Færslur

Hrauntunguhellir

23. Híðið – Hrútagjárdyngjuhrauni
Hidid-opið-301Híðið er einn lengsti og merkilegasti hraunhellirinn í Hrútargjár-dyngjuhrauninu. Hann fannst 18. júní 1989. Hellismunninn er lítill og þröngur, en þegar inn er komið þarf að finna lag til að komast niður í meginrásina. Í allt er hellirinn um 155 m langur og lágur lengstum, hæstur er hellirinn þó um tveir metrar, en víðast hvar aðeins um einn metri og minna. Þrátt fyrir það er Híðið einn fegursti hraunhellir á Íslandi. Mikið er um dropsteina, nokkur hundruð talsins, og talsvert fleiri hraunstrá eru í hellinum. Stærsti dropsteinninn er um 60 cm langur og er hann í táknmynd Hellarannsóknarfélags Íslands. Hella, eins og Híðið, sem og alla aðra hella, þarf að umgangast með sérstakri virðingu og varkárni.

11. Efri-hellar (-hellrar) – fjárhellar
Efri-Hellar-201Efri-Hellar (hellrar) voru fjárskjól frá Þorbjarnarstöðum. Önnur nálæg fjárskjól (í norðvestur og nær bænum) voru Neðri-Hellar (hellrar). Efri-Hellar eru skammt vestan hraunjarðar Brunans (Kapelluhrauns), í annars grónu Hrútargjárdyngju-hrauninu. Skammt suðaustar eru áberandi hraunstandar í jaðrinum, annar meira áberandi en hinn. Hann var fyrrum nefndur „Hellan“ eða „Gráhella“. Suðvestan við Efri-Hella er áberandi varða við svonefndan Rauðshelli (skjól). Vestan við fjárhellinn eru Selhraunin þrjú, sem heimamenn nefndu gjarnan einu nafni Gráhelluhraun.

16. Grændalaskúti (-hellir) / (Loftsskúti)

Loftsskúti

Loftsskúti.

Grændalir (Grendalir) eru austur af Virkishólum (ofan Reykjanesbrautar sunnan bílastæðisins við gatnamótin að Hvassahrauni. Á einum hraunhólnum er varða, sem heitir Grændalavarða og við þennan hól sunnanverðan, í jarðfalli, er fjárskjól með hleðslum sem heitir Grændalahellir eða Loftsskúti og snýr op þess í suðurátt. Þetta var fjárskjól frá Hvassahrauns-bæjunum.

19. Gvendarbrunnshæðarskúti – v/Alfaraleiðina

Gvendarbrunnshæðarhellir.

Gvendarbrunnshæðarhellir.

Gvendarbrunnur er á mörkum landa Straums og Óttarsstaða við Alfaraleiðina milli Innnesja (Hafnarfjarðar) og Útnesja (Suðurnesja). Brunnurinn er vatnsstæði í klöpp, sem svo algengt er víða í hraununum. Margar selstöðurnar tóku mið af slíkum vatnsstæðum eða „brunnum“. Örnefið „Gvendarbrunnur“ má finna á fimm stöðum á Reykjanesskaganum og er þetta eitt þeirra. Skammt fá til norðvesturs má augljóslega sjá Gvendarbrunns-hæðarskúta, fjárskjól, með áberandi fyrirhleðslum og grónu svæði, sem er eitt helsta einkenni slíkra fjárskjóla.

27. Hjartartröð – 310 m
Hjartartrod-301

Hjartartröð er skammt norðan við Bláfjallaveginn. Frá austri talið er fyrst um 150 metra löng hrauntröð og síðan taka við 200 metrar traðarinnar með brúm víða yfir. Hellahlutarnir eru flestir stuttir, enn af vesturenda hrauntraðarinnar er um 100 metra langur hellir. Í honum eru nokkrir tugir dropsteina, þeir lengstu um 15 cm, og hundruðir hraunstrá, sem eru allt að 35 cm á lengd.

13. Hrauntunguhellir
Hrauntunguhellir-201

Hrauntunguhellir er annar tveggja hella í Hrauntungum. Þær nefnast svo vegna tveggja hrauntungna inn á Hrútagjárdyngju-hraunið til vesturs út frá hinu mikla Brunahrauni (Kapelluhrauni). Inni í Tungunum norðanverðum er fyrirhleðsla fyrir skúta sunnan í aflöngum hraunhól. Erfitt er að koma auga á hlaðið opið vegna þess að birkihríslur hylja það að mestu. Áberandi varða er þó á hólnum ofan við opið. Skjól þetta var smalaskjól.
Syðst í Hrauntungunum er einnig Hellishóll. Í honum er fjárskjól með fyrirhleðslu; Hellishólshellir og Hellishólsskjól.

9. Fosshellir í Helgadal
Fosshellir-301Fosshellir er innan við jarðfall í sömu hraunrás og Rauðshellir og Hundrað -metrahellir milli Helgadals og Búrfellsgýgs, spölkorn ofar (austar). Um tíma varRauðshellir nefndur Pólverjahellir, að sögn eftir pólskri áhöfn báts, sem dvaldistum tíma í Hafnarfjarðarhöfn, en fengu ekki inni í bænum. Nafnið mun hinsvegar vera komið vegna þess að börnin í Pólunum í Reykjavík fóru þangað í sumarferðir og höfðu gaman af.
Önnur heimfærð sögn um tilurð nafnsins er sú að skipshöfn af pólsku skipi í Hafnarfirði hafi gist í hellinum vegna þess að enga slíka var þá að fá í Hafnarfirði. Það ku vera tómur tilbúningur.

24. Húshellir – hlaðið hús í hellinum

Hushellir-301

Húshellir opnast í grunnu jarðfalli ofarlega í Hrútargjárdyngju-hrauni. Um er að ræða rúmgóða hraunbólu í annars lokaðri rás. Þegar inn er komið má sjá hlaðið hús, sem hellirinn dregur nafn sitt af. Til beggja hliða eru rásir er lokast. Í þeirri til vinstri má sjá forn bein á gólfinu. Sumir vilja meina að þarna hafi útilegumenn haft aðstöðu um tíma, en líklegra er að hún hafi verið gerð af mönnum er eltust við hreindýr, allt frá því að þeim var sleppt á svæðinu árið 1777 þar til það síðasta var skotið árið 1926.

6. Kaldárselshellar – fjárhellar Kaldársels

Kaldársel

Kaldársel – fjárskjól.

Kaldárselsfjárhellar eru skammt vestan Kaldárselsvegar þar sem hann beygir til vesturs áleiðis að Borgarstandi. Um er að ræða a.m.k. þrjá slíka hella með ummerkjum sem og leifar þriggja húsa. Ummerki eru og eftir heykuml, miðsvæðis, og í nyrsta fjárskjólinu er hlaðinn miðgarður. Syðsta fjárskjólið er stærst og aðgengilegast. Opið hafði fallið saman en göngufólk FERLIRs gerði inngönguna aðgengilega að nýju árið 2007.
Árin 1906-1908 fékk Kristmundur Þorláksson Kaldársel til afnota, síðar stórbóndi í Stakkavík. Hann kom upp smáheyhlöðu í Kaldárseli fyrir 50 kindur með því að byggja yfir hina gömlu baðstofutótt, sem þá stóð enn ófallinn. Þá byggði hann þar lambahús. Kristmundur lá við í Hafnarfirði, en fór fótgangandi um veturinn beitarhúsaveginn í Kaldársel í myrkri kvölds og morgna. Ærnar hafði hann við þessa gömlu hella. Lömbin voru í húsi, en músin vildi leggjast á þau. Kristmundur flutti loks fé sitt í Hvassahraun.

7. Kaðalhellir við Kaldársel

Kadalhellir-301

Kaðalhellir er skammt norðvestan við Kaldársel. Börnin í sumarbúðum KFUMogK leika sér jafnan í hellinum. Kaðalhellir er í háum hraunkanti. Hann er í rauninni hluti af Gjánum svonefndu norðnorðvestan Kaldársels. Í þeim eru hrauntraðir og ná þær út fyrir Gjárnar. Kaðalhellir er að hluta til bæði opin og lokuð hraunrás og að hluta til sprunga í hraunjarðrinum. Hann er tvískiptur. Efri hlutinn er á tveimur hæðum. Til að komast upp í efri hluta rásarinnar þarf aðstoð kaðals. Hún nær spölkorn inn undir hraunið, en mesta rýmið er fremst. Neðri hluti rásarinnar er greinilega safnþró frá efri hlutanum. Skammt vestan við rásina er hægt að fara niður um sprungu. Þá er komið niður í helli, að jafnaði með jökulgólfi allan ársins hring. Vatnsdropar úr loftinu hafa holað klakann og mynda sérstakt mynstur.

5. Ketshellir í Sléttuhlíð

Ketshellir-301

Um er að ræða fjárskjól í fyrrum selstöðu Setbergs (að norðanverðu) og Hamarskots. Hann er opinn í báða enda með fyrirhleðslum og nefnist syðri hlutinn Selhellir en nyrðri hlutinn var nefndur Kethellir skv. Jarðarbók Árna Magnússonar og Bjarna Vídalín 1703. Hleðsla er í miðjum hellinum. Mun áður fyrr hafa náð upp í loft, en nú er efri hluti hennar fallin að stórum hluta. Skammt ofar, við gömlu Selvogsgötuna, er Kershellir. Inn af honum er svo Hvatshellir. Stekkur Selshellis er vel falinn skammt sunnan við hellisopið.

12. Kolbeinshæðaskjól ofan Þorbjarnarstaða
kolbeinshaedarskjol-201“Í suðvestur frá Efri-hellrum, uppi á hrauninu er hraunhæð, nefnd Kolbeinshæð [stundum nefnd Kolbeinshæðir], og er vel gróið kringum hana. Sunnan í henni er vestanvert Kolbeinshæðarskjól, en austanvert er Kolbeinshæðarhellir. Uppi á hæðinni er Kolbeinshæðarvarða. Kolbeinshæðarstígur liggur hér um skarð í hæðinni suður og upp hraunið, og er þá komið að stórri, ferhyrndri laut þarna í hrauninu. Gísli Sigurðsson, örnefnasafnari, segir, að hún sé kölluð Kvíin.

22. Neyðarútgöngudyrahellir neðan (norðan) Hrútargjárdyngju

Hrútagjárdyngja

Við op Neyðarútgöngudyrahellis.

Neyðarútgöngudyra-hellir dregur nafn sitt af hurð kanadískrar Canso-herflugvélar er lá í hellismunnanum þegar hellirinn fannst árið 1990. Flugvél þessi fórst í Stapatindum á Sveifluhálsi 19. desember 1944. Enn má sjá leifar hennar austan og efst í Tindunum. Í slysinu fórst öll átta manna áhöfnin.
Skömmu síðar var hluti flaksins dregið að vetrarlagi með snjóbíl til Hafnarfjarðar þar sem ætlunin var að nýta það. Á leiðinni féll hluti fyrrnefndrar neyðarútgönguhurðar af flakinu – og sjást leifar þess þar enn.

8. Níutíumetrahellir við Helgadal

Niutiumetrahellir-301

Níutíumetrahellir er við gönguleiðina frá Kaldárseli (bílastæðinu við Kaldá/vatnsverndar-girðinguna) til norðausturs áleiðis að Helgadal. Þótt opið gefi ekki til kynna að þarna sé langur hellir er hann nú samt sem áður eins langur og nafnið gefur til kynna. Fyrst er komið niður í nokkurs konar lágan forsal, sem þrengist síðan smám saman uns fara þarf niður á fjóra fætur. Mold er á botninum svo auðvelt er að feta sig áfram inn eftir hellinum. Eftir spölkorn vítkar hann á ný, en þó aldrei verulega. Svo virðist sem hellirinn beygi í áttina að Lambagjá (friðlýst), sem er þarna norðvestan við opið. Sennilega er þessi rás ein af nokkrum, sem runnið hafa í gjána á sínum tíma og myndað þá miklu hraunelfur er runnið hefur niður hana til norðvesturs og síðan áfram til vesturs í átt að Kaldárseli.

21. Rauðhólshellir ofan Óttarstaðasels

Óttarstaðasel

Rauðhólshellir.

Óttarsstaðasel eru rústir tveggja dæmigerðra seljahúsa frá því eftir miðaldir og snúa þau göflum saman. Vatnsstæðið, sem hefur verið ástæða selstöðunnar, er suðaustan við hana. Þarna suðsuðaustur af selinu er Rauðhóll og í honum Rauðhólshellir með áberandi fyrirhleðslum mót norðnorðvestri. Vestar er Þúfuhóll og Þúfhólsskjól vestan í honum. Hjá Rauðhól liggur Rauðhólastígur til vesturs að Tóhólum og í Tóhólahelli. Stígurinn liggur síðan um Skógarnef yfir á Mosana hjá Bögguklettum um Dyngnahraun, hjá Lambafellunum að Eldborg, um Jónsbrennur undir Trölladyngju að Höskuldarvöllum annars vegar og upp á Hrauntungustíg að Krýsuvík hins vegar.

10. Rauðshellir í Helgadal
Raudshellir-303

Rauðshellir er vestasti hluti sömu rásar og Fosshellir og 100 m hellir í Helgadal. Hann dregur nafn sitt af lit þeim er einkennir hellinn. Fyrir munnanum eru hleðslur í grónu jarðfalli. Ummerki eru þar eftir selstöðu. Stekkurinn er skammt norðar. Hellir þessi hefur einnig verið nefndur Pólverjahellir. Það nafn er tilkomið vegna þess að fyrrum fóru börnin í Pólunum í Reykjavík í árlega ferð í Helgdal, þ.á.m. í hellinn. Önnur sögn er sú að áhöfn af pólsku skipi í Hafnarfjarðarhöfn hafi gist í hellinum eftir að hafa verið hafnað um gistingu í Hafnarfirði, en sú sögn mun ekki eiga við rök að styðjast.

4. Selgjárhellir-syðri – fjárhellir

Urriðakot

Selgjárshellir.

Í Selgjá eru tvö fjárskjól; Selgjárhellir syðri og Selgjárhellir nyrðri. Í báðum hellunum eru hleðslur og framan við þá eru minjar eftir selstöður. Selfarir tíðkuðust frá landnámi fram til loka 19. aldar. Í Selgjánni eru ummerki eftir fjársel. Fé var að jafnaði haft í selinu 10 vikur árlega, frá 6. – 16. viku sumars. Á Reykjanesskaganum má enn sjá leifar a.m.k. 290 selstöðva af ólíkum gerðum og frá ýmsum tímum. Í þeim eru venjulega hús með þremur rýmum; baðstofa, búr og eldhús, stekkur, varða, stígur, kví og vatnsból.

15. Sigurðarskúti í Sigurðarhæð

Sigurdarskuti-201

Sigurðarskúti er í Sigurðarhæð milli Óttarsstaða og Straums; Óttarsstaðamegin við mörkin. Í örnefnalýsingu segir; „Fyrir austan túnið á Óttarsstöðum er Kotabót, og við bótina austanverða heitir Kothella. Upp af bótinni er svo Sigurðarhellir, og upp af honum er á götunni svonefnt Eystraklif. Heldur vestan Eystraklifs er annað klif, sem heitir Kúaklif. Vestan þess er Miðmundahæð.
Þarna var Glaumbær, sumarbústaður og seinna barnaheimili um tíma (nú brunnið til grunna). Suður af þessu er klapparhæð, er nefnist Sigurðarhæð. Vestan í henni er hellisskúti, sem Sigurðarhellir heitir. Hleðsla er við skútann [sem hefur verið reftur] og á einhver Sigurður að hafa haldið þar til í gamla daga, enda var alvanalegt, að flökkukarlar hefðust við í þessum hellum.“ Sunnan við fyrirhleðsluna má sjá leifar af ferhyrndu gerði og jafnvel öðrum mannvistarleifum í nágrenninu.

1. Skátahellir – nyrðri – ótakmarkaður í Urriðavatnshrauni
Skatahellir nyrðri-301

Um er að ræða „lítinn skúta með fallegum hellismunna“, eins og segir í stórvirkinu „Íslenskir hellar“. Merki Ratleiksins er við opið, en ferkari landvinningar verður að vera undir hverjum og einum komið. Betra er þó að hafa góð ljós meðferðis og fara varlega.

2. Skátahellir – syðri – 100m takmörkun í Urriðavatnshrauni
Skátahellir syðri er hraunrás er tekið hefur við nokkru af hraunrennsli hrauntraðar (Selgjá) Búrfellshrauns til norðurs. Hleðslur eru fyrir hellismunnanum sem næstur er hrauntröðinni. Heildarlengd hellisins er 237 metrar og dýptin er um 11 metrar. Hellirinn er víða manngengur og í honum áhugaverðar hraunmyndanir.

17. Brennisel – fjárskjól
Brennisel-301Í Brenniselshæðum eru tveir fjárskútar í kvos, kallaðir Brenniselshellrar. Annar er með mikla fyrirhleðslu og var yfirreftur. Hinn er litlu norðaustar og er hlaðið við opið. Í kvosinni eru hríslur. Undir henni er tóft; Brennisel. Hérna virðist og hafa verið aðstaða til kolagerðar. Slík aðstaða hlýtur að hafa verið víða frá Hraunbæjunum því mikil hrístekja og skógarhögg átti sér stað í grónum hraununum og uppi í Almenningi. Þar, í Straumsseli, var sérstakur skógarvörður við störf, að konungsskipan, á árunum 1874-1894.

25. Steinbogahellir (Hellirinn eini) – 170m langur
Steinbogahellir-301

Steinbogahellir gengur inn frá stóru jarðfalli eða hrauntröð og er steinbogi yfir gróið niðurfallið neðan Hrútaargjárdyngju. Hellirinn er um 170 metra langur. Hann er manngengur lengst af en hann lækkar verulega til lofts innst. Sérkennilegir spenar eru vð hellismunnann og þar fyrir innan eru dropsteinar og hraunstrá. Ekki er vitað um annan hraunrásarhelli hér á landi sem er skorinn af jafn mörgum og stórum sprungum sem hér. Hraunspýja hefur flætt inn í hellinn eftir myndun hans og storknun hins upprunalega gólfs. Nálægt miðjum hellinum endar þessi spýja í hraunkanti eða tungu. Slík fyrirbæri eru mjög sjaldgæf í hraunhellum. Innarlega í hellinum eru falleg bogadregin göng. Eru þau skrýdd mikilli litadýrð.

3. Suðurhellir – fjárhellir í Urriðavatnshrauni

Thorsteinshellir-301

Suðurhellir er fjárskjól í grónu jarðfalli. Óljósar hleðslur eru við munnann. Skammt austar eru hleðslur við op Norðurhellis, einnig nefndur Þorsteinshellir í heimildum. Opið er á gangi niður í tvískiptan helli. Gangurinn er hlaðinn. Vinstra megin eru fjárhellir og er hægt að fara í gegnum þá og upp vestar. Hægra megin er nokkurs konar viðverustaður. Norðaustar er enn eitt fjárskjólið í helli yst í Selgjá (Norðurhellragjá), Norðurhellragjárhellir. Í gjánni eru gamlar selstöðuminjar frá 11 bæjum í Garðahverfi.

20. Sveinshellir – við Óttarsstaðaselsstíg (Rauðamelsstíg)

Sveinshellir-301

Sveinshellir er fjárhellir með fyrirhleðslum í yfirborðsæð í gróinni jarðlægð vestan við Óttarsstaðaselstíginn (Rauðamelsstíginn-/Skógargötuna) milli Bekkja og Meitla áleiðis upp í Óttarsstaðasel. Áberandi kennileiti er varða við opið.
Í örnefnalýsingu segir m.a.: „Skógargatan liggur suður rétt við Rauðumelana, vestan við Gvendarbrunnshæð, áfram yfir Seljahraun og upp Mjósundin. Þá liggur stígurinn á brún grunnrar lægðar. Í henni, rétt suður af Bekkjahrauninu, er hellir, sem nefndur er Sveinshellir. Ekki er vitað um tilefni nafnsins. Hellirinn er feiknastór, en sést ekki, fyrr en að er komið, því að opin er svo þröngt. Fyrir munnann er vaxin birkihrísla mikil. Hellirinn er hvergi manngengur, og fé fór ekki inn í hann nema rétt inn fyrir opið. Varða, sem nefnd er Sveinsvarða, er á klapparbrún yfir hellisopinu“.

18. Álfakirkja – fjárhellir í Óttastaðalandi

Álfakirkja

Álfakirkja – fjárskjól.

Álfakirkja er örnefni á stökum áberandi klofningskletti sunnan Brennisels í Óttarsstaðalandi. Það var trú staðkunnugra að í klettinum væri kirkja álfanna á svæðinu. Í honum miðjum má sjá sjálfstandi steinaltari. Bændur á Óttarsstöðum nýttu sér rúmlegan skúta norðan í klettinum sem fjárskjól, eitt af mörgum í upplandinu, fyrir tíma sérstaklega byggðra fjárhúsa um og eftir 1900. Hleðslur eru við innganginn að fjárskjólinu og inni er ágætt skjól fyrir u.þ.b. 30 kindur.

26. Óbrennishólahellir – hleðslur Óbrennishólum

Óbrinnishólahellir

Óbrinnishólahellir.

Óbrinnishólaker er í Óbrinnishólabruna. Hraunið rann um 190 f. Kr. Þarna er myndarleg mosavaxin hrauntjörn. Hellirinn er í gjárbarminum að sunnanverðu. Hlaðið er gerði fyrir framan munnan, en opið er inn að öðru leyti. Rásin er um 15 metra löng, björt og rúmgóð. Gólfið er flórað fremst, en annars er gólfið nokkuð slétt. Hellirinn er ágætt athvarf, en hann er fornt fjárskjól sem rúmaði nokkra tugi fjár og var notað af Hvaleyrarbændum er nýttu sér vetrarbeitina þarna utan í Stak og Undirhlíðum öldum saman. Á Stak má t.a.m finna leifar af skjóli smalanna.

14. Sjónarhólshellir (Óttarstaðafjárhellir)

Sjónarhólshellir

Sjónarhólshellir.

Landamerki Lónakots og Óttarsstaða liggur frá sjó suðsuðaustur í Sjónarhól. Á honum er Sjónarhólsvarða, en suður frá honum er Sjónarhólshellir, fjárhellir stór inni í krika. Hann var áður yfirreftur, en nú er það dottið mikið niður. Skammt austur af Sjónarhól er stór hæð, sem er kölluð Vatnsstæðishæð. Rétt norður af Sjónarhól eru tvær háar vörður, er hétu Ingveldur og stóðu á Ingveldarhæð. Ekki er vitað, hvernig á Ingveldarnafninu stendur.

Rétt er að minna þátttakendur að taka með sér vasaljós því á einstaka stað þarf að kíkja inn fyrir hellisopin eftir lausnunum.
Meiri fróðleik um einstaka stað má sjá á www.ferlir.is og í stórbókmenntaritinu „Íslenskir hellar“ eftir Björn Hróarsson, 2006 (fæst í öllum betri bókabúðum).

Tofugras-201