Í „Skráningu fornleifa í Mosfellsbæ„, unna af Þjóðminjasafni Íslands árið 2006, var reynt að setja saman á einn stað flest það sem þegar var vitað um fornleifar á svæðinu, en minna reynt að setja þær í samhengi við búskaparhætti og tíma. T.d. er getið um Stóru- og Litlu-Grænuborg ofan Gljúfrasteins. Í heimildum kemur fram að Litla-Grænuborg hafi verið stekkur, en ekki reynt að tengja hann við fyrrum selstöðu frá Mosfelli, sem átti landið, þrátt fyrir að getið sé heimilda um að bærinn hafi átt sel þarna í ásnum, sem reyndar heitir Selás. Selstaðan hefur verið heimasel, enda stutt til bæjar. Í heimaseljum eru jafnan ekki aðrar minjar en stekkurinn. Þá er ekki reynt að greina einstakar minjar frá misvísandi heimildum, s.s. Selás og Hólshús, sem var ekki á ásnum heldur skammt austan Laxness.

Laxnes hefur sennilega verið í eigu Viðeyjarklausturs áður en þess er fyrst getið í Fógetareikningum 1547-1552, þá komið undir Danakonung (Dipl. Isl. XII). Árið 1704 var þetta konungsjörð með tvo ábúendur (Jarðabók Árna og Páls III, bls. 321-2) en 1847 var Laxnes komið í bændaeign og með tvo leiguliða (J. Johnsen). Það skiptist nú í Laxnes 1 og 2, og var Mosfellshreppur ásamt fleirum orðinn eigandi að Laxnesi 1 árið 1979. Jörðin er enn í ábúð (Jarðaskrár).

Í Örnefnalýsingu segir: „Nokkuð upp frá bænum, þegar landið hækkar, var Rétt, og er sýnd svo á korti; þar er nú Gljúfrasteinn, þar sem Halldór Kiljan býr. Þar upp af til norðurs heitir Selás…“ (Ari Gíslason).

Upp af Gljúfrasteini „…heitir Selás; þar voru eitt sinn byggð fjárhús, sem nefnd voru Hóll“ (Ari Gíslason).

Hólshús

Í Örnefnalýsingu segir að upp af Gljúfrasteini, þar sem áður var Rétt heiti Selás og „…þar voru eitt sinn byggð fjárhús, sem nefnd voru Hóll“ (Ari Gíslason). Virðist líklegt að það séu fjárhúsin sem Halldór Laxness kallaði Hólshús og könnuð voru við fornleifaskráningu árið 1980. Skv. skrásetjara er þetta í gömlu túni eða grasi vöxnu stykki á melöldunum norðaustan við Laxnes. Landið er lítt gróið nema rétt umhverfis rúsirnar og hallar svolítið til vesturs frá þeim. Nánar tiltekið er þetta 25 m norðan við sumarbústað. Í raun er um að ræða stóra byggingu sem samanstendur af fjárhúsum, hlöðu, heytóft, tveimur fjárréttum og hrossarétt (Ágúst Ó. Georgsson).

Fjárhúsin eru tvö (I) , um 9 x 10 m að stærð, og snúa í suður með innganga þeim megin. Eystra húsið hólfast í tvennt að endilöngu með grjóthlöðnum garða sem endar um 2 m frá norðurgafli og beygir hornrétt inn að eystri vegg. Í vestara húsinu eru leifar kofa (VII) sem byggður hefur verið utan í millivegginn sunnan megin eftir að hætt var að nota fjárhúsin. Þvert á afturgafl fjárhúsanna liggur hlaða (II) og virðist hafa verið inngangur í hana úr eystra húsinu. Hún er um 5×10 m að stærð. Við hlið hennar er svo heytóft eða heykuml (III), 2-3×7-8 m að stærð, með inngang að austanverðu. Veggjahæð er um 1,4 m í fjárhúsum og hlöðu en nokkru lægri í heykumlinu.

Vestan við húsin eru tvær réttir. Myndast austurhlið þeirra af afturstöfnum hlöðu, heytóftar og langvegg vestara fjárhússins. Nyrðri réttin (IV) er heldur stærri, um 10×12 m, en sú syðri (V) minni, um 4×13 m að stærð. Inngangar eru vestan megin, inngangur stærri réttarinnar þrengri og alveg upp við millivegg réttanna. Veggjahæð er um 48-50 sm. Auðsætt er að réttirnar hafa verið í notkun á sama tíma og fjárhúsin en nokkuð eldri er þriðja réttin (VI) sem nær utan um þær og betur til, um 20×28 m að stærð. Hún er ekki eins vel varðveitt, veggirnir lágir, um 20 cm, sums staðar útflattir eða, eins og í suðvesturhorninu, alveg horfnir. Glöggt sér þó móta fyrir öllum útlínum (Ágúst Ó. Georgsson).

Halldór Laxness sagði Guðjón föður sinn hafa byggt Hólshús og gat bent á einstaka hluta þeirra. Voru innri réttirnar fyrir fráfærur, sú stærri (IV) rétt Laxnesmanna en sú minni (V) sundurdráttarrétt Mosfellinga (Ágúst Ó. Georgsson). Þessu ber saman við upplýsingar úr Þjóðháttarannsókn stúdenta 1976: „Það var smalað sameiginlega til fráfæra á vorin, þegar Heiðin var smöluð. Það var farið eftir gamalli venju. Allur dalurinn rak í rétt í Laxnesi og í Helgadal“ Skv. Halldóri var stóra réttin (VI) utan um fjárréttirnar hins vegar hrossarétt (Ágúst Ó. Georgsson).

Stóra-Grænaborg

Í Örnefnalýsingu segir að „Rétt sé þar sem nú er Gljúfrasteinn“ og „…þar upp af til norðurs heitir Selás“ og Hóll. „Þarna nokkuð ofan við Gljúfrastein, fast við veginn, er Grænaborg, allmikill rústarhaugur; þar skammt ofar… …er Bárðartóft“. Enn fremur: „Borgarholt er holt upp af Laxnessbæ og nær að Grænuborg“ (Ari Gíslason).
Skv. Fornleifaskráningu 1980 er Stóra-Grænaborg í lágum hól sem er hæstur að norðanverðu og hallar til suðurs, í uppnöguðu og lítt grónu holti. Um 30-40 m sunnan hennar rennur lækur og handan vegarins, í NV, er mýri. Nánar tiltekið eru rústirnar rétt sunnan megin við þjóðveginn til Þingvalla, um 400 m ANA frá Gljúfrasteini og um 850 m ASA frá Laxnesi (Ágúst Ó. Georgsson).

Hóllinn er um 25×30 m að stærð og nálgast það að vera hringlaga. Vegurinn hefur tekið af honum nyrsta hlutann en sennilega einungis bláhornið. Á norðurhluta hólsins mótar fyrir hringlaga rúst. Ekki er hægt að giska nema nokkurn veginn á stærð hennar, um 8-9 m í þvermál. Taldi Halldór Laxness rústina vera af fjárborg og sem slík er hún skráð í friðlýsingarskjali. Rústin er mjög gróin og talin gömul, í yngsta lagi frá 19. öld (Ágúst Ó. Georgson). Við skoðun 2001 kom í ljós að girðing liggur þvert yfir rústina.

Í Örnefnalýsingu virðist gert ráð fyrir að Grænaborg sé nafn á rústarhaugnum eða hólnum þar sem auk fjárborgarinnar er rúst af yngra fjárhúsi (Ari Gíslason).
Í Friðlýsingaskrá segir við Laxnes: „Leifar af tveimur fjárborgum, Grænuborg og annarri ónefndri, hvorri sínum megin þjóðvegar skammt ofan við Gljúfrastein. Skjal undirritað af Þ[ór] M[agnússyni] 16.09.1976. Þinglýst 04.10.1976“ (Fornleifaskrá, bls. 16). Skv. Halldóri Laxness heitir fjárborgin í rústarhólnum Stóra-Grænaborg og sú sem er hinum megin vegarins Litla-Grænaborg (Ágúst Ó. Georgsson).

Upp við Stóru-Grænuborg, sunnar á rústahólnum mótar óljóst fyrir aflangri tóft. Sennilega hafa þetta verið fjárhús með heytóft við gaflinn norðan megin. Fjárhúsin, um 4×8 m að stærð, virðast hafa skipst í tvennt með garða sem legið hefur eftir þeim miðjum. Inngangar eru á suðurgöflum en þvert á norðurgaflana kemur heytóftin, um 4×5 m að stærð. Rústin er óljós og erfitt að segja með vissu til um lögun húsanna. Svo virðist sem nyrsti hluti byggingarinnar hafi snert eða tekið hluta af fjárborginni (Ágúst Ó. Georgsson).

Minni-Græna­borg

Skv. Fornleifaskráningu 1980 er Minni-Grænaborg í lágum hól. Í nöguðu og gróðursnauðu holti, rétt vestan við, er dálítil mýri. Nánar tiltekið er þetta á móti Stóru-Grænuborg, rétt norðan megin við þjóðveginn til Þingvalla, um 450 m NA frá Gljúfrasteini og um 850 m SAS frá Laxnesi (Ágúst Ó. Georgsson).
Þessi rúst virðist hringlaga, 10-11 m í þvermál. Hún er mun ógleggri og útflattari en Stóra-Grænaborg og engar grjóthleðslur sýnilegar. Taldi skrásetjari byggingarefnið hafa verið sniddu. Rústin er friðlýst sem fjárborg. E.t.v. hefur annað mannvirki verið byggt í henni miðri því þar virðist óljóst móta fyrir ferningslaga hústóft með inngangi, um 4×4 m að stærð. Þar eð rústin er öll mjög óljós gæti þetta þó einfaldlega verið innanmál fjárborgarinnar. Að mati skrásetjara er þessi fjárborg eldri en Stóra-Grænaborg (Ágúst Ó. Georgsson).

Mælingahóll

Í gróðurlitlum mel í miðjum dal er svokallaður Mælingahóll. Melurinn lækkar frá honum í N og V. Nánar tiltekið er þetta um 200 m N við veginn sem liggur að sumarbústöðum í Laxneslandi, í krikanum á beygjunni á honum, um 600 m NA Gljúfrasteins og um 900 m A við Laxnes (Ágúst Ó. Georgsson).

Þetta er rúst sem er til að sjá sem gróin þúst eða stór þúfa. Ekki sjást miklar hleðslur en greina má grjót eða vörðubrot í sverðinum (Ágúst Ó. Georgsson).

Að sögn Halldórs Laxness var þetta landmælingavarða sem danskir mælingamenn frá herforingjaráðinu höfðu sem viðmiðunarpunkt við þríhyrningsmælingar í byrjun 19. aldar (Ágúst Ó. Georgsson).

Bárðartóft

Í Örnefnalýsingu segir: „Þarna nokkuð ofan við Gljúfrastein, fast við veginn, er Grænaborg… …þar skammt ofar, rétt við Jónsselslæk, er Bárðartóft. Þar sést bálkurinn, sem Bárður lá á. Þetta er beint vestur af Skákunum” í tungunni„sem eru milli Köldukvíslar og Jónsselslækjar… …yfir dyrunum lá hella” (Ari Gíslason). Skv. Fornleifaskráningu 1980-1982 er tóftin „…á smáþýfðu graslendi, sem hallar…” í suður „…niður að læknum.” Lækurinn „…rennur milli tveggja holta…” og ofan og norðan „…við tóftina er grýtt og gróðurlítið holt…”, líklega Bárðarholt „…sem Bárðar­tóft er syðst á…” skv. Örnefnalýsingu. Um 2 m vestan tóftarinnar er „grunnur vatnsskorningur”. Nánar tiltekið er þetta beint sunnan við þjóðveginn, um 1 km austan við Gljúfrastein og um 1,5 km suð­austan við Laxnes (Ari Gíslason; Ágúst Ó. Georgsson).
Rústin er um 5×8 m að stærð en innri brúnir veggja og þar með innanmál eru óörugg. Breidd veggja er þó um 1,5 m. Við norðausturgaflinn er talsvert þýfi og grjót og hefur hann því líklega verið í þykkara lagi fremur en að þarna hafi verið bakhús. Ytri veggjabrúnir eru óljósastar á þessum gafli. Hæstur er langveggurinn NV megin, um 0,7-0,8 m en veggurinn á móti er illa farinn og hefur á kafla næstum jafnast við gólfið. Inngangur er á suðvesturgafli og stefnan SV-NA. Um bálkinn og helluna í Örnefnalýsingu er einnig getið í Menningarminjaskrá en skrásetjari sá ekki móta fyrir þessu (Ágúst Ó. Georgsson).

Um Bárðartóft sagði Halldór Laxness: „Einhver einsetukall bjó þarna í kofa”. Þetta virðist ekki mjög gömul rúst eða frá því í kringum aldamótin 1900.

Heimild:
-Skráning fornleifa í Mosfellsbæ, Skýrslur Þjóðminjasafns Íslands 2006/2.