Í Dagblaðinu Vísir 1986 segir frá Skógarkoti og „Haustferð til Þingvalla„:
„Sérlega fögur gönguleið á Þingvöllum að hausti er leiðin að Skógarkoti. Við bílastæðin fyrir neðan Öxarárfoss er skilti sem vísar leiðina. Á Skógarkoti var myndarlegur búskapur allt frá fornöld til ársins 1936 er bærinn fór í eyði. Það er minnst á Skógarkot í Íslendingasögunum, nánar tiltekið í Landnámabók.
Konungsvegur að Skógarkoti,
Leiðin að Skógarkoti er stutt, það tekur um 10-15 mínútur að komast þangað. Menn hverfa inn í háan kjarrskóg, þar sem ægir saman öllum haustlitunum, án þess að rekast utan í trén. Gengið er yfir margar gjár sem eru brúaðar frá fornu fari þannig að enginn ætti að eiga í vandræðum með að komast á leiðarenda.“
Í Skýrslur um landshagi á Íslandi 1861 er fjallað um „Þingvelli“:
Þingvellir 1905 – Ásgrímur Jónsson.
Þingvellir.
Tekjur.
1. Tekjur af jörðum, sem prestakallinu fylgja og sem eru:
a) Prestssetrið Þingvellir. Dýrl. óviss. Kúgildi heima engin.
Jörðin hefir tún lítið og harðlent, en að mestu slett. Utantúns slægjur bæði litlar og langt frá. Sumarhaga góða og vetrarbeit fyrir fé, en enga fyrir hesta. Skógur er víðlendur og góður, til kolgjörðar og meðfram til eldiviðar. Silungsveiði á vissum tímum góð. Hættur eru einstaklega miklar af gjám. Jörðin framfærir í meðalári 2 kýr, 00 ær, 70 sauði, 40 lömb, 1 eldishest og 2 púlshesta.
Eptir álitsgjörð virðingarmanna er jörðin sanngjarnlega leigð með 1 hdr. landskuld, sem borgist þannig: rd. sk. rd. sk.
40 ál. í peningum (1 spesía á 15 ál.) . . 5 32 – Í fríðu 14 16 kúgildi 3; leigur þar af 60 pd. smjörs . . 11 84
b) Hjáleigur heimajarðarinnar; dýrl. á þeim ókunnur:
Skógarkot.
1. Skógarkot; landskuld 45 ál. geldst þannig: 45 ál. í fríðu. . . 7 93. kúgildi 1; leigur þar af 20 pd. smjörs . . 3 92
2. Hrauntún, »nýbýli upptekið fyrir 20 árum«:
Landskuld 30 ál., sem borgast með peningum 4 » kúgildi ekkert.
3. Svartagil; landskuld 40 ál. í peningum 5 32
kúgildi 1; leigur þar af 20 pd. smjörs. . 3 92
4. Vatnskot; landskuld 30 ál., geldst í fríðu 5 30
kúgildi 1 ; leigur þar af 20 pd. smjörs. . 3 92
5. Arnarfell, »nýbýli, upptekið fyrir 9 árum«.
Landskuld 30 ál., geldst með peningum . 4 » kúgildi ekkert.
Skógarkot.
Í Pressunni 1992 er fjallað um „Suðurland-Þingvelli“:
„Þingvellir voru gerðir að þjóðgarði árið 1928 þegar Hrauntún, Skógarkot, Vatnskot og Þingvellir voru friðlýst.
Þjóðgarðurinn er um fimm þúsund hektarar að stærð. Þingvellir eru þekktir fyrir náttúru sína og sögu. Þar var Alþingi stofnað árið 930 og starfaði óslitið til loka átjándu aldar. Kristni var lögtekin árið þúsund á Þingvöllum og var kirkja reist þar snemma á elleftu öld. Sú sem nú stendur var vígð árið 1859. Um Þingvelli gengur Atlantshafshryggurinn í norðaustur þar sem austur og vestur rekur hvort frá öðru hægt og sígandi.
Þingvallavatn er stærsta vatn Íslands frá náttúrunnar hendi, 83,7 ferkflómetrar.“
Þingvellir – kort.
Í „Umhverfið“ 2013 segir af „Gönguleiðum á Þingvöllum“ eftir Guðrúnu St. Kristinsdóttur:
„Allt frá fyrstu byggð og fram á okkar daga hafa fætur manna og dýra markað þær leiðir sem liggja um Þingvallahraun. Leiðirnar bera glöggt vitni umbúsetu, tækni og ekki síst erindifólks á hverjum tíma. Gamlar götur, vegir og stígar eru hluti menningarminja sem þjóðgarðinum á Þingvöllum er ætlað að vernda ásamt vistkerfi svæðisins, jafnframtþví að stuðla að ánægjulegri dvöl þeirra sem heimsækja staðinn.
Þingvallaréttin við Sleðaás.
Sögusvið Þingvalla er ekki bara þingið og þeir atburðir í sögu íslensku þjóðarinnar sem þar eiga sér rætur. Saga fólksins sem háði lífsbaráttu sína í Þingvallahrauni er óskrifuð en hefur markað sín spor í landið. Sú saga er einnig sögð í örnefnum sem enn lifa og ekki síst er hún sjáanleg í tóftarbrotum og gömlum hleðslum víðsvegar um hraunið.
Utan þingstaðarins þar sem nýjir stígar hafa verið lagðir í þágu hins mikla fjölda ferðamanna sem sækja staðinn heim, mynda fornar aðkomuleiðir á þing, gamlar þjóðleiðir, og leiðir milli bæja, þær göngu- og reiðleiðir sem nú eru farnar um Þingvallahraun.
Það er málvenja á Þingvöllum að kalla aðeins þann hluta leiðar sem liggur yfir gjá eða sprungu stíg. Leiðin að og frá er síðan ýmist kölluð vegur eða gata. Höft eða hliðrun á gjám sem gerir þær færar yfrum ráða einnig miklu um legu leiðar.
Þjóðvegurinn frá Reykjavík liggur t.d. um Tæpastíg, þar sem Hvannagjá og Snóka hliðrast. Gömul póstleið lá á sínum tíma um Langastíg í Stekkjargjá, eftir Skógarkotsvegi í Skógarkot og síðan Gjábakkavegi um Gjábakkastíg á Hrafnagjá.
Þingvellir – gjá.
Þegar byggð lagðist af í Þingvallahrauni um 1930, gréri fljótt yfirþær götur sem eingöngu voru troðnar fótum. Vegir sem lagfærðir voru fyrirvagna og síðarbifreiðar héldu sér hinsvegar betur eins og nærri má geta. Seint á síðustu öld, þegar fólk fór að ganga um landið svo að segja erindisleysu eða einungis sér til skemmtunar og heilsubótar rifjuðust þessar leiðir aftur upp.
Á vegum þjóðgarðsins hafa helstu leiðir verið lagfærðar, ofaníburður styrktur í gömlu þjóðleiðunum sem hafa haldið sér í gegnum þjóðgarðinn og gróður klipptur úr stekkgötum og skotvegum á milli eyðibýlanna gömlu.
„Svo sem allir vegir lágu til Rómar suður í álfu, þannig liggja allar leiðir í austanverðu Þingvallahrauni í Skógarkot,“ sagði Björn Th. Björnsson í bók sinni Þingvellir, staðir og leiðir sem út kom árið 1984. Enn þann dag í dag eru gömlu eyðibýlin áfangastaðir flestra, Skógarkot í miðri sigdældinni, Hrauntún „langt norður í Hrauni“ eins og sagt er og Vatnskot á bökkum Þingvallavatns.“
Skógarkot – fjárhús.
Í Sögu 1985 er fjallað um „Öxar við ána“:
„Á hrauninu norðaustur af Þingvallabæ eru nú tvö eyðibýli, Skógarkot er nær Þingvöllum en ekki fer einni sögu af nafni þess serri er norðar og fjær. Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns nefnir hjáleiguna Ölkofra, eyðibýli í landi Þingvalla, og greinir einnig Þórallastaði sem lagzt hafi í auðn um stóru pláguna, en byggzt aftur og kallað síðan Skógarkot „því Þórallastaðir meinast verið hafi í sama stað sem nú er Skógarkot“, segir þar.19
í sóknarlýsingu sinni 1840 segir séra Björn Pálsson að eyðibýlið Þórhalls- eða Ölkofrastaðir sé fyrir austan Skógarkot og stekkur þaðan.
Fjárhústóft í Ölkofra – Þórhallsstöðum.
Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi segir að skammt suður frá bænum Skógarkoti sé stekkur og þar „vanalega kallað Ölkofrustaðir“. Þennan stekk kallar Kr. Kalund Þórhallsstaði og segir að Þórhallur ölkofri eigi að hafa búið þar.
Ölkofri – Gamlistekkur.
Ásgeir Jónasson segir frá Gamla-Stekk, stekk frá Skógarkoti, í grein sinni og segir líkur á að þar hafi Ölkofrastaðir verið. Af þessu má sjá að engan veginn er víst hvar fornbýlið á Þórhallastöðum í Bláskógum var, þar sem ölgerðarmaðurinn Þórhallur ölkofri bjó og Ölkofra þáttur segir frá; óvíst er hvort Þórhallastaðir sem þátturinn nefnir voru þar sem nú heitir Skógarkot eða hvort þeir voru á rústunum í leitinu fyrir sunnan Skógarkot eða einhvers staðar annars staðar í Bláskógum. Á bls. 148 er höfundur þó ekki í vafa um að bær Þórhalls Ölkofra stóð þar sem séra Björn Pálsson nefndi Þórhalls- eða Ölkofrastaði, Kalund Þórhallsstaði, Brynjúlfur frá Minna-Núpi Ölkofrustaði og Ásgeir Jónasson Ölkofrastaði eða Gamla-Stekk. Virðist höfundur velja heimildir fyrir þessari nafngift sem bezt falla að sannfæringu hans sjálfs um hvar Ölkorfi bjó en leiðir hjá sér óljósa meiningu heimildarmanna Jarðabókar þeirra Árna og Páls um að Þórallastaðir sé eldra heiti á Skógarkoti, en Ölkofra nafn á eyðibýli í skóginum á hrauninu.“
Í Lögréttu 1919 er grein um „Þingvelli við Öxará“:
Þingvellir 1866.
„Þingvallasveit er með einkennilegustu og fegurstu sveitum hjer á landi. Í fornöld mun hún líka hafa verið með bestu búsældarsveitunum, sem marka má af þjettbýlinu, sem þar hefur verið. Nú er hún ekki nema skuggi einn hjá því sem áður var, hvað búsældina snertir, — á þeim tíma er hún öll var gróðri vafin og skógi skrýdd. Í sveitinni er nú skógurinn takmarkaður á litlu svæði, á hrauninu norður af Þingvallavatni milli Almannagjár og Hrafnagjár. Og allstaðar bera þessar skógarleifar vott um, að þeim er ofþjakað af fjárbeit. Hraunylurinn, jarðvegurinn og veðursældin hafa haldið skóginum við — þar sem hann er, annars væri hann fyrir löngu upprættur, og bæirnir komnir í eyði, sem mest nota hann. En allar líkur eru til að samt reki af því, fyr eða síðar, a hann hverfi með öllu, ef ekki verður tekið bráðlega í taumana.
Frá Þingvöllum.
Engar brigður er hægt að bera á það, að Þingvallasveit hefur öll verið skógivaxin í fornöld, og það jafnvel alla leið norður undir Skjaldbreið. Það sannar bæði landslagið jarðvegurinn og loftslagið. Sveitin liggu langt frá sjó, en þó ekki hærra en 100—200 metra yfir sævarflöt. Saltir sævarvindar hafa ekki náð að blása inn á þetta svæði, er skapað hafi skóginum aldur. Ekki stafar skógeyðingin heldur af eldgosum eða skriðum. Hún á eingöngu rót sína að rekja til óskynsamlegrar aðferðar mannanna sjálfra, sem búið hafa við skóginn. Þeir hafa rifið hann upp með rótum, höggið hann takmarkalaust og ofboðið honum með fjárbeit.
Mörgum hefur verið illa við skóginn, þótt hann tefja fyrig smalamensku og rýra ullina á sauðfjenu á vorin, og óskað honum því norður og niður. Þess eru dæmi enn í dag, að bændur á skógjörðunum hafa haft það á orði, og þeir væru búnir að kveikja í skóginum og brenna hann til kaldra kola, ef þeir vissu það ekki fyrirfram, að landið mundi blása upp á eftir og breytast í gróðurlausa auðn. Hræðslan við þetta hefur hlíft skóginum á einstaka stað á landinu. En menn hafa þó ekki alstaðar verið svo skynsamir að sjá þetta — fyr en eftir á, — þess vegna hefur verið herjað á skóginn með fjárbeit, eldi og járni, — gengdarlaust og fyrirhyggjulaust, hann upprættur á stórum svæðum og landinu breytt í eyðimörk.
Skógarkot – fjárhús og hlaða.
Í Þingvallasveit hlaut skógurinn fyrst að hverfa af bersvæði, hálsum, hæðum og halllendi, þar sem ekkert skjól var í neinni átt, og minst var mótstöðuaflið gegn eyðingunni. Jafnskjótt og skógurinn hvarf breyttust skilyrðin fyrir hann að vaxa upp aftur, enda hafði hann ekkert næði til þess vegna sauðfjárbeitar. Og þegar skógurinn var horfinn allstaðar í sveitinni, nema á litlum bletti í Þingvallahrauni, fengu allir bændur í sveitinni samt undantekningarlaust aðgang að skóginum til fjárbeitar, kolagerðar, eldiviðar og raftviðar.
Sigurðarsel á Þingvöllum.
Vegna þess hve mikið orð fór af skógargæðunum í Þingvallahrauni, náðu bændur úr öðrum hjeruðum ítaki í honum, gerðu þar til kola, og sóttu þangað óspart eldsneyti. Í eina tíð átti Skálholtskirkja ítak í Þingvallaskógi. Þá var og sóttur viður í Þingvallaskóg neðan úr Grafningi, hjeðan af Suðurnesjum og vestan úr Kjós. Engan þarf því að furða þótt skógarleifarnar í Þingvallahrauni sjeu nú rýrar, eftir alt sem á undan er gengið.
Jarðabók Árna Magnússonar telur 30 jarðir í Þingvallasveit árið 1711; af þeim voru 14 í eyði. Ennfremur hafði Á. M. það eftir munnmælum, að 50 bæir hefðu verið í sveitinni fyrir pláguna miklu (Svartadauða) 1402, og að Hrafnabjargir hafi staðið í miðri sveit. Sá bær stóð langt norð-austur í hrauninu niður undan Hrafnarbjargarklettum. Umhverfis þann stað er nú gróðurlaust og berblásið hraun að kalla má.
Byggðabýli í Þingvallasveit eru nú 16 að tölu og eyðibýlin 15, sem menn vita fyrir víst að voru í ábúð fyrr á tímum. Flestöll eru þau nefnd í jarðabók Á. M. Og eru þau þessi:
Vatnskot – fjárhús.
1. Bárukot fyrir ofan Almannagjá, en norðan Öxarár. Var af sumum mönnum bær þessi kallaður Þverspyrna eða Fótakefli. Kotið var fyrst byggt árið 1684, og var í ábúð aðeins 8 ár og lagðist svo í eyði.
Hrafnabjörg.
2. Grímastaðir eða Grímakot var skammt fyrir norðan Bárukot. Árið 1711 sást þar votta fyrir garðhleðslu og mun að líkindum sjást fyrir henni enn. Bær þessi mun áður hafa heitið Grímsstaðir og kenndur við Grím hinn litla, sem getið er um í Harðarsögu og Hólmverja, og byggði hann þar fyrstur og hafði stórt bú.
3. Múlakot, af sumum nefnt Mosastaðir, var sunnan undir Sleðási norður við Ármannsfell. Um 1680 var sá bær byggður upp úr fjárhúsum frá Svartagili. Ekki hafði það verið í ábúð nema eitt eða tvö ár.
4. Litla-Hrauntún stóð langt norðri á Þingvallahrauni hjer um bil miðja vegu milli Ármannsfells og Hlíðargjár. Liggur sú gjá norður af Hrafnagjá.
5. Hrafnabjörg. Sá bær stóð fyrir ofan Hlíðargjá upp undan svokölluðum Prestastíg. Er sögn manna, að þar hafi verið hálfkirkja til forna.
Þar sjest enn fyrir mannvirkjum.
6. Bövarshóll er örnefni í skóginum skammt frá Vellankötlu. Býli þetta var komið í eyði löngu fyrir 1700. — Sagt er að bylið hafi tekið nafn af Böðvari nokkrum, sem kvað hafa byggt það fyrstur. Um 1680 er sagt, að maður nokkur að nafni Sæfinnur nafi búið þar rúmlega hálft ár eða svo, og hafi þar dáið.
Þórhallsstaðir – fjárhús.
7. Ölkofra var bær norðaustur í hrauninu frá Þingvöllum. Fyrir austan Skógarkot er enn þá örnefni, sem heitir Ölkofrastaðir og Ölhóll. Mun bá bær hafa dregið nafn af Þórhali. Ölkofra, sem Ölkofra-þáttur er af. Gerði Ölkofra öl á alþingi. Hann kveikti í Goðaskógi í Þingvallahrauni. Þá var bær hans kallaður Þórhallastaðir í Bláskógum. Bær þessi var í ábúð um 1700, en þar áður ýmist byggður eða í eyði.
Ölkofra – Þórhallsstaðir – loftmynd.
8. Þórhallastaðir. Sá bær lagðist í eyði í Svartadauða, en löngu seinnra er sagt, að bærinn hafi verið byggður upp aftur þar sem Skógarkot er nú, og að þar hafi þeir staðið áður. Hjer virðist eitthvað blandað málum með eyðibýlin. Að líkindum hafa Þórhallastaðir og Ölkofra verið sami bærinn, og ýmist verið kenndur við Þórhall eða Ölkofra, og færður þangað, sem Skógarkot er nú. Þó ei ekki loku fyrir það skotið, að hjer geti verið um tvo bæi að ræða.
9. Eiríksstaðir eru sagðir að hafa staðið fyrir norðan Mjóafell, milli þess og Skjaldbreiðar. Bæjar þessa er getið í Bárðarsögu Snæfellsáss og Ármannssögu. Eiríkur frá Eiríksstöðum var einn þeirra manna sem glímdu á Hofmannafleti.
10. Fíflavellir áttu aS hafa verið landsuður frá Skjaldbreið. Getið er um þenna bæ í Ármannssögu.
11. Rótólfsstaðir voru norðan undir Miðfellsfjalli.
12. Kárastaðakot var bygt úr Kárastaðalandi um 1685. Þar var búið í 6 ár, svo lagðist það í eyði.
13. Neðridalur var bær í dalnum norður af Stíflisdal. Hann lagðist í eyði í Svartadauða. Um 1700 sást þar votta fyrir giringum og tóttum.
14. Hólkot var í landsuður frá Síflisdal. Þar var byggð fyrir Svartadauða. Sagt er, að þar hafi sjest fyrir tóftum og garðhleðslu. 15. Móakot var byggt á 19. öld, milli Skálabrekku og Heiðabæjar. Það var í ábúð að eins sárfá ár.
Prestastígur og Hrafnabjörg.
Hvort nokkuð er hæft í því, að 50 bæir hafi verið í Þingvallasveit á 13. og 14. öld og þar áður, og að Hrafnabjargir, sem áður eru nefndar, hafi staðið í miðri sveit, er ekki hægt að fullyrða; hefur það ekki verið rannsakað. En ekki er ósennilegt að svo hafi verið, því að Skógarsveitir voru yfirleitt mjög þjettbýlar til forna. Til þess að ganga úr skugga með það, þarf að rannsaka alt það svæði, sem líkindi eru til að byggðin hafi náð yfir í Bláskógum. Sagt er, að enn sjáist leifar af tóftum norður undir Skjaldbreið. En hvort það eru fornar bæjarrústir, vita menn ekki. Svo gæti víðar fundist, ef vel væri leitað.
Nýi-Þingvallahellir.
Hafi byggð verið áður í Þingvallahrauni, á skóglendi, þar sem nú er algerlega berblásin jörð, hafa bæirnir lagst í eyði af öðrum orsökum en þeim, að menn fengjust ekki til að búa á jörðunum, ef það hefði verið nokkur leið. Jarðirnar lögðust í eyði sökum þess, að skógurinn var rifinn og upprættur með öllu, en landið bljes upp og varð óbyggilegt.
Að líkindum hefur alt svæðið fyrir norðan og austan Þingvallavatn heitið Bláskógar til forna. Hefur það verið mjög víðáttumikið land, og allt skógi vaxið. Í útjöðrum skógarins, þar sem byggðin náði lengst til fjalla, var jarðvegurinn, að líkindum, mjög þunnur ofan á hrauninu, þar var hættan mest fyrir uppblæstri. Enda byrjaði uppblásturinn þar. Vindurinn skóf jarðveginn alveg ofan á hraun, þar sem skógurinn var upprættur, og jafnt í kringum býlin sem annarstaðar. Skógarkjörrin sem stóðu eftir hjer og hvar í afdrepi hjeldust ekki við til lengdar. Þegar alt var berblásið í kring um þau. Vindur og vatn svarf að utan, þangað til allur gróður var upprættur. Túnkragarnir kringum kotin stóðu lengst, því að þar var ofurlítil rækt í jarðveginum og gróðurmoldin þjettari fyrir, en urðu þó að lokum vindi og vatni að bráð, svo ekki sást örmull eftir af þeim heldur.
Skógarkot – fjárhús.
Skógeyðingin og uppblástur landsins færðist smám saman suður eftir Þingvallahrauni og tók með sjer hvert býlið á fætur öðru og jafnaði þau að jörðu. Það er því ekki að undra, þótt litlar eða engar menjar sjáist eftir horfnu býlin í Þingvallasveit.
Þingvallahraun.
Nú eru að eins eftir 4 býli í Þingvallahrauni; verður ekki annað sjeð, en að þau eigi fyrir höndum sömu útreið og horfnu býlin.
Skóginum er spillt enn í dag á þessu svæði, og landið blæs árlega upp. Og upp koma snoðnir, gráhvítir og berlásnir hraunkollar, sem áður báru grænan og þjettvaxinn skóg og litfögur blóm.
Þegar hraunið er orðið bert og nakið, verður það smámsaman mosavaxið. Með tímanum fúnar mosinn og myndar nýjan jarðveg, — nýja gróðurmold. — Jurtafræ berst á ný yfir á jarSveginn og festir þar rætur, og hraunið klæðist aftur grösum og skógi. Náttúran ræktar sig sjálf á þennan hátt, ef hún má vera sjálfráð; en til þess þarf hún að njóta algerrar friðunar um langan aldur.
Skógurinn hefur hingað til verið lífæð býlanna á Þingvallahrauni. Jafnskjótt og hann hvarf, hurfu býlin líka. Og þessir 4 bæir: Þingvellir, Skógarkot, Hrauntún og Vatnskot, sem telja má að sjeu leifar af heilli sveit í Þingvallahrauni, standa og falla með skóginum. Þeir hverfa úr sögunni fyr eða síðar, af sjálfsdáðum, þegar skógurinn er horfinn. Ef ekki tekst að halda í skóginn, verður fornhelgi þingstaðurinn — hjarta landsins, sem kallað er — svo útleikinn í framtíðinni, að þar sjást engar minjar fornra mannvirkja, og umhverfi hans eintóm gróðurlaus eyðimörk.
Vatnskot.
Það var níðingshönd, sem breytti skóglendinu í gróðurlausa auðn og öræfi. Og það þarf volduga verndarhönd til að hjálpa náttúrunni að græða og bæta aftur það, sem spilt hefur verið. Verður það ekki gert með öðru mót, en að afgirða svo vítt svæði, sem skógur vex í Þingvallahrauni, eða svæðið frá Ármannsfelli, milli Almannagjár og Hrafnagjár, suður að Þingvallavatni. Gera síðan Þingvelli að friðlýstum þjóðskemmtigarði til gagns og gleði fyrir þjóðina, og hafa þar griðastað öllum íslenskum jurtategundum, sem þar geta þrifist og aukið kyn sitt, óáreitt um aldur og æfi.
Hrafnabjörg undir Hrafnabjörgum.
Þetta getur ekki komist í framkvæmd, nema því að eins að búpeningsrækt sje útrýmt á þessu svæði. Og þá verður að taka ábúð af 4 býlum, sem eru á Þingvallahrauni, og
áður eru nefnd. Þeim verður að fórna undir þjóðgarðinn. Þau hljóta að fara í eyði, hvort sem er, þegar skógurinn er upprættur. Og að því ræðst fyr eða síðar, ef búskapur á þeim verður rekinn hjer eftir sem hingað til, og með sama fyrirkomulagi.
Meðan landið var gróðursælt og skógurinn blómlegur, voru stórbú á jörðunum. En búskapnum hefur alt af farið hnignandi öld eftir öld á jörðum þessum. Því til sönnunar má geta þess, að árið 1397 voru 14 kýr á Þingvöllum, en 1711 voru þær ekki orðnar fleiri en 7. Nú mun ekki hægt að hafa þær fleiri en 3. Hrauntún var 1711 selstöð frá Þingvöllum. Þar var ekki sjálfstæð ábú fyr en á 19. öld. Má þar nú hafa 1—2 nautgripi.
Skógarkot.
Á Skógarkoti voru árið 1711 9 nautgripir. Nú munu þar vera 2—3.
Á Vatnskoti voru þá 4 kýr og 3 geldneyti. Túnkraginn gefur nú ekki af sjer hálft kýrfóður, hvað þá meira. Enda hefur kotið lengi verið í eyði. En fyrir nokkrum árum síðan var það tekið í ábúð. Á þessum 4 jörðum eru engar útheysslægjur, eða hafa verið, aðrar en þær, sem sækja verður langt út fyrir Þingvallahraun, víðsvegar út um fjallahaga.
Af þessu má sjá, að búskapnum hefur farið hnignandi að sama skapi og skóginum. Jarðirnar gefa nú ekki af sjer meira ræktað fóður en ein lítilfjörleg jörð annarstaðar á landinu.“
Skógarkot – rétt.
Í Árbók Hins íslenska fornleifafélags 1937 er fjallað um „Örnefni í Þingvallahrauni“:
„Að norðvestan við Lágbrún er ávalur jafn halli að henni, sljettur að ofan, sem heitir Leiti; nær það frá Stekkjarvörðubölum með Lágbrún að Hrútabrekkum, sem eru vestan í löngum grjóthól frá norðri til suðurs, austan vegarins. Leiti nær einnig alla leið heim að Gamla-stekk; hann er norðvestast á Leitinu og var notaður frá Skógarkoti. Stekkurinn er þar, sem líkur eru fyrir, að ölkofrastaðir hafi verið. Þar bjó Ölkofri eða Þórhallur sá, er ölið bruggaði fyrir alþingisgesti og brenndi Goðaskóg.
Konungsvegur að Skógarkoti um Þingvallahraun.
Þar var haldið við litlum túnbletti fram undir 1900, og þar var brunnur fram yfir þann tíma, sem var þrauta-vatnsból frá Skógarkoti; hann þraut ekki, nema þegar þurkar og frost hjeldust vikum samam Ölkofrastaðir eða Gamli-Stekkur eru suðaustan-undir hárri hæð, sem heitir nú Stekkjarhæð, og er þar skjól talsvert í norðanveðrum. Vestan í hæðinni er mjög djúpur dalur með bröttum brekkum og klapparbrúnum, sem einnig er kenndur við ölkofra, og vestan við dalinn er Ölkofrahóll.
Vestur-að Hrútabrekkum, að Sauðasteinum, heitir Hrútabrekkuskógur. Skammt fyrir ofan Sauðasteina, vestan-við Veiðigötu, þar sem fyrst sjezt heim að Skógarkoti, þegar gatan er farin, er lítill hóll með smá-vörðubroti; hún heitir Hellisvarða. Þar undir er hinn frægi Hallshellir, sem um nokkur ár dró að sjer athygli fjölda fólks, og skal nú skýrt frá, hvernig hann fjekk frægð sína.
Sumarið 1902 var sá, er þetta ritar, vinnumaður í Skógarkoti hjá Hannesi bónda Guðmundssyni. Þá var þar einnig drengur, sem heitir Kristján Schram og nú hefur í mörg ár verið starfsmaður hjá Gasstöðinni í Reykjavík. Eitt sinn, er við komum úr veiðiför neðan af vatni, hvíldum við okkur í laut þeirri, sem er norðan við hólinn; fundum við þar litla holu, sem var að mestu lokuð af jarðvegi
og lyngi. Þegar við rifum þar til, komum við niður í helli, auðvitað „fullan af myrkri“. Síðar fórum við þangað með ljós og sáum, að hellirinn var talsvert stór, og garður hlaðinn um hann þveran; fyrir innan garðinn er hann svo lágur, að skríða verður á fjórum fótum.
Í Hallshelli.
Næsta sumar, 1903, var á ferð á Þingvöllum enski rithöfundurinn Hall Caine. Hann hafði heyrt talað um helli þennan, skoðar hann og þykist finna eitthvað merkilegt við hann, sem hvorki hann sjálfur eða aðrir vissu hvað var. Svo var hellinum gefið nafn hans, og hann kallaður Hallshellir, og verður nú frægur mjög. Þyrpist þangað múgur og margmenni, sem allt verður vonsvikið á merkilegheitunum, sem von var, en gaf bóndanum í Skógarkoti góðan skilding, því að allir þurftu á fylgd að halda, og kostaði hún krónu í hvert skipti. Dýrð þessi mun hafa staðið eitt eða tvö sumur; svo fjaraði þessi heimska út, eins og fleiri, og er Hallshellir nú fyrir löngu fallinn í þá fyrri gleymsku.
Þingvellir – Pelahella.
Rjett fyrir ofan Hrútabrekkur er brött klöpp í veginum, sem heitir Pelahella. Vestur af henni, austan Veiðigötu, eru smáhólar, sem heita Gráuklettar. Traðirnar í túninu liggja til suðvesturs; fram af þeim er stór, sljettur hellubali, sem heitir Vaðmálsbali; munu þar hafa verið breidd vaðmál til þerris; þar var einnig þurkuð ull, meðan það var í tízku. Yfir Vaðmálsbala liggur vegurinn við túngarðinn og frá honum, einnig Vatnskotsgata og Veiðigata.
Jón Kristjánsson, er bjó í Skógarkoti 1840—84, stækkaði þar túnið talsvert til suðurs; sú stækkun er kölluð Gerði; þar voru kvíaær bældar á nóttum, þegar búið var að hirða af því heyið. Þangað voru einnig kvíarnar fluttar; var ánum hleypt út eftir kvöldmjaltir, og lágu þær hreyf ingarlausar, þar til birta tók. í túninu suðaustur af bænum er djúp laut, er Möngudalur heitir. Beint austur af bænum er bali dálítill, sem heitir Harðhaus. Þar var ætíð hafður hrísköstur, sem notaður var til eldsneytis á vetrum. Bærinn stendur sunnan í hæð, sem nefndur var Balinn; uppi á honum voru fjárhús og heyhlöður. Þar, sem hann er hæstur, er sundurklofinn hóll, sem heitir Rjettarhóll. Austan-við hann, norðan-við túngarðinn, var fjárrjett, og austan við túnið tvö lambhús; nú er allt þetta óþarft orðið. Austast í túninu var brunnhola, sem fljótt þraut vatn í; var þá eins og í gamla daga leitað til gamla Ölkofra með drykk, og ef hann þraut, sem sjaldan var, meðan brunnurinn var hirtur og haldið við, varð ,að sækja vatn á hestum niður í Tjarnir, h.u.b. hálfrar stundar ferð.
Þingvellir – minningarsteinn um Jón H. Jóhannsson frá Skógarkoti við Ölkofra í Jónslundi.
Milli túnsins í Skógarkoti, norðan við götu, sem liggur að Ölkofra, er dálítill klapparbali, sem heitir Þverhóll. Austan-við túngarðinn eru litlir klapparhólar; þeir heita Brunnklettar. Austur-af lambhúsum, fyrir austan túnið, er stór hóll sundurklofinn, sem heitir Skygnir; er þaðan gott til yfirsýnar austur í Brúnarhallann og yfir hraunið þar á milli. Hjeðan hallar hrauninu lítið eitt austur að Höfðum og Mosalágarhæð; er á þessu svæði skógarlítið, og þar eru Eyður þær, sem áður voru nefndar.
Þingvellir – brunnur Ölkofra.
Góðan kipp austur frá Skyggni er hæð lítil, sem snýr frá norðri til suðurs, með brekku vestan í, sem heitir Sand-„Gíslahæð“. Í brekkunni er lítið gildrag með sandflagi, og gæti hugsazt, að hæðin hefði nafn af gilinu og rjetta nafnið væri Sandgilshæð; stutt fyrir austan hana eru strýtumyndaðir smáhólar, sem heita Strýtuhólar. Þar fyrir austan tekur við áður-nefndur Magnúsarklettsskógur með Mangúsarkletti h.u.b. í miðju; er það nokkuð hár, sjerstakur hraunklettur; nær skógur þessi í austur að smáhólum, sem heita Músarhólar; eru þeir rjett fyrir norðan áðurnefndan neðri eða vesturenda á Bruna; norður frá þeim ganga lágir og sljettir mosabalar með gras- og skógarlautum, allt austur að Syðri-Gapahæð.
Rjett fyrir norðvestan túnið í Skógarkoti er brekkumynd vestan í hæð, sem heitir Rjettarhæð; skammt norðvestur þaðan eru vörðubrot á þremur smáhólum; þær heita Jafningjar. Austan við þær liggur hin nýja gata upp að Hrauntúni, sem rudd var um 1910 til 1912; áður var gatan upp svonefndar Brúnir.
Þingvellir – Vellankatla.
Vestan Vellankötlu ganga tangar nokkrir út í vatnið; lengst skaga þar fram Grunnhólar. Fyrir austan þá eru Nautatangar. Grunnhólar eru talsvert hærri en hraunið þar í kring, sem er að mestu lágt og flatt. Uppundan Nautatöngum er Jórunnarvarða; þar varð úti 1884 kona frá Skálabrekku, er Jórunn hjet. Nokkru þar fyrir vestan gengur langur og krókóttur tangi út í vatnið; heitir hann öfugsnáði, og veit jeg ekkert hvernig á nafninu stendur. Var hann oft notaður til aðrekstrar á vorin frá Skógarkoti. Vestan-við hann er löng og hringbogin vík, sem oft er notuð til lendingarstaðar, þegar veiðin er bezt þar framundan. Hún heitir Öfugsnáðavík. Þar úti í vatninu er hólmi, sem heitir Langitangi; verpa þar bæði andir og kríur. Litlu vestar er Vatnskot. Þar voru víst fyrst hús fyrir ær og lömb frá Þingvöllum og síðar var þar það, sem kallað er þurrabúðar- eða hús-fólk. Það er, að það hafði ekki kýr eða bjó ekki við málnytu; þó mun það hafa haft einhvern sauðf jenað. Þess voru dæmi, að þar bjuggu tvær fjölskyldur.“
Í Vísindavefnum segir um sama umfjöllunarefni:
Þórhallsstaðir.
„Í Ölkofra sögu, sem oftar er kölluð Ölkofra þáttur, vegna þess hve sagan er stutt er í upphafi lýsing á Þórhalli nokkrum á Þórhallsstöðum í Bláskógum. Hann var sagður lítill og ljótur. Ein helsta iðja hans var að selja öl á þingum. Hann hafði oft kofra á höfði en kofri var kollótt húfa sem bæði var borin af körlum og konum. Af húfunni og ölsölunni fékk hann viðurnefni sitt.
Í fornu máli var lýsingarorðið þungeygur notað um sjóndapra. Merkingin í „honum voru augu þung“ er sú sama.
Sagan segir einnig að „honum voru augu þung“. Merkingin er hin sama og í lýsingarorðinu þungeygur sem þekktist í fornu máli í merkingunni ‘sjóndapur’ en er ekki notað lengur. Í Íslenskri orðabók frá 2002 er orðið merkt með krossi en skýringin á krossinum er „fornt eða úrelt mál“.
Í B.A. ritgerð Gunnars Grímssonar segir m.a.:
Þingvellir – örnefni.
„Þetta verkefni hefði líklega aldrei náð svona langt ef ekki væri fyrir ómælda hjálp frá þjóðgarðinum á Þingvöllum og þá sérstaklega frá Einari Á. E. Sæmundsen þjóðgarðsverði, sem hefur stutt mig mikið í þessari vinnu frá upphafi, hvatt mig áfram og boðið mér að taka virkan þátt í fornleifarannsóknum innan þjóðgarðsins. Auk þess hefur Torfi St. Jónsson, verkefnastjóri á Þingvöllum, bent mér á ýmsar afar gagnlegar ritheimildir og lesið yfir ritgerðina. Ég þakka þeim kærlega fyrir þeirra stuðning. Einnig vil ég þakka Margréti H. Hallmundsdóttur innilega fyrir alla samvinnuna og fyrir ráðgjöf tengda hvers kyns vinnu við fornleifaskráningu auk borkjarnarannsóknar sem við framkvæmdum í Þingvallahrauni undir hennar stjórn í september 2019. Guðrúnu St. Kristinsdóttur í Stíflisdal og Jóhannesi Sveinbjörnssyni á Heiðarbæ þakka ég fyrir samtöl um fornleifar, yfirlestur og ýmsar ábendingar, sem hjálpuðu við að bæta heildarmynd eyðibyggðarinnar á Þingvöllum. Síðast en ekki síst vil ég þakka félaginu Ferlir, með Ómar Smára Ármannsson í fararbroddi, fyrir að hafa deilt með mér hnitum frá ferðum sínum til Þingvalla árin 2007–2012, sem urðu mikill hvati að þessari vinnu.
Skuggasteinn við Prestastíg.
Þingvellir eru einn merkasti sögustaður Íslands. Þar var alþingi háð frá um 930 til 1798 eða í hartnær átta aldir. Fyrsti þjóðgarður landsins var stofnaður á Þingvöllum. Voru lögin um þjóðgarðsstofnun samþykkt 1928 og tóku þau gildi 1930 þegar haldið var upp á þúsund ára afmæli alþingis. Íslenska lýðveldið var formlega stofnsett á Þingvöllum 17. júní 1944 (Björn Þorsteinsson, 1986). Þingvellir voru samþykktir á heimsminjaskrá UNESCO árið 2004 vegna sögu og fornleifa staðarins auk gildis þeirra sem „helgistaðar þjóðarinnar“ (UNESCO, 2004).
Vatnskot.
Þingvellir eru nú einn fjölsóttasti ferðamannastaður Íslands. Þrátt fyrir langa sögu og miklar minjar hafa fornleifarannsóknir innan þjóðgarðsins á Þingvöllum verið færri en ætla mætti.
Þingvellir.
Fjölmargar minjar hafa verið skráðar innan þinghelginnar (Sigurður Guðmundsson, 1878; Matthías Þórðarson, 1922, 1945; Guðmundur Ólafsson, 1986; Margrét H. Hallmundsdóttir, óútgefið) en lítið hefur verið um eiginlega fornleifauppgrefti, sem hafa flestir verið tiltölulega smáir í sniðum (Sigurður Vigfússon, 1881; Matthías Þórðarson, 1922, 1945; Adolf Friðriksson o.fl., 2006; Orri Vésteinsson, 2004; Margrét H. Hallmundsdóttir og Hansen, 2012). Rannsóknirnar hafa þá mestmegnis beinst að minjum innan þinghelginnar en ekki hefur verið fjallað eins mikið um minjar utan hennar, sem eru leifar eyðibyggðarinnar á Þingvöllum. Eyðibyggðarinnar er helst getið sem eins konar viðauka við umfjöllun um alþingisstaðinn (Sigurður Vigfússon, 1881; Matthías Þórðarson, 1945) en hún er sjaldan í aðalhlutverki (Brynjúlfur Jónsson, 1905) og heildstæða samantekt vantar. Aðeins hefur verið grafið á einum stað í þjóðgarðinum utan þinghelginnar, svo vitað sé (Brynjúlfur Jónsson, 1895). Hugmyndir um eðli og umfang eyðibyggðarinnar á Þingvöllum eru því langt frá því að vera fullmótaðar.
Þórhallsstaðir
Súlur – séðar frá Þingvöllum.
Um 600 metrum austan Skógarkots eru Þórhallsstaðir (mynd 12) eða Þórhallastaðir. Nafnið tengist Ölkofra þætti, sem fjallar um Þórhall „ölkofra“ sem býr á Þórhallsstöðum í Bláskógum en ekki er sagt nánar frá staðsetningu bæjarins í sögunni. Það er alls ekki sjálfgefið að Þórhallur, ef hann var í raun og veru til, hafi búið á þessum stað en ekki annars staðar, eins og í Skógarkoti eða lengra uppi í hrauninu, þar sem hann vann til kolagerðar (Íslenzk fornrit XI, bls. 83–85). Í Jarðabókinni er sagt frá munnmælum um að hinir fornu Þórhallsstaðir hafi verið þar sem Skógarkot er nú. Samkvæmt Jarðabókinni var búið á þessum stað 1695–1704 og bærinn kallaður Ölkofrastaðir eða Ölkofra (JÁM II, bls. 364) en síðar varð staðurinn að Stekkjartúni frá Skógarkoti og var kallaður Gamli-Stekkur (Ásgeir Jónasson, 1939, bls. 152).
Þingvellir – í Skógarkoti.
Sjáanlegar minjar á yfirborðinu tengjast flestar búskap Skógarkotsmanna á 19. og 20. öld. Þar hefur verið ræktað tún sem helst enn og á því er nokkuð heillegt fjárhús. Brunnur er á miðju túninu og einnig er annar náttúrulegur brunnur í dæld, Ölkofradal, vestan túnsins. Lítill túngarður hefur verið hlaðinn umhverfis túnið en hann er víða horfinn undir gróður. Norðan fjárhússins sést móta fyrir leifum ferhyrnds mannvirkis. Gæti það annaðhvort verið kálgarður, sem Skógarkotsbóndi hlóð úr veggjarústum Ölkofrastaða um aldamótin 1900 (Brynjúlfur Jónsson, 1905, bls. 46) eða Gamli-Stekkur (Ásgeir Jónasson, 1939, bls. 152). Athygli vekur þó að mannvirkjaleifarnar standa ofan á yfir metra hárri upphækkun, mögulega manngerðum bæjarhól, með tilheyrandi rannsóknarmöguleikum.“
Heimildir:
-Dagblaðið Vísir, 220. tbl. 27.09.1986, Haustferð til Þingvalla, bls. 8.
-Skýrslur um landshagi á Íslandi, 2. bindi. 01.01.1861, Þingvellir, bls. 613-614.
-Pressan, 26. tbl. 02.07.1992, Suðurland – Þingvellir, bls. 22.
-Umhverfið, 1. tbl. 01.07.2013, Gönguleiðir á Þingvöllum, Guðrún St. Kristinsdóttir, bls. 4.
-Saga, 1. tbl. 1985, Öxar við ána, Guðrún Ása Grímsdóttir, Helgi Þorláksson, Sverrir Tómasson, bls. 254.
-Lögrétta, 19. tbl. 07.05.1919, Þingvellir við Öxará, bls. 1.
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 01.01.1937, Örnefni í Þingvallahrauni, bls. 151-154.
-Vísindavefurinn – https://www.visindavefur.is/svar.php?id=72803
-Kortlagning eyðibyggðarinnar á Þingvöllum með flygildum og hitamyndavél, B.A.-ritgerð, Gunnar Grímsson, HÍ – 2020.
