellyers Bros Ltd í Hull. 488 brl. 800 ha. 3 þenslu gufuvél. Smíðanúmer 457. Hann var gerður út á saltfiskvertíðinni frá Hafnarfirði 1925-29 af Hellyer-bræðrum. Tryggvi Ófeigsson var fiskiskipstjóri, og segir af skipinu í ævisögu hans eftir Ásgeir Jakobsson.

Næsta ár komu Hellyersbræður með skip sín á ný, en það var ekki nærri eins mikill kraftur og líf í útgerðinni og áður hafði verið. Fiskiskipstjórarnir íslensku fengu ekki að ráða eða höfðu ekki þau bein í nefi sem þurfti til að taka völdin í sínar hendur, enda ungir og lítt reyndir, og gekk illa að fiska.
Tryggvi Ófeigsson skipstjóri á Imperialist skar sig úr hvað þetta snerti. Hann fór ekki eftir öðru en eigin sannfæringu og eigin hugboði og lét aldrei í minni pokann fyrir þeim bresku, enda fiskaði hann meira en hinir. Atlæti og aðbúnaður um borð var betri hjá Tryggva en hinum. Það gætti óánægju í áhöfnum hinna togaranna, enda var á takmörkum að mannskapurinn fengi nóg að borða. Er þá ekki að sökum að spyrja: úr afköstum dregur, óánægjan býr um sig og þá er ekki við miklu að búast.

Togarinn Menja.

Á síðari hluta Hellyerstímabilsins finnst mér færra til frásagnar. Við unnum við ensku togarana meðan þeir lögðu hér upp fyrir sömu eða svipuð kjör og við sömdum um á áramótum 1924—25. Auk þess afgreiddum við botnvörpungana Ver og Víði, Ými og Menju. Ýmiss konar aðra vinnu tókum við að okkur eftir því sem til féll. Á sumrum fórum við austur í Arnarbæli og heyjuðum til viðbótar Selskarðstúninu. Tíðin var einmuna góð á þessum árum og heyskapur jafnan ágætur.

Samanburður út í hött

Saltfisklöndun úr togaranum Garðari GK 25. Tekið um borð í skipinu og sér yfir fremri hluta þess, bakborðsmegin. Um borð eru verkamenn að vinnu, flestir á nankinsjökkum, buxum og með derhúfur. Einnig tveir drengir á þilfari togarans. Löndunarskúffa. Net strengt milli skips og bryggju. Á bryggju tveir vörubílar, verið að kasta fiski á annan þeirra. T.v. löndunarkrani, sést að hluta, löndunarskúffa með fiski í hangir í krana og heldur maður í reipi á henni. Í bakgrunninum bryggjur, hús og þorp.
Nánari upplýsingar:
1) Edinborgarhúsið (nú horfið). Ágúst Flygenring var þar til húsa með umsvif sín.
2) Salthús (nú horfið).
3) Akurgerðishúsið (nú horfið). Þar var m.a. verslun Gunnlaugs Stefánssonar og skrifstofur Sviða.
4) Jón Einarsson, verkam., áður verkstjóri í Hafnarfirði.
5) Vöskunarhús Edinborgar.
6) Fiskverkunarhús Akurgerðis.
7) Bæjarbryggjan.
8) Janus (Gíslason) bílstjóri.

Rétt finnst mér að geta þess hvað við fengum fyrir vinnuna. Eg geri það raunar til gamans, því samanburður við nútímann virðist ógjörningur. Tæknin er komin í margföldum mæli til liðs í svona vinnu, vélaafl komið í stað vöðva og verðlag og kaupgjald hefur breyst svo mjög í krónum talið að allur samanburður er út í hött. En verð á ýmsum þessara verka árið 1926 var sem hér segir:
Uppskipun á fiski úr togara, komið á bíl kr. 3.30 pr. tonn.
Kola togara með tippvögnum kr. 1.70 pr. tonn.
Kola togara með pokum kr. 2.55 pr. tonn.
Útskipað salti í togara með pokum kr. 2.60 pr. tonn.
Útskipað salti í togara með tippvögnum kr. 1.60 pr. tonn.
Uppskipun á kolum úr fragtskipi í pokum kr. 2.60 pr. tonn.
Uppskipun á kolum, laust í trogum og á bíla kr. 1.65 pr. tonn.
Uppskipun á salti í pokum kr. 2.50 pr. tonn.
Eftirvinna var í hlutföllunum 3:5.

Það sem úrslitum réði
Útgerð Hellyersbræðra varaði næstu árin, en kraftur hennar fór sídvínandi. Árið 1929 sigldu þeir brott með sinn fríða flota, saddir af sínu umstangi hér. Að þeim var mikil eftirsjá og brottför þeirra var þungt áfali fyrir atvinnulífið. Sú var þó bót í máli að innlend botnvörpungaútgerð og önnur útgerðarstarfsemi var komin á fót og dafnaði og því vofði atvinnuleysi ekki yfir á sama hátt og 1922, þegar Bookless Bros. Ltd. varð gjaldþrota.

Hafnarfjarðarhöfn 1910.

Þessir tæpu tveir áratugir, frá 1910 til 1930, mætti ef til vill með réttu kalla breska tímabilið í atvinnusögu Hafnarfjarðar. Þótt önnur atvinnustarfsemi hafi verið að sækja í sig veðrið á þessum árum var hún ekki nema svipur hjá sjón við hliðina á þessum skosku og ensku risum. Afkoma fólks og atvinnulífið hér byggðist að verulegu leyti á þeim.
Á þessu tímabili var töluvert aðstreymi fólks til Hafnarfjarðar og margir komu hingað utan af landi til að vinna meðan vertíðarnar stóðu sem hæst; — og það er óhætt að segja að margur hlaut góða umbun síns erfiðis.

Fiskvinnslufólk við aðgerð á plani bæjarútgerðarinnar við Vesturgötu. Vestan við bárujárnsgirðinguna sést kolabingur og í eitt af húsum Helleyers.

Hellyersbræðrum þótti erfítt og umfangsmikið að gera út á veiðar í salt. Í því var fólgin mikil fjárfesting sem skilaði sér ekki til baka fyrr en seint og um síðir, en þegar fiskurinn var ísaður um borð var annað upp á teningnum; það var jafnvel búið að gera upp túrinn þegar skipið fór í næstu veiðiferð.
„Það er léttara að gera út sextíu togara frá Hull á veiðar í ís en sex héðan á veiðar í salt,“ sagði Mr. Owen Hellyer eitt sinn við mig.
Það var þetta sem úrslitum réði.“

Hér líkur skrifum af Hellyersútgerðinni sem og útgerðaratvinnuháttum í Hafnarfirði á árunum 1924-1929. Skrifin eru byggð á endurminningum Gísla Sigurgeirsson, sem nú er látinn. Ljóst er að margt hefur breyst í framangreindum efnum á skömmum tíma. Þess vegna eru frásagnir sem þessar svo mikilvægar til að efla meðvitund okkar, sem teljum okkur lifa í nútímanum.
Skrifarinn, Snorri Jónsson (1928-2016), starfaði við Flensborgarskóla.

Framhald…

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 10. tbl. 11.03.1995, Snorri Jónsson, Hellyerstímabilið IV, Veitingar að vild og sungið í Almannagjá, bls. 6-7.

Krosseyrarvegur 7. Húsið er teiknað af Geir Zoega, fyrir útgerðarfyrirtækið Hellyers bros.

Skrár

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – III

Í Lesbók Morgunblaðsins 1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið„. Hér fjallar hann um tímabilið undir fyrirsögninni „Vinnubók týndist í kolabing„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.

Tryggvi Ófeigsson (1896-1987). Tryggvi var svo með Imperíalist til ársins 1929. Það ár hættu Hellyersbræður allri útgerð og fiskvinnslu á Íslandi. Tryggvi gekk svo inn í útgerðarfélagið h/f Júpíter í Hafnarfirði sem stofnað var 26 júlí 1929, með Lofti Baldvinssyni og Þórarni Olgeirssyni, sem árið 1925 höfðu látið smíða skip fyrir sig í Beverley, það skip var Júpíter GK 161. Tryggvi varð svo skipstjóri á honum þegar Þórarinn Olgeirsson hætti skipstjórn þar árið 1929.

„Á vertíðinni 1925 barst óhemjumikill fiskur á land í Hafnarfirði. Það var því annasamt hjá okkur á þessari vertíð eins og árið áður og eins var mikið að gera við fiskverkunina í landi. Í stað kolaskipsins, sem strandaði, kom brátt annað, en það var ýmsum erfiðleikum bundið að losa kolin úr skipinu af því að fiskvertíðin var komin í fullan gang og togararnir nærri daglega inni.
Samningur okkar við Hellyer var samningur um ákvæðisvinnu. Hann tók til allrar vinnu við togarana og flutningaskipin að því undanteknu að losa úr þeim kolin. Sá togari, sem fyrstur kom frá Englandi í byrjun vertíðarinnar, var Imperialist. Hann var þá nýr og stærstur þeirra allra og kom með allar sínar lestir fullar af kolum. Eftir mikið bras, við aðstæður, sem ég hefi áður lýst, tókst okkur að koma öllum kolunum í land. Skipstjóri á Imperialist var sá landskunni dugnaðar- og aflamaður, Tryggvi Ófeigsson.
Skrifstjóri Hellyersbræðra, og sá sem sá um allar fjárgreiðslur fyrir þá, hét Allan, ævinlega nefndur Mr. Allan. Næst, er ég kom með reikninga til hans, fékk ég þá alla greidda orðalaust, nema reikninginn fyrir að losa kolin úr Imperialist, hann fékk ég ekki greiddan. Segir Mr. Allan við mig að reikningurinn sé óheyrilega hár og hann geti ekki greitt hann og byrjar nú heldur betur að þusa.

Togarinn Imperialist.

„Það er svo sem auðséð,“ segir hann, „að þið ætlið að nota ykkur það að ekki er til neinn samningstaxti fyrir verkið eins og í fyrra þegar þið sömduð við Íslendinginn Zoéga. Nú finnst ykkur auðvitað tækifæri til að taka munninn nógu fullan. Svona eruð þið allir, Íslendingar. Það er ekki ofsögum af því sagt.“ Og áfram lét hann dæluna ganga.
Mér varð nær orðfall; maldaði þó eitthvað í móinn, en hugsaði því fleira. Satt að segja var þessi reikningur nokkuð handahófslegur. Ég mundi ekki hvernig þessi viðskipti við Geir H. Zoéga höfðu verið árið áður, en reikningurinn átti að vera sem næst kostnaðarverði. Samt reiddist ég ansi illa þessum ásökunum á mig og mína félaga og ekki síður viðhorfi hans til Íslendinga. Varð heldur fátt um kveðjur; ég rauk út og skellti hurðinni.

Reyndist svo hinn besti

Geir Zóega (1896-1985). Geir hóf fiskverkun í Hafnarfirði 1920 og þar var hann búsettur og þar gerðist athafnasaga hans næsta hálfan annan áratug. Hann keypti fiskverkunarstöð í Hafnarfirði, svonefnda Haddensstöð, og tók að verka fisk af
togurum. En þau reyndust mörgum erfið, eftirstríðsárin, þegar allur kostnaður, sem hækkað hafði á styrjaldarárunum, hélzt áfram hár en verðlag á fiski lækkaði.

Fór ég nú hið snarasta heim að leita í plöggum okkar frá árinu áður. Kom þá í ljós að það hafði kostað 15 aurum minna að skipa upp hverju tonni af kolum úr Imperialist en samkvæmt samningnum við Geir árið áður! Þetta var að vísu hrein tilviljun eins og í pottinn var búið. Verð ég nú heldur en ekki feginn þessari niðurstöðu, sest niður, glaður í sinni, og rita Mr. Allan langt og ítarlegt bréf um málið á ómengaðri íslensku. Í bréfinu segi ég að mér þyki leitt þegar okkur félögum, og íslendingum, séu borin á brýn rakalaus ósannindi og syívirðingar. Krafðist ég þess að reikningar fyrirtækisins frá í fyrra yrðu rannsakaðir, þótt þeir væru komnir til Hull, svo að hann gæti komist að hinu sanna. Þyrftum við þá ekki lengur að liggja undir dæmalausum ásökunum hans og svívirðingum. Fór ég með bréfið samdægurs til Péturs Jóhannessonar, sem þá var bókhaldari hjá Hellyer; tók hann að sér að þýða það fyrir Mr. Allan.
Árdegis næsta dag er sent eftir mér og ég beðinn um að koma upp á kontór til Mr. Allans. Var þá reikningurinn greiddur orðalaust. Öll þau ár, sem við höfðum viðskipti við Heilyersbræður eftir þetta, var aldrei minnst einu orði á nokkurn reikning, sem frá okkur kom, þótt um ósamningsbundna vinnu væri að ræða. Vann ég, með þessari tilviljun mætti kannski segja, fullt traust Mr. Allans, enda reyndist hann mér, þaðan í frá, í öllum viðskiptum, hinn besti maður.

Hvinnska var fágæt

Kolaflutningur.

Þegar Hellyerstogararnir komu hingað í fyrsta sinn var haft mjög strangt eftirlit með öllu sem í togurunum var. Vörður var látinn gæta verkamannanna, mjög stranglega, af ótta við að þeir stælu úr skipunum. Þegar frá leið varð þessarar gæslu lítið vart og að lokum varð enginn hennar var. Hygg ég að hvinnska hafi verið fátíð hér um þessar mundir og hafi hennar eitthvað gætt voru Bretarnir ekki síður aðgæsluverðir en Íslendingarnir, svo að ekki sé meira sagt.
Verkin urðu að ganga fljótt og vel, þess krafðist Hellyer og sömu kröfu gerðum við til okkar manna. Það var t.d. venja að kola togarana samtímis því að fiskurinn var losaður. Við kolunina unnu nær eingöngu sömu mennirnir og var sá háttur á hafður að flytja kolin í þá hlið togarans sem frá sneri bryggjunni.

Kolamokstur.

Var það gert á þann hátt að gríðarstór og þung renna var sett niður af bryggjunni og neðri enda hennar komið fyrir milli spils og brúar, stundum yfir keisinn ef mjög var lágsjávað.
Stundum voru kolin flutt eingöngu laus á bílum og hvolft í rennuna, en það var því aðeins gert að kolalúga væri milli brúar og spils, annars varð að flytja helminginn af þeim í pokum. Jón Þórarinsson á Norðurbraut 22 var oft forsvarsmaður við kolarennuna og við móttöku á kolunum niðri í skipinu. Oft var kolarennunni bölvað, enda var hún þung á þreyttum höndum, en Jón Þórarinsson sagði í mesta lagi „ansvítti;“ það var hans stærsta blótsyrði.

Þetta er nú meiri bíllinn!

Skipshöfn Tryggva Ófeigssonar á Júpiter.

Í boxunum, við að lempa kolin, voru ævinlega sömu mennirnir. Þau embætti höfðu Guðjón Jónsson frá Hellukoti, Karl Kristjánsson, Jón Þorleifsson, Erlendur Jóhannsson og Atli Guðmundsson. Allir voru þeir úrvalsmenn við þessa iðju og samviskusamir. Oft voru þeir spurðir hversu mörgum bílhlössum þeir kæmu í boxin. Á móti spurðu þeir hversu mörg bílhlöss væru á dekkinu. Eitt sinn sem oftar kemur Karl Kristjánsson með höfuðið upp að boxgatinu og spyr þann sem var að moka niður af dekkinu hversu mikið væri þar eftir af kolum. Honum er sagt að það sé rúmur bíll og ekki von á meiru. Lét hann það gott heita. Hinsvegar stóð þá svo á að búið var að moka á fimm bíla uppi í kolabing og var þeim öllum dembt ofan á dekkið: Er nú kolunum mokað í boxin og farið að hreinsa dekkið.
Skyndilega kallar Karl upp og segist vera að koma, það sé allt orðið fullt niðri. Um leið og hann rekur höfuðið upp um boxgatið segir hann með undrun í röddinni:
„Þetta er nú meiri bíllinn!“
Var þetta haft að orðtaki eftir þetta ef eitthvað þótti keyra úr hófi:
Þetta er nú meiri bíllinn!
Stundum gat nú fokið í boxarana og fyrir kom að þeir sem skeleggasta höfðu skapsmunina kæmu upp úr boxunum með skófluna reidda að höfði þeim sem dyngt höfðu niður til þeirra meira af kolum en góðu hófí gegndi.

Saknaði vinar í stað
Ég hafði þann hátt á að skrifa daglega niður vinnustundir fólksins þegar ég kom heim og helst uppi í rúmi á kvöldin. Tímana skrifaði ég eftir minni og var mér orðið þetta mjög tamt. Ég vissi og mundi hvar hver maður stóð við sitt verk, — hafði, með öðrum orðum, mynd af þessu öllu í huganum. Ég notaði litlar vasabækur í þessu skyni, innbundnar með stífum spjöldum. Halldór bróðir minn fékk þessar bækur venjulega til úrvinnslu að viku liðinni.
Það var einu sinni að kvöldi til, er ég var nýkominn heim úr vinnunni, að vélstjórinn á James Long bankaði uppá hjá mér og kvartaði yfir því að illa hefði verið lempað í boxunum. Maðurinn var úrillur og krafðist þess að meira yrði látið af kolum í skipið. Þetta kom mér dálítið á óvart og fannst mér kvörtunin ekki trúleg, en mér bar skylda til að athuga málið.
Fer ég nú niður á dekk, ásamt Englendingi nokkrum; og niður í boxin og er í hinu versta skapi. Í ljós kom að lempað hafði verið í boxin líkt og venjulega. Bið ég þó boxarana að reyna að troða tveimur bílhlössum í skipið til viðbótar og tókst þeim það með herkjum. Ég hafði skriðið eftir boxunum og lítið komist áfram þótt mjór væri. En viti menn! Þegar ég kem heim sakna ég heldur en ekki vinar í stað. Vinnubókin, með vikuvinnu allra verkamannanna, var horfin úr vasa minum. Þessa viku unnu hjá okkur daglega um eitt hundrað manns. Vinnubókin hafði greinilega þvælst upp úr vasanum þegar ég var að skríða eftir boxunum. Rýk ég nú aftur niður á bryggju og talá við vélstjórana og kyndarana og bið þá fyrir alla muni að hafa auga með bókinni þegar kolunum verði mokað á eldana.

Minnið nær óbrigðult

Saltfisksstæða.

Leist mér nú ekki á blikuna, bókin töpuð og fimm vinnudagar óskráðir á skýrslu og engin von til að togarinn kæmi aftur að bryggju fyrr en að hálfum mánuði liðnum, en vinnulaun yrði að greiða á tímabilinu. Leiðinlegt fannst mér og niðurlægjandi að ganga fyrir hvern mann og spyija um vinnu hans.
Ég sagði Jóni Einarssyni strax frá þessu óhappa atviki og við ákváðum að fara undir eins heim til pabba og ræða málið við hann og Halldór bróður. Kl. 10 um kvöldið bönkuðum við á dyrnar hjá pabba og settumst á ráðstefnu, allir fjórir. Úr hugum okkar reyndum við að framkalla myndir um atvik og atburði úr vinnunni þessa daga, hver dagur sér, hvert skip fyrir sig, tilvik og frávik hjá mannskapnum o.s.frv. Og í trausti þess að niðurstaðan yrði mjög nálægt því rétta fórum við að sofa um fimmleytið þessa eftirminnilegu nótt.

Fiskvinnsluhús Hellyers.

Á venjulegum tíma var allt tilbúið. Halldór hafði skrifað vinnuskýrsluna, peningarnir komnir í umslögin og útborgun fór fram. Kom nú í ljós að minni okkar hafði reynst nær óbrigðult. Aðeins einn maður kvartaði og taldi sig vanta dag í launum sem auðvitað var strax leiðrétt. Vorum við nú í sjöunda himni eftir allar áhyggjurnar sem við höfðum haft út af þessu atviki.
Að liðnum hálfum mánuði kom James Long inn til hafnar. Kemur þá til mín vélstjórinn heldur en ekki hróðugur með bros á vör og réttir mér vinnubókina mína með velktum blöðum og dökkum af kolaryki. Ég þrýsti hönd hans í þakklætisskyni. Um kvöldið bárum við saman vinnubókina og kaupskrána og kom þá í ljós að þetta, sem áður er um getið, var eina villan sem teljandi var.

Mr. Orlando og Reiturinn

Vesturgata 32 – Bungalow.

Owen Hellyer fór til Englands á útmánuðum árið 1925, en í staðinn kom bróðir hans, Orlando. Þeir höfðu látið byggja sér ljómandi skemmtilegt íbúðarhús, nú Vesturgata 32, sem í daglegu tali var nefnt Bungalow. Það hús eignaðist síðar Ásgeir Júlíusson teiknari og kona hans, Guðrún Guðmundsdóttir. Einnig létu þeir byggja stóran skála á mölinni norðan við Svendborgina. Þar var geymdur lager fyrir skipin og þar bjuggu enskir starfsmenn á þeirra vegum. Húsið Krosseyrarvegur 7 létu þeir líka byggja. Bjó þar einn af forstjórum þeirra, Tracy að nafni, en hann var hér ekki lengi, eitt eða tvö ár að mig minnir. Orlando var alúðlegur karl, kátur og fjörugur, enda varð okkur fljótlega vel til vina. Ákvarðanir hans þóttu þó ekki alltaf bera vott um mikla vitsmuni eða áunna reynslu.

Krosseyrarvegur 7. Húsið er teiknað af Geir Zoega, fyrir útgerðarfyrirtækið Hellyers bros.

Hann bað okkur t.d. að gera fiskreit uppi á háhæðinni fyrir vestan Víðistaði, norðan vegarins. Var reitur þessi í daglegu tali nefndur Háireitur. Reitarstæðið var í alla staði mjög óheppilegt, aðskildir smáblettir, snepla, kölluðum við það, vegna landslagsins, enda var reiturinn hvorki fugl né fiskur.
Þegar Mr. Owen kom til baka varð honum að orði þegar hann sá reitinn:
„Hann hlýtur að hafa verið fullur, hann bróðir minn, þegar hann valdi þetta reitartogarana hingað, þeir eru einmitt akkúrat 30!“ Svo bætti hann við eftir stundarþögn:
„Svo eigum við 30 litla togara að auki.“

Uppáhald og æskuvinur

Kútter.

Um þetta var ekki meira rætt, en það lá vel á karli og hann vildi spjalla og fór nú að segja mér ýmislegt frá sjálfum sér. Meðal annars sagði hann mér að faðir sinn hefði átt marga kúttera, áður en togaraöldin gekk í garð, og hefði síðasti kútterinn, sem faðir hans átti, heitið Othello. Othello þessi var hans mesta uppáhaldsskip. Það var með dammi í lestinni, þ.e. dálitlu rými þar sem sjór gekk út og inn, en þar var fiskur geymdur lifandi þar til menn tóku hann og stungu honum í soðpottinn. Othello var seldur til Hafnarfjarðar um síðustu aldamót. Pétur Thorsteinsson og Co. keypti skipið, en forstjóri þess fyrirtækis var Sigfús Bergmann. Dammurinn þótti ódrýgja lestarrýmið og að rúmu ári liðnu var skipið selt til Færeyja og annað keypt í staðinn sem hét Sléttanes og þótti hið mesta happaskip. Skipstjóri á Sléttanesi var Hrómundur Jósepsson, mikill dugnaðar- og aflamaður.

Samstarfsfólk hjá Hellyers – væntanlega verkakona og verkstjóri ásamt kúsk.

Á meðan Othelló var í Hafnarfirði kom Mr. Orlando til Íslands. Þá fór hann til Hafnarfjarðar og heimsótti Othello, uppáhaldið aðstæðum sem fyrir hendi væru. Svo var það eitt sinn, er við við höfðum lokið við að afgreiða Imperialist, að Mr. Allan kemur til okkar og segir að togari muni væntanlegur að nokkrum stundum liðnum; Spyr svo að venju: Hvað verðið þið lengi að afgreiða togarann? Ég svara eins og ég hafði gert að undanfömu: „Ég veit það ekki, Mr. Allan, ég veit það ekki.“ Verður hann þá öskuvondur, skælir sig allan, þykist herma eftir mér og segir hvað eftir annað á sinni bjöguðu íslensku:
„Évidhaike, évidhaike, évidhaik!“

Ari var einn af Hellyerstogurunum.

Rausar svo heilmikið út af þessari tregðu minni og aumingjaskap að geta ekki svarað einfaldri spurningu. Verður mér nú nóg boðið, rýk upp, einnig öskuvondur, helli mér yfir hann á mínu ensk-íslenska hrognamáli, sem hann réði þó vel í, og segi að lokum:
„Mr. Allan. Imperiaiist er að fara úr höfn, hvenær kemur hann inn fullur af fiski? Ég ætla að hafa fólk til reiðu þegar hann kemur“.
Það kom svolítið hik á Mr. Allan, svo segir hann:
„Hvernig á ég að geta sagt um það, það fer auðvitað eftir fískiríinu!“

Saltfiskvinnsla.

„Já, einmitt það,“ segi ég. „Ætli það sé ekki eitthvað svipað hjá okkur. Ætli það fari ekki eftir því hvað við fáúm marga menn til vinnu hversu langan tíma það tekur að afgreiða togarann, það vitum við sjaldnast fyrr stæði!“
Mr. Owen valdi annað reitarstæði og bað okkur að leggja þar reit, hvað við gerðum um sumarið og haustið 1925. Sá reitur var í daglegu tali nefndur Allansreitur eftir Mr. Allan, þess er áður hefur við sögu komið, stór og mikill reitur á ágætu landi norðan Kirkjuvegarins, upp af Skerseyri, þar sem nú er Hrafnista.

Áttu 60 togarar

Togarinn Ver var í eigu Hellyers.

Einu sinni, þetta vor, kallaði Mr. Orlando mig inn á skrifstofu sína. „Hvur fjandinn er nú á seyði,“ hugsaði ég, „líklega einhverjar aðfinnslur“.
Það var nú aldeilis ekki daglegur viðburður að vera beðinn um að tala við æðstu mennina. Þegar ég kem leggur Mr. Orlando fyrir mig þessa spurningu:
„Hvað haldið þér, Gísli, að hægt yrði að gera út marga togara héðan ef allir vinnufærir Hafnfirðingar, karlar og konur, ynnu við útgerðina?“
Ég var auðvitað óviðbúinn svona spurningu, varð undrandi á svip og vafðist tunga um tönn.
„Ég held ég geti ekki svarað þessu,“ stamaði ég, „til þess skortir mig þekkingu, enda hef ég ekkert um það hugsað.“
„Þetta er nú meira til gamans,“ segir hann, „mér datt bara í hug að slá þessu svona fram, ég bjóst nú ekki við að fá um þetta tæmandi svör frá þér.“
„Ég gæti ímyndað mér að hægt yrði að afgreiða héðan 30 togara ef allir Hafnfirðingar yrðu í þeirra þjónustu,“ segi ég, svona til að losna sem fyrst við þessa umræðu.

Flensborg og Óseyrarbæirnir. Hvaleyri í baksýn.

„Já,“ segir Orlando, „þá væri kannski mátulegt fyrir okkur að koma með alla stóru föður síns og æskuvin. Þá var Othello uppi í fjöru hjá Flensborg og þá var verið að hreinsa það og mála. Mr. Orlando sagðist hafa gengið í kringum skipið og strokið byrðinginn eins og vinarvanga.
„Af öllum sínum mörgu seglskipum þótti pabba vænst um þetta skip,“ sagði Mr. Orlando, „en það varð að víkja fyrir togurunum.
Þeir voru meiri aflaskip og miklu betri.“

Évidhaike!

Kolatogarinn Ýmir Gk 488.

Skipin komu og skipin fóru og skipin sigldu sinn veg. Um leið og þau lögðust við bryggjuna var kallað á okkur til vinnu, strax og reíjalaust, hvernig sem á stóð. Oft höfðum við nægan mannskap til að sinna þörfum þeirra, en stundum höfðum við það ekki.
Lögmálið um framboð og eftirspurn var ekki alltaf í jafnvægi. Því var oft erfitt að segja til um það hversu langan tíma myndi taka að afgreiða togara eða fragtskip. Það fór eftir aðstæðum, eftir því hvort við hefðum allan okkar vana mannskap, hvort við þyrftum að notast við óvaninga að einhverju leyti eða hvort fólk vantaði til að vinna verkin. Það mátti heita regla að um leið og skip var væntanlegt vorum við spurðir hversu langan tíma myndi taka að afgreiða það. Til þess lágu ýmsar orsakir.
Við Jón Einarsson reyndum að svara þessum spurningum eftir bestu getu og í lengstu lög, en leitt þótti okkur að fá óþökk fyrir ef einhveiju skakkaði með uppgefinn tíma, alveg sama á hvorn veginn sem var. Út af þessu varð ég smám saman tregur til að segja nokkuð um þetta, vildi láta þá á skrifstofu Hellyers ákveða það sjálfa; þeir vissu þetta nokkurn veginn eins og við. Því tók ég upp þann hátt þegar Mr. Allan var sífellt að spyrja mig þessara tímaspurninga, að um þetta gæti ég ekkert sagt, — ég vissi það ekki, það færi allt eftir þeim en verkið er hafið. Þér skuluð því ekki spyrja mig slíkra spurninga eftirleiðis, Mr. Allan, ég svara þeim ekki.“
Rýk ég svo í fússi frá honum, en hann rigsar til sinnar skrifstofu og mælti ekki orð af vörum.

Sáttfýsn ofan á
Á næstu dögum mætti ég iðulega Mr. Allan en kasta ekki á hann kveðju eins og sjálfsögð kurteisi krafði. Ef eitthvað þurfti við hann að tala gerði Halldór bróðir minn það fyrir okkar hönd. Líður nú heil vika; við tölumst ekki við og heilsum ekki hvor öðrum.
Að rúmri viku liðinni er gert boð fyrir mig og ég beðinn að koma upp á skrifstofu. Þegar þangað kemur er Mr. Allan þar fyrir og biður mig að koma inn í innri skrifstofuna, sem var hans einkaskrifstofa. Réttir hann mér þá höndina og segir:
„Við skulum ekki láta svona lengur; við erum víst báðir stífir og stórir í lund, látum þetta vera gleymt sem okkur fór í milli.“
„Ég skal samþykkja það,“ segi ég, „það er meira en velkomið.“
Ræddum við svo málin stutta stund og kvöddumst með mestu virktum.
Eftir þetta breyttist viðmót Englendinganna mjög til batnaðar. Þeir kröfðust þess ekki lengur að fá að vita nákvæmlega fyrirfram hversu langan tíma tæki að afgreiða skipin, heldur spurðu þess í stað: Hvenær eigum við að kalla á áhöfnina til skips? Hafið þér tímann bara nógu rúman svo að mannskapurinn þurfi ekki að bíða eftir brottför.
Aldrei lét Mr. Allan styggðaryrði falla í okkar garð eftir þetta.“

Framhald...

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 9. tbl. 04.03.1995, Hellyerstímabilið – III hluti, Snorri Jónsson, Vinnubók týndist í kolabing, bls. 10-11.

Hafnarfjörður 1974 – loftmynd.

Skrár

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – I

Hafnarfjörður kemur víða við sögu togaraútgerðar á Íslandi.

Togarinn Coot. Fyrsti togari Íslendinga, Coot, var gerður út frá Hafnarfirði á árunum 1905-1908. Skipið var 98 fet á lengd, búið 225 hestafla gufuvél og var búið til botnvörpuveiða.

Fyrsti íslenski togarinn, Coot, var gerður þaðan út og Pike Ward gerði út togarann sinn, Utopiu, frá Hafnarfirði. Seinna má segja að Hafnarfjörður verði snemma aðalmiðstöð fyrir erlenda togaraútgerð á Íslandi. Ber þar fyrst að nefna Booklessbræður frá Aberdeen. Þeir keyptu fiskaðgerðarstöð í Hafnarfirði árið 1910 og höfðu þaðan meiri og minni útgerð og annan atvinnurekstur til ársins 1922. Um tíma áttu þeir fjóra togara sem stunduðu veiðar frá Hafnarfirði. Þá keyptu þeir fisk af togurum, bæði breskum og hollenskum. Einnig hafði fyrirtækið A.D. Birrel & Co. keypt fiskverkunarstöð í Hafnarfirði og lögðu togarar upp hjá því á árunum 1910-14. Fleiri erlendir togarar bæði norskir og þýskir lögðu upp afla sinn í Hafnarfirði um þetta leyti.

Verksmiðjuhús Bookless.

Hafnfirðingar höfðu mikla atvinnu af þessari starfsemi en skjótt skipast veður í lofti. Á árunum 1922 og 1923 var mikið atvinnuleysi í Hafnarfirði. Booklessbræður höfðu orðið gjaldþrota 1922 og ný lög, sem samþykkt voru sama ár á Alþingi, komu í veg fyrir að aðrir erlendir útgerðarmenn gætu hlaupið í skarðið. Í lögunum var lagt bann við því að útlend skip lönduðu afla sínum á Íslandi og seldu hann íslenskum ríkisborgurum til verkunar.
Þessi lög voru sett til að hindra síldveiðar Norðmanna fyrir Norðurlandi en þau giltu einnig um þorskveiðar. Þetta kom sér einkum illa fyrir Hafnfirðinga.

Bæjarstjórn Hafnarfjarðar beitti sér nú fyrir því að undanþága fengist frá þessum lögum til þess að annað erlent fyrirtæki gæti keypt þá aðstöðu sem Booklessbræður höfðu áður. Hér var á ferðinni útgerðarfyrirtækið Hellyer Bros. Ltd. í Hull. Í samráði við stjórnvöld var sú leið farin að Geir Zóega var fenginn til að taka togara Hellyersbræðra á leigu og taldist það ekki brjóta í bága við ákvæði laganna. Hellyersbræður hófu útgerð sex togara frá Hafnarfirði á vetrarvertíð 1924.
Ári síðar fékk fyrirtækið sérstaka lagaheimild til að reka útgerð sína í Hafnarfirði sem sjálfstætt fyrirtæki um átta ára skeið. Fyrstu vertíðina voru enskir skipstjórar á togurum Hellyers en síðan voru fiskiskipstjórarnir íslenskir. Á togurunum voru enskir flaggskipstjórar sem voru leppar því íslensku fiskiskipstjórarnir höfðu ekki ensk skipstjórnarréttindi. Einnig voru enskir stýrimenn á togurunum sem leppar. Þessir menn stunduðu ekki vinnu um borð en voru þarna aðeins til að fullnægja formsatriðum. Meðal þeirra togara sem Hellyersbræður gerðu út frá Hafnarfirði var stærsti og fullkomnasti togarinn í eigu Englendinga á þessum tíma, Imperialist, og var Tryggvi Ófeigsson skipstjóri á honum.

Tryggvi Ófeigsson (1896-1987). Tryggvi Ófeigsson var skipstjóri og síðar útgerðarmaður í Hafnarfirði og Reykjavík, tók við Imperialist nýsmíðuðum í Hull í mars árið 1925. Tryggvi var svo með Imperíalist til ársins 1929. Það ár hættu Hellyersbræður allri útgerð og fiskvinnslu á Íslandi. Tryggvi gekk svo inn í útgerðarfélagið h/f Júpíter í Hafnarfirði sem stofnað var 26 júlí 1929, með Lofti Baldvinssyni og Þórarni Olgeirssyni, sem árið 1925 höfðu látið smíða skip fyrir sig í Beverley, það skip var Júpíter GK 161. Tryggvi varð svo skipstjóri á honum til 1929.

Tryggvi stofnaði síðan eigin útgerð eftir að Hellyersbræður fóru héðan. Tryggvi ber Hellyersbræðrum vel söguna í ævisögu sinni og segir að þeir hafi verið bjargvættir Hafnarfjarðar. Hellyerbræður hættu útgerð sinni frá Hafnarfirði í nóvember 1929. Síðustu árin hafði orðið taprekstur á fyrirtækinu. Einnig átti það í vinnudeilum hér heima og ágreiningur kom upp við Hafnarfjarðarbæ um útsvarsgreiðslur.

Í Lesbók Morgunblaðsins 1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið„. Byggir hann á endurminningum Gísla Sigurgeirssonar. Um er að ræða fyrsta kafla af fjórum.

„Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma. – Fyrsti hluti af fjórum.

„Veturinn 1922-23 var mikið atvinnuleysi í Hafnarfirði eins og reyndar átt hafði sér stað áður, en að þessu sinni keyrði ástandið um þverbak, engin hreyfing á neinu — ekkert að gera. Hið stóra og umfangsmikla útgerðarfirma, Bookless Bros Ltd. frá Aberdeen, hafði orðið gjaldþrota 1922. Svo alvarlegt þótti ástandið að haldinn var um málið almennur borgarafundur á haustmánuði 1923. Óttuðust menn að fjöldi fólks yrði að flytja búferlum úr bænum og fasteignir yrðu óseljanlegar. Ráðherrar ríkisstjórnarinnar voru boðaðir á fundinn og mættu þeir báðir, Klemenz Jónsson og Sigurður Eggerz. Skorað var á þá að gefa undanþágu frá því ákvæði fiskveiðilaganna sem bannaði útlendingum að leggja afla sinn hér á land, en ráðherrarnir töldu að hægt yrði að komast hjá banninu ef Íslendingar tækju á leigu erlend fiskiskip.

Snorri Jónsson (1928-2016).

Í framhaldi af þessum borgarafundi samþykkti bæjarstjórnin 6. nóv. að skora áríkisstjórnina að leyfa útlendingum að leggja afla sinn til verkunar hér á land. Veitti ríkisstjórnin þetta leyfi og urðu málalyktir þær að stórfírma frá borginni Hull á Englandi, Hellyer Bros. Ltd., kom hingað með sex botnvörpunga á vertíðina i byrjun árs 1924.
Bræðurnir sem áttu firmað og voru fosvarsmenn þess hétu Owen og Orlando Hellyer. En vegna ákvæðis fiskveiðilaganna tók Geir Helgason Zoéga togarana á leigu að nafninu til og var umboðsmaður firmans og gerði samninga fyrir þess hönd. Samdist nú svo um við Geir að við Jón Einarsson og Sigurgeir Gíslason, faðir minn, yrðum verktakar hjá Hellyer og tækjum að okkur afgreiðslu togaranna, en það var að sjálfsögðu mikið verk og við erfiðar aðstæður að eiga.

Fjörkippur í atvinnu og viðskiptum

Togarinn Ceresio.

Þegar togararnir komu til Hafnarfjarðar voru þeir allir með fullar lestir af kolum og öðrum varningi til útgerðarinnar. Þetta varmikið magn og meiri birgðir vöru en áður höfðu verið fluttar hingað til hafnar. Verður það nú hlutskipti okkar að annast alla þessa vinnu, uppskipun og útskipun, fyrir ákveðið verð hvert tonn inn og út. Satt best að segja var þessi samningur við Geir H. Zoéga gerður í alltof miklu fljótræði af okkar hálfu, enda var hann sá versti sem við gerðum við nokkurn verksala á allri okkar starfsævi. Svo vondur var hann, að þegar vetrar- og vorvertíðinni lauk var útkoman sú að við þrír, verktakarnir, ég, Jón og pabbi, máttum heita kauplausir allan tímann.

Hafnarfjörður 1910.

Þrátt fyrir það, að ákveðið væri að Hellyer fengi aðstöðu hér í Firðinum, óttuðumst við að vinnan lenti í höndum reykvískra verktaka og því var hugsun okkar sú að tryggja það að svo yrði ekki. Við vildum sitja að þessari vinnu, bænum og búendum hér til heilla og hagsbóta. Sú hugsun réði mestu þegar við vorum að gera samninginn við Geir. Reynsla okkar var sú að Reykvíkingar væru ásæknir í að ná sem flestu til sín. Óttinn við þetta var aðalástæða þess að Geir gat pínt okkur niður úr öllu valdi.
Af þessari reynslu drógum við lærdóm sem kom okkur að góðu haldi við næstu samningsgerð.

Athafnasvæði Hellyersbræðra.

Togaraútgerð og fiskverkun Hellyersbræðra, sem rekin var hér í Hafnarfirði í nokkur ár, olli því að atvinnulífið tók mikinn fjörkipp og viðskiptalífið glæddist. Togarar þeirra þóttu myndarleg skip og fyrsta flokks að öllum búnaði á þeirrar tíðar mælikvarða. Þeir togarar sem komu hingað fyrsta árið voru: Ceresio, Lord Fischer, Earl Haig, General Birdwood, Viskont Allanby og Kings Grey. Skipstjórar og vélamenn voru enskir, en hásetar voru að mestu leyti íslenskir og margir úr Hafnarfirði.
Fljótlega voru ráðnir íslenskir fiskiskipstjórar á togarana, því hinir ensku flaggskipstjórar þekktu lítt til miðanna og voru m.a. af þeim sökum litlir fiskimenn. Hin raunverulega skipshöfn var því íslensk. Frá þessu var þó ein undantekning.
Á togaranum Ceresio var íslenskur skipstjóri frá Hull, Jón Oddsson að nafni. Hann var mikill aflamaður og viðurkenndur fyrir dugnað, enda var enginn fiskiskipstjóri með honum.

Hellyer kaupir Svendborg

Ágúst Flygenring (1865-1932).

Þegar kom fram í júní þetta ár, 1924, tókust samningar milli Landsbanka Íslands og Owens Hellyers um að Hellyer Bros. keypti útgerðarstöðina Svendborg. Þessi stöð hafði gengið kaupum og sölum. Sveinn Sigfússon kaupmaður frá Norðfirði reisti hana árið 1903. Var þá stöðin nefnd í höfuðið á honum uppá dönsku, eins og þá þótti fínt, og nefnd Svendborg.

Stöðina reisti Sveinn við Fiskaklett, skömmu síðar komst stöðin í eigu Ágústs Flygenrings sem hafði þar timburverslun, en seldi hana eftir stuttan tíma norskum manni, H.W. Friis, sem stundaði hér línubátaútgerð. Friis varð nokkrum árum seinna gjaldþrota og keypti þá Einar Þorgilsson stöðina, árið 1909, og seldi hana Bookless Bros. Í Aberdeen árið eftir með góðum hagnaði. Þegar Svendborg kemst í eigu þeirra Booklessbræðra, Harrys og Douglas — fyrirrennara Hellyers, — hefst áhrifamikið tímabil í atvinnusögu Hafnarfjarðar. Þeir urðu vinnuveitendur í mjög stórum stíl og verkafólk starfaði hjá þeim, á tímabilum jafnvel svo hundruðum skipti.
Sjálfir áttu þeir fjóra togara sem hér lögðu upp afla sinn fyrstu árin, en þeir versluðu mikið með fisk, keyptu ógrynni af fiski af íslendingum, einkum á Faxaflóasvæðinu milli Suðumesja og Akraness, og af erlendum togurum, aðallega breskum. Fiskverðið greiddu þeir í peningum, fyrstir manna hér um slóðir. Fyrir það, ekki síst, áttu þeir almennum vinsældum að fagna, en því miður lauk starfsemi þeirra að 12 árum liðnum þegar fyrirtækið varð gjaldþrota árið 1922.

Sendborg – síðar Brookles.

Með kaupum Hellyers á Svendborg hefst fiskverkun þar á ný og fjöldi fólks, sem áður varð að láta sér nægja að lepja dauðann úr krákuskel, fékk vinnu og gat nú litið til framtíðar með vongleði í huga.

Erfiðar aðstæður
Eins og áður segir voru togarar Hellyers með allar sínar lestir fullar af varningi til útgerðarinnar, einkum þó kolum. Heldur var nú brasksamt að losa kolin úr togurunum og verst og erfiðast var að ná þeim inná bryggjuna þegar lágsjávað var. Enginn krani var á bryggjunni og engar bómur voru á skipunum. Utbúnaðurinn var þannig að strengdur var vír úr frammastrinu í reykháfinn. Á þennan vír voru settar jafnmargar hjólblakkir og lúgurnar voru sem hala átti uppúr, en þær voru venjulega þrjár. Togspilið var notað til að vinda upp kolin og var einn maður við hverja lúgu.

1940-1950, portrett af ónafngreindri konu. Svo virðist sem konan hafi verið að bera kol en hún er með sótuga peysu og svuntu.

Kolunum var öllum mokað í poka í lestinni og tveir til þrír pokar voru halaðir í einu upp um lúguna. Þegar pokalengjan var komin í bryggjuhæð toguðu bryggjumennirnir í hana og vingsuðu henni inn á bryggjuna og upp á jámbrautarvagna. Var vögnunum svo ekið upp í kolabinginn sem stundum var allt að fjórir metrar á hæð. Stundum gat það komið fyrir að togaramir blésu út eða urðu damplausir, eins og það var kallað, og þá fór nú að vandast málið. Eina úrræðið var að hala allt upp með handafli, en það var bæði seinlegt og hinn mesti þrældómur.
Hver togari flutti þétta 200 til 250 tonn af kolum í þessari fyrstu ferð sinni hingað í Hafnarfíörð. Kolin til Hellyersbræðra voru geymd á Árnalóðinni, sem svo var kölluð. Bæjarútgerð Hafnarfjarðar hafði þar seinna kol handa sínum skipum. Ámalóð er vestan við skrifstofur Bæjarútgerðarinnar þar sem þær voru, áður en þær voru fluttar í nýja frystihúsið. Kolin vom flutt upp á lóðina í járnbrautarvögnum og var oft erfitt að komast þangað eftir misjöfnum sporunum.

Járnbrautir voru algengar á fiskreitum Hafnarfjarðar.

Járnbrautarteinarnir lágu í sandi meðfram Vesturgötunni og yfir hana. Var því oft sandur fyrir hjólunum og þungt að aka vögnunum á handaflinu einu með tvö tonn innanborðs af kolum.
Tíðin var einmuna góð á þessari vertíð. Togararnir komu oftast inn síðari hluta dags og hófst þá vinnan milli kl. 4—6 síðdegis og lauk ekki fyrr en undir morgun næsta dags. Þær vom margar blíðviðrisnæturnar og dagarnir, einkum er líða tók á vertíðina og sólaruppkoman heillaði menn. Þá var freistandi að líta uppúr stritinu og horfa mót dagsins rísandi sól.
Og það leyfðu menn sér stundum.

Eftirminnileg kynni
Menn urðu örþreyttir og slæptir eftir erfiðar og langar vinnuvökur, en þó jafnframt glaðir í sinni yfír tekjunum sem þeir höfðu aflað til að sjá sér og sínum farborða í harðri lífsbaráttu. Svo héldu menn heim í morgunbirtunni, fegnir hvíld og svefni, en þó reiðubúnir að hefja störf á nýjan leik hvenær sem kallið kæmi.
Vinnan og umsvifín fóru vaxandi þegar á vertíðina leið. Við tókum einnig að okkur afgreiðslu skipa sem komu með vörur til annarra útgerðarfyrirtækja og vinnuaflið lét ekki á sér standa. Það var oft drepið á dyr hjá okkur Jóni Einarssyni og leitað eftir vinnu. Iðnaðarmenn í bænum höfðu t.d. ekkert að gera um þessar mundir og munu þeir flestir hafa komist í snertingu við bryggjuvinnuna, allt frá úrsmiðnum til stórskipasmiðanna. Kynnin við suma þessa menn urðu mér eftirminnileg.
Það var eitt sinn að stórt og mikið saltskip var væntanlegt. Fréttin um það hafði borist út og til okkar kom fjöldi manna að biðja um vinnu. Einn þeírra var stór og föngulegur maður og leist okkur Jóni að sá mundi liðtækur vera og segjum honum að koma niður að skipi morguninn eftir. Við þekktum flesta verkamennina og okkur var ekki sama um hvernig niðurröðun þeirra var við verkin. Skipulögðum við það allt fyrirfram. Við ætluðum þessum stóra og dugnaðarlega manni að taka á móti saltlengjunum og koma þeim fyrir á jámbrautarvögnunum. Um morguninn tilnefndi ég fólkið að stórlestinni, var fljótur að lesa upp nöfnin og fer nú hver maður á sinn stað. Svo kalla ég nokkrum sinnum í þann stóra og segi honum að vera á bryggjunni en hann skeytir því engu og er hinn rólegasti. Verð ég nú leiður á þessu sérlega heyrnarleysi mannsins, vind mér að honum og spyr hvort hann hafi ekki heyrt til mín. Segir hann þá og brosir um leið: „Ég heiti ekki Sigfús Vormsson, ég heiti Kjartan Ólafsson!“
Einhvern veginn hafði ég bitið það í mig að maðurinn héti Sigfús Vormsson, en Sigfús sá var trésmiður og átti hér heima um tíma og giftist Kristínu Þorsteinsdóttur frá Kletti.
Þessi urðu fyrstu kynni okkar Kjartans Ólafssonar sem síðar varð bæjarfulltrúi í Hafnarfirði o.fl. og höfum við oft brosað að þessu síðan. Var Kjartan ævinlega velkominn til okkar meðan hann stundaði verkamannavinnu, enda var maðurinn afburða duglegur og svo var viðkynningin að ekki varð á betra kosið.

Sörli og Gullfoss
Vornæturnar um þessar mundir voru yndislegar. Laugardaginn fyrir páska unnum við framundir morgun í blíðviðri, og þegar við hættum fannst mönnum ekki nauðsynlegt að flýta sér heim. Við fórum með verkfærin upp í skúr sem áfastur var við gripahús, sem við Jón áttum, en er nú húsið Vörðustígur 9. Þar inni áttum við gráan hest, stóran og sterkan, sem við nefndum Sörla. Var nú leikur í körlum, þótt lúnir væm eftir langa törn og dettur nú einhverjum í hug að prófa hvursu marga menn muni þurfa til að halda sterkum hesti kyrrum. Var Sörli leiddur fram, lögð á hann aktygi og kaðlar festir í þau. Tóku nú fjórir þeir sterkustu í kaðlana og er nú slegið í Sörla. Kippist hann við og rykkir í, en þegar hann finnur mótstöðuna lítur hann við og sér hvað um er að vera. Reyndi hann þá ekki meira og varð ekki úr að aka hvernig sem að var farið. Mun Sörla hafa þótt óþarfi að láta svona á sjálfa páskanóttina! Höfðu menn á orði að sá grái væri gáfaður og hefði heldur betur skotið þeim ref fyrir rass!

Vörðustígur.

Og það var eins og menn yrðu góðglaðir þarna í næturkyrrðinni og fóru að segja sögur. Meðal „sagnamann þessa vornótt við Vörðustíginn var Guðmundur Gíslason — oft nefndur hinn sterki — og átti heima á Hverfisgötu 6. Þótti mönnum gaman að kraftasögum Guðmundar — enda var hann stundum óspar á þær — og nú sagði hann eftirfarandi sögu:
Á mínum fyrri árum stundaði ég oft í vinnu í Reykjavík. Varð mér ævinlega vel til með vinnu því að ég þótti ekki síður liðtækur en best gerist og gengur. Einu sinni — það var á fyrstu árum Eimskipafélagsins — var ég settur í að losa vörur úr Gullfossi. Vill þá svo til að maður nokkur, eitthvað slompaður, dettur út af hafnarbakkanum og fellur í sjóinn milli skips og bryggju.

Gullfoss 1919.

Urðu menn nú logandi hræddir og hrópuðu hver í kapp við annan að maður hefði dottið í sjóinn og myndi kremjast milli skips og bryggju ef skipinu yrði ekki haldið frá. Þarna á bakkanum var fjöldi manna saman kominn, á að giska 50—60 manns. Hlupu nú allir sem vettlingi gátu valdið til að ýta Gullfossi frá bakkanum svo að manninn sakaði ekki ef honum skyti upp. Var nú maður látinn síga niður milli skips og bakka og hafði sá með sér kaðal til að binda utanum hrakfallabálkinn. Þetta tókst, og var nú sá slompaði dreginn upp, við mikinn fögnuð viðstaddra, dasaður og heldur illa til reika. En í fagnaðarlátunum gleymdist að huga að hinum sem sigið hafði niður með kaðalinn, — og áður en við væri litið voru allir hlaupnir í burtu frá skipinu — allir — nema ég.

Gullfoss 1930.

Ég mundi eftir björgunarmanninum og hélt skipinu alveg kyrru; — og þótt ég kallaði og bæði um aðstoð ansaði enginn, — allir voru á bak og burt. — Þama hélt ég Gullfossi grafkyrrum þangað til manntötrið hafði klöngrast upp á bakkann. En það verð ég að segja að þungur fannst mér Gullfoss þegar ég var orðinn einn. Ég held ég hafi aldrei tekið meira á um mína daga.
Þegar Guðmundur hafði lokið sögu sinni sagði Ingimundur Ögmundsson sem var maður orðvar og hæggerður:
„Ég er nú bara farinn heim, ég hlusta nú ekki á meira af þessu tæi!“

Unnið nætur og daga
Að öllum vel sögðum sögum þótti jafnan góð skemmtan og skipti þá ekki máli hvort þær studdust við raunverulega atburði eða ekki. En þess vil ég geta að Guðmundur Gíslason var afburðasterkur maður og feikna duglegur; verður dugnaður hans seint of lofaður.
Vinnan jókst. Á daginn unnum við í kolaog saltskipum, en á kvöldin og nóttinni afgreiddum við togarana. Það þótti gott að fá að sofa í tvær til fjórar stundir á sólarhring. Það tók því varla að hátta ofaní rúm. Kjartan Ólafsson sagðist eina vikuna hafa þurrkað sér með hörðum striga um andlit og lagt sig svo á hálmdýnu í heitu eldhúsinu. þetta gerði hann til að lengja svefntímann og svipað gerðu fleiri.
Sigurður Guðnason, seinna formaður Vkm. Dagsbrúnar og alþingismaður, var tengdasonur Guðmundar Gíslasonar frá Tjörn í Biskupstungum, föður Gísla bifreiðarstjóra sem hjá okkur vann oft og mikið. Fyrir kunningsskap við Guðmund tókum við Sigurð í vinnu. Hann átti heima í Reykjavík, en þá var lítið um atvinnu þar. Sigurður var skemmtilegur félagi, kappsfullur og afburður að dugnaði.
Einhvern veginn vildi svo til að þeir unnu mikið saman Kjartan Ólafsson og Sigurður. Þegar salti var skipað um borð í togarana var því ekið fram á bryggjuna í járnbrautarvögnum eða bílum. Kjartan og Sigurður höfðu þann starfa að taka pokana af vögnunum og kasta þeim upp í saltrennu ef hátt var í sjóinn eða hvolfa úr þeim í rennuna ef lágsjávað var. Rann þá saltið oní lestamar. Veittist þeim létt að fleygja pokunum og var oft gaman að sjá handatiltektir þeirra. Við neðri enda rennunnar var Hallgrímur Jónsson; hann sá um að saltið færi ekki til spillis. Ef hátt var í sjó tók hann við pokunum fullum, ásamt aðstoðarmanni, og losaði úr þeim oní lúgurnar. Þeir Kjartan og Sigurður köstuðu stundum nokkuð hastarlega svo þeir Hallgrímur höfðu ekki undan og kenndi í því nokkurrar stríðni. Varð Hallgrímur þá ergilegur og kvartaði sáran. Þetta endaði þó jafnan í friði og spekt og að lokum höfðu allir gaman að og hlógu.“

Framhald…

Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, 7. tbl. 18.02.1995, Snorri Jónsson, Atvinnusaga Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið, bls. 1-2. Úr endurminningum Gísla Sigurgeirssonar. Snorri Jónsson tók saman.

Hafnarfjörður – forsíða Lesbókar Mogunblaðsins 18.02.1995.

Tag Archive for: atvinna

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – IV

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – III

Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929 – I

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?