Færslur

Hvalsnesgata

Gamla þjóðleiðin yfir Miðnesheiði milli Hvalsness og Njarðvíkur hefur verið nefnd Hvalsnesvegur. Melabergsvegur (-gata) hefur hún einnig verið nefnd því hún liggur niður með Melabergi að vestanverðu. Þaðan liðast hún um sléttlendi að Hvelsnesi, nú að mestu gróið.
Í örnefnalýsingum er Hvalsnesvegar (Melabergsvegar) ekki getið. Annað hvort hefur hann þótt of auðsjánlegar til þess að geta hans sérstaklega eða hann hafi hreinlega gleymst. Fáir virðast hafa haft áhuga á gömlu leiðunum eftir að nútímavegirnir komu til á Suðurnesjum (eftir ~1912). Verktakar (ríkis og bæja)og aðrir framkvæmdarmenn virðast ekki einu sinni hafa orðið þeirra varir á leiðum sínum við seinni tíma vegargerð um mela og móa Rosmhvalanessins. Slík eru ummerkin (og frágangurinn) að líkt er og þar hafi blindir menn verið að verki. Nóg um það í bili (því viðhorfið virðist hafa breyst svolítið til hins betra í allra seinustu tíð).
Á háheiðinni, rétt innan varnargirðingarinnar beggja vegna, greinist Hvalsnesvegur, annars vegar í sveig til vesturs þar sem gatan er grópuð í móann eftir uppkast, frákast og ágang og hins vegar í beina leið, svonefnda vetrarleið, vel varðaða.
Margvörður er fyrsti hóllinn við götuna innan varnargirðingarinnar að sunnanverðu (gegn flugstöðinni). Þegar komið er upp fyrir Margvörðuholtið, undir girðinguna, beygir gatan áleiðis til vesturs. “Innan við Margvörður er Kaupmannsvarðan (vestan götunnar með bendil til austurs, aðrar vörður við vetrargötuna benda til vesturs), sem er við krossgötur rétt hjá flugvellinum.” Þarna eru sem sagt krossgöturnar; annars vegar hinnar gömlu hlykkjóttu götu Hvalsnesleiðar og hins vegar annarrar vel varðaðrar götu – svo til beint að augum.

Óvarðaða leiðin er áreiðanlega miklu mun eldri en sú varðaða, enda vörðurnar að öllum líkindum komið af gegnu tilefni, jafnvel ítrekuðum tilefnum. Miðnesheiðin er ekki há á heiðamælikvaðra landsins. Í rauninni er hún flatlendi m.a. við flestar aðrar slíkar. En á móti koma að Miðnesheiðin gat verið mjög villugjörn því fátt er þar um séstök kennileyti. Þau fáu, sem þar eru, virðast öll líkjast hverjum öðrum. Enda urðu margir úti á þessari heiði. Nafngreindi hafa verið í heimildum á þriðja tug manna er létust þar á u.þ.b. tuttugu ára tímabili og á fjörutíu ára tímabili 19. aldar urðu nálægt 60 menn úti í heiðinni á fjörtutíu árum, eða sem svarar einum og hálfum manni á ári að jafnaði. Flestir þessarra manna voru á leið frá kaupmanninum í Keflavík eftir að hafa annað hvort drukkið ótæpilega af áfengistilboði verslunarinnar eða byrjað snemma að dreipa á verslunarvarningnum á heimleiðinni. Nafngiftin Brennivínshóll við Sandgerðisveg ofan Grófarinnar, sá fyrsti ofan byggðar, er ágæt staðfesta þess efnis. Nokkrar “dauðsmannsvörður” eru í Miðnesheiðinni sem og aðrar vörður heitnar eftir einstaklingum er þar fundust látnir. Þótt ekki hafi verið um langar vegarlengdir að ræða milli byggðalaga eða hverfa (7-8 km) þá hafa þær verið nógu langar til að drukkið illa klætt fólk þess tíma hefur ekki getað varist kulda og vosbúð.

Stundum þurfti ekki áfengi til, s.s. dæmi er um af Sigurðu B. Sívertssen, presti á Útskálum, er hreppti skyndilega íshraglanda og óveður á leið hans um Garðstíg (-veg) á ofanverði 19. öld – en lifaði það af fyrir “miskunnsemi drottins”.
Vörðurnar við vetrarleið Hvalsnesvegar standa enn – þökk sé varnargirðingunni. Allt of margar stæðilegar vörður við gamlar þjóðleiðir sem og garðar var tekið undir önnur seinni tíma mannvirki, s.s. bryggjur og vegi. Þá var vörubílum þess tíma ekið að þessum fyrrum þarflegu mannvirkjum og grjótið úr þeim kastað upp á pallinn. Þægilegra gat það ekki orðið þar sem efnið stóð þarna tilbúið og uppstaflað. Nokkrir “sérvitringar” þess tíma spynrtu við fótum og fenguð því framgengt að sumum hinna gömlu mannvirkja var þyrmt – sem betur fer. Víða við hinar gömlu leiðir má sjá vörðufót (neðsta umfarið), en ofanáumförin eru horfin.
Ekki er að sjá ummerki eftir umgang milli varða vetrarleiðar Hvalsnesvegar. Ástæðan gæti verið þríþætt. Í fyrsta lagi var þessi leið einungis gengin á klaka, ís, frosinni jörð eða snjó að vetrarlagi. Í öðru lagi eru vörðurnar sennilega ekki mjög gamlar, varla eldri en u.þ.b. eitt hundrað ára. Ástæðan er þessi: “Mikil verslun var stunduð í Keflavík sem gerði hana að stærsta þorpinu á Suðurnesjum, höfuðstað svæðisins. Má rekja verslunarsögu Keflavíkur allt til upphafs 16. aldar og er vitað um þýska kaupmenn þar árið 1518. Undir lok 16. aldar komu Hamborgarkaupmenn til Keflavíkur en þegar Danir settu einokunarverslunina á 1602 féll Keflavík í hendur Kaupmannahafnar.

Þessi dönsku áhrif í verslun í bænum héldust svo alveg fram á 20. öld, þó svo að Einokunarverslunin hafi um síðir liðið undir lok. Keflavíkurhreppur var stofnaður 1908 og þann 22. mars 1949 fékk Keflavík kaupstaðaréttindi.” Hlutverk hreppanna var í fyrstu fátækrahjálp og sameiginleg framkvæmdagerð, s.s. vegagerð. Þarna gæti kaupmaðurinn í Keflavík hafa haft frumkvæði að því, að gefnu tilefni, að varða erfiðasta hluta Miðnesheiðar (Hvalsnesvegar). Með því hafi hann viljað skora á hreppinn að klára verkið. Hreppar Suðurnesja veittu á þessum tímum fé til úrbóta á aðalleiðum milli byggðalaga. Ástæðan var sú að betra þótti að ráða menn til starfa við slíkar tímabundnar úrbætur og um leið skapa þeim atvinnu en að greiða nauðsynlegar þurfabætur. Ef þetta er rétt verða vörður þessar fornleifar í fyrsta lagi árið 2008. Annars gæti kaupmaðurinn í Keflavík hafa stuðlað að framkvæmdinni mun fyrr, eða eftir að einokunarverslunni var aflétt hér á landi.
Í þriðja lagi gæti umferð um vörðuðu leiðina hafa verið það lítil að framkvæmd lokinni að ekki hafi náðst að myndast slóð milli varðanna. Að athugun lokinni má vel sjá að gamla “hlykkjótta” leiðin er mun greiðfærari fótgangi fólki en sú varðaða, sem fer svo til beint að augum um holt og lágar hæðir.

Á Hvalsnesleiðinni

Þegar gatan er rakin neðan frá (frá Hvalsnesi) er miklu mun aðgengilegra að rekja sig eftir gömlu leiðinni því sú varðaða er alls ekki augljós frá þeirri hlið.
Ástæður ferða fólks um hinar gömlu leiðir, s.s. Hvalsnesleiðina, hafa verið margþættar. Beggja vegna Hvalsness, annars vegar á Stafnesi, Básendum og í Þórshöfn, og hins vegar í Másbúðum, Nesjum og Fuglavík, voru vermenn á vertíðum. Verslunarstaðir voru fyrrum að vestanverðu, þ.e. við Þórshöfn og að Básendum. Á Stafnesi var væntanlega þungamiðjan um tíma, einkum forðum, því þar eru sagnir um dómhring (sem nú er reyndar búið að planta trjám umhverfis). Fólk á útvegsbæjum strandanna þurfti að fara á milli byggða við afhendingu og öflun varnings og annarra nauðsynja og verslun færðist um 1800 frá Básendum til Keflavíkur. Vinaheimsóknir og annar tilgangur hefur og fyrrum verið svipaður og nú er. Loks er ekki útilokað að fólk hafi fetað þessar gömlu leiðir í þeim tilgangi að skoða og fræðast um staði og svæði, sem það hafði ekki áður augum litið – líkt og nú.

Heimild m.a.:
-Örnefni fyrir Keflavík.
-reykjanesbaer.is – saga.
-Saga Keflavíkur.

Varða

Vörður við Hvalsnesleiðina – vetrarleiðina.

Fuglavíkursel

Friðþór Eydal leiðsagði hópnum um varnarliðssvæði Keflavíkurflugvallar og nágrenni.

Hvalsnesleið

Varða við Hvalsnesleið.

Í maí s.l. (2004) voru liðin 53 ár frá undirritun varnarsamnings Íslands og Bandaríkjanna. Meðmælendur samningsins segja hann eina mikilvægustu ákvörðun íslenskra stjórnvalda á seinni tímum og eina þá heillavænlegustu. En hún átti sér nokkurn aðdraganda.
Alvarleg staða heimsmálanna á seinni hluta síðustu aldar hafði áhrif á íslensk stjórnvöld, m.a. valdataka kommúnista í Tékkóslóvakíu 1948, fyrsta kjarnorkusprenging Sovétríkjanna í september 1949 og upphaf Kóreustríðsins í júni 1950. Árið 1949 gerðist Ísland stofnaðili að Atlantshafsbandalaginu (NATO) og var varnarsamningurinn við Bandaríkin gerður á grundvelli Norður-Atlantshafssamningsins. Honum er ætlað að tryggja varnir Íslands og stuðla að friði og öryggi áþví svæði sem samningurinn tekur til.

Keflavíkurflugvöllur

Keflavíkurflugvöllur – framkvæmdir.

Varnarliðið samanstendur af mörgum aðskildum starfseiningum innan Bandaríkjahers, en þar starfa einnig hermenn og fulltrúar frá Hollandi, Noregi, Danmörku og Kanada. Um 750 Íslendingar starfa fyrir varnaliðið (en þeim fer fækkandi). Varnarliðið rekur ratsjárstöðvar, annast skipa- og kafbátaeftirlit, flugvallarekstur, þyrlubjörgunarflug, fjarskipti og landvarnir.
Það var árið 1941 að Ísland og Bandaríkin gerðu með sér herverndarsamning. Samningurinn batt í raun endi á þáverandi hlutleysisstefnu Íslands. Sama ár komu fjögur þúsund landgönguliðar til landsins.

Winston Churhill

Winston Churchill í Reykjavík.

Winston Churchill, forsætisráðherra Bretlands kom til landsins, en að því tilefni var haldin stærsta hersýning, sem um getur. Árið 1943 var bandaríski heraflinn á Íslandi hvað fjölmennastur, eða um 45.000 manns. Þá voru hér á landi um 50.000 hermenn (einnig frá Bretlandi og Kanada), eða álíka margir og allir fullorðnir karlmenn á Íslandi. Á haustdögum tók að fækka í heraflanum.

Keflavíkurflugvöllur var lagður af bandaríkjaher í heimstyrjöldinni síðari. Skömmu eftir hernám landsins hófu Bretar flug frá Kaldaðarnesi á bökkum Ölfusár og sumarið 1941 hófst flug þeirra frá Reykjavíkurflugvelli, þrátt fyrir að gerð hans væri ekki að fullu lokið. Jafnframt voru sléttaðir lendingarstaðir á nokkrum stöðum er nota mátti í neyð. Einn slíkur neyðarflugvöllur var útbúinn á Garðskaga og voru það fyrstu flugvallarframkvæmdir á Suðurnesjum.

Winston

Winston á Vellinum.

Bandaríska herráðið áætlaði lagningu stórs flugvallar fyrir sprengju- og eftirlitsflugvélar á suðvesturhorni landsins ásamt minni flugvelli fyrir orrustuflugsveit er þar höfðu aðsetur. Beindust augu Bandaríkjamanna strax að Suðurnesjum, enda Bretar þegar með vísi að flugvelli á Garðskaga og svæðið nánast hindrunarlaust til flugs.
Ljóst var að flytja þyrfti mikinn fjölda flugvéla frá Bandaríkjunum til Bretlands til þátttöku í styrjöldinni í Evrópu. Lagning flugvallanna tveggja, Patterson á Njarðvíkurfitjum og Meeks á Háaleiti hófst snemma árs 1942.
WinstonVar Patterson flugvöllur tilbúinn til takmarkaðrar umferðar strax um sumarið er flugvélum 8. flughersins bandaríska var flogið til Bretlands með viðkomu á Grænlandi og Íslandi. Meeks flugvöllur, er við þekkjum nú sem Keflavíkurflugvöll, var tekinn í notkun í apríl 1943 og framkvæmdum við flugvellina lokið þá um haustið.

Patterson flugvöllur þjónaði orrustuflugvélum Bandaríkjamanna sem önnuðust loftvarnir á suðvesturhorni landsins til stríðsloka, en Meeks var áningarstaður í millilandaflugi eins og æ síðan. Einu umsvif Breta á Keflavíkurflugvelli (Meeks) voru starfsemi Liberator flugvéla, sem flogið var til stuðnings skipalestum og aðgerðum gegn þýskum kafbátum. Þessar flugvélar, sem aðsetur höfðu í Reykjavík, voru stórar og þungar til að geta athafnað sig þar fullhlaðnar við allar aðstæður. Lögðu þær því gjarna upp í eftirlitsflug frá Keflavík, þar sem þær höfðu aðsetur í Geck flugskýlinu, en lentu í Reykjavík að ferðinni lokinni þar sem áhafnirnar höfðu aðsetur.

Keflavíkurflugvöllur

Braggar við Pattersonflugvöll.

Rekstri Pattersen flugvallar var hætt að styrjöldinni lokinni sumarið 1945, en fámennt herlið annaðist rekstur Meeks flugvallar til ársins 1947, en bandarískir borgarlegir starfsmenn tóku við rekstrinum samkvæmt Keflavíkursamningnum, sem gerður var milli Íslands og Bandaríkjanna haustið 1946. Nafnið á vellinum kom frá flugmanni, sem hafði farist í flugi frá Reykjavíkurflugvelli. Vél hans flæktist í vírum við brautarendann og skall í Skerjafjörðinn (SJ). Flugvöllurinn hlaut þá nafnið Keflavíkurflugvöllur og varð alþjóðaflugvöllur í eigu Íslendinga.

Keflavíkurflugvöllur

Minnismerki á Keflavíkurflugvallarsvæðinu.

Það var árið 1946 sem íslensk stjórnvöld höfnuðu beiðni Bandaríkjamann um afnot af landi undir herstöðvar til langs tíma. Keflavíkursamningurinn var undirritaður og ákveðið að bandarískt herlið yfirgefi landið, en Bandaríkjamenn hafi áfram tiltekin afnot af Keflavíkurflugvelli. Flugvöllurinn var síðan afhentur Íslendingum. Árið eftir yfirgáfu síðustu bandarísku hermennirnir svæðið.
Árið 1949 gerast Íslendingar stofnaðilar að Atlantshafsbandalaginu. Aðildin veldur innanlandsdeilum og óeirðum við Alþingishúsið.

Keflavíkurflugvöllur

Herstöðin á Miðnesheiði.

Fyrstu hersveitir Bandaríkjahers koma til landsins 7. maí 1951 og setja upp bækistöðvar á Keflavíkurflugvelli. Þær voru undir stjórn hershöfðingja í landhernum, sem laut stjórn Atlantshafsherstjórnar NATO og Atlantshafsherstjórnar Bandaríkjanna. Vallarsvæðið og nágrenni verður meginathafnasvæði varnarliðsins. 1955 var fjarskiptastöðin Broadstreet við Seltjörn flutt til Grindavíkur.

Keflavíkurflugvöllur

Keflavíkurflugvöllur – flugturninn er þar sem Kalka var.

Húsnæði varnarliðsins var mjög takmarkað í fyrstu. Þúsundir hermanna höfðu búið í braggahverfum í námunda við flugvöllinn á styrjaldarárunum, en flestar þessara bráðabirgðabygginga voru rifnar eða gengu úr sér á árunum eftir stríð. Þá þurfti flugvöllurinn, sem upphaflega var með þeim stærstu í heimi, allmikla endurbóta við.
Varnarliðið hefur allnokkrum sinnum komið við sögu björgunarmála. Má þar t.d. nefna Vestmannaeyjagosið 1973 og Goðastrandið 1994. Árið 2001 fékk þyrlubjörgunarsveitin viðurkenningu fyrir björgun um 300 mannslífa frá því að hún kom til landsins árið 1971.

Keflavíkurflugvöllur

Keflavíkuflugvöllur.

Í upphafi fimmta áratugar síðustu aldar var Háaleiti fyrir ofan Keflavík einungis sorfinn jökulruðningur. Efst á honum trjónaði háreist gígopið (þar sem flugstjórnarturninn á Keflavíkurflugvelli stendur nú). Norðan þess stóð Kalka, hvítkölkuð stór varða, áberandi landamerki og kennileiti á Miðnesheiði.
Allnokkrar minjar eru innan varnarsvæðisins. Má t.d. nefna Fuglavíkursel, gömlu Hvalsnesleiðina, Stafnessel, Gamla-Kirkjuvog, tóftir við Djúpavog og á Selhellu, Kaupstaðagötuna, Hansakaupmannaverslunarstaðinn við Þórshöfn og Kirkjuvogssel, auk þess sem svæðið sker í sundur Skipsstíginn, hina gömlu þjóðleið milli Njarðvíkur og Grindavíkur.

Varnarsvæði

Varnarsvæði Keflavíkurflugvallar – fylgir Tilkynningu frá ríkisstjórninni 21. maí 1942.

Mikilvægt er fyrir stolt okkar Íslendinga að endurheimta það svæði, u.þ.b. 50 metra breytt þar sem hitaveitulögnin liggur í gegn, sem fyrst. Bandaríkjamenn ættu að hafa skilning á því að ávallt er mikilvægt að halda þjóðleiðunum opnum, jafnvel á stríðstímum.
Annars hafa minjar innan svæðisins verið ágætlega varðveittar án þess að það hafi beinlínis verið ásetningur þeirra, sem með það höndla.
Þess má geta að lokum, til fróðleiks, að í aðalstjórnstöð NATO á Keflavíkurflugvelli hangir stórt spjald með tveimur myndum undir yfirskriftinni Wanted Dead and Alive; annars vegar er mynd af Bin Laden (dead) og hins vegar (alive) er mynd af hvíthærðri FERLIRsálfkonu. Svo virðist sem hermönnunum sé meira í mun að ná hinni síðarnefndu – alive.

-Upplýsingarnar eru m.a. úr riti um 50 ára afmæli varnarsamningsins 2001 og frá Friðþóri Eydal.

Hvalsnesleið

Hvalsnesleiðin innan varnarsvæðisins að Hvalsnesi.