Ýmislegt frá Krýsuvík

Í blaðinu Reykjanes árið 1944 er grein um „Ýmislegt frá Krýsuvík„. Fyrst segir frá Krýsuvík hinni fornu:

„Svo er talið, að Ögmundarhraun hafi runnið (eða brunnið, eins og Snorri goði mundi hafa orðað það) um miðja 14. öld. Um stað þann, sem nú er kallaður Húshólmi og þar sem er miklu eldra hraun undir gróðrinum en Ögmundarhraun er, hefir hraunstraumurinn klofnað. Hefir önnur álman runnið fyrir vestan hólma þenna, en hin fyrir austan hann og báðar beint í sæ út. Þétt austan við vestari hrauntunguna eru bæjarrústir nokkrar og er auðsætt, að eitthvað af húsunum hefir orðið undir hraunstraumnum. Er og almennt álitið, að þarna hafi bærinn Krýsuvík upphaflega staðið; enda lítt hugsanlegt, að bænum hefði verið valið víkurnafnið, ef hann hefði frá öndverðu verið, þar sem hann nú er: nálega 5 km. frá sjó; enda ekki um neina vík, neinstaðar, að ræða.
Bæjarrústir þessar eru og, enn þann dag i dag, jafnan nefndar gamla Krýsuvík, eða Krýsuvík hin forna. Suður og suðvestur af bæjarrústum þessum, verður lægð nokkur í hraunstrauminn og álíta sumir, að einmitt þar, hafi víkin sjálf verið, sú er bærinn dróg nafn sitt af — rétt vestan við Húshólmafjöruna.
Kirkjufiöt og Kirkjulágar heita og rétt hjá rústunum. Ráðleggja mætti þeim, sem skoða vildu tóptabrot þessi og vinna sér það á sem auðveldastann hátt: að fara í bifreið úr Grindavík austur fyrir Ögmundarhraun, (u.þ.b. 1 klst. akstur, eins og vegurinn er nú), ganga síðan suður með austur jaðri hraunsins, þar til komið er að stíg þeim, sein liggur yfir eystri hraunálmuna, út í Húshólma, því næst vestur yfir þverann Hólmann, þar til komið er að bæjarrústunum. Mun ganga þessi vara eina klukkustund, þótt ekki sé all rösklega farið.

Nýjaland við Kleifarvatn

Svo sem mörgum er kunnugt, liggur Kleifarvatn í klauf þeirri, sem verður millum Sveifluháls og Vatnshlíðarinnar og þegar komið er sunnan að vatninu, virðist sem fjöll þessi nái saman, við norðurenda vatnsins. Hyggja því sumir, að vatnið dragi nafn sitt af klofa þessum. Um háttsemi þessa stóra stöðuvatns og misvöxt þess, hafa ýmsir mætir menn skrifað margt og mikið, nú á síðari árum og skal því ekki farið út í þá sálma hér; enda ekki leikmönnum hent, að leggja þar orð í belg.

Sá hluti af Krýsuvíkurengjunum, sem lægst liggur og næst vatninu, að sunnan heitir Nýjaland (hið innra og fremra). Misvöxtur vatnsins veldur því, að engjasvæði þessi liggja oft svo árum skiptir, í senn, undir ágangi Kleifarvatns, en mjór malarhryggur, sem gengur til vesturs frá norðurenda Hvammhornsins skiptir Nýjalandinu í tvennt, hið innra og fremra og kallast tangi sá „Rif“. Vestan við Fremralandið og við vesturenda Rifsins, rennur lækur sá er nefnist Ós inn á Innralandið og í vatnið sjálft. Á Ósinn upptök sín að mestu á Vesturengjum, og í Seltúnshverunum, en smálindir koma þó í hann af Austurengi, úr Hvömmunum og Lambafellum.

Bleiksmýri

Austur og suðaustur af Arnarfelli er mýrarfláki, stór nokkuð, sem kallast Bleiksmýri og var þar mikill áfangastaður á þeim tímum, sem þeir Árnesingar og Rangæingar fóru skreiðarferðir til verstöðvanna á Reykjanesskaga. Mátti einatt sjá marga tugi, eða jafnvel nokkur hundruð hesta á Bleiksmýri í einu og fjölda tjalda, þegar hæst stóðu lestaferðirnar. Mun og mörgum hestinum hafa þótt gott að koma á Bleiksmýri úr hagleysinu og vatnsskortinum á Reykjanesskaganum. Var og ekki óalgengt, að menn lægju þar einn og tvo daga til þess að hestar þeirra fengju sem hezta fylli sína, áður lengra væri haldið.

Víða í hraununum á Reykjanesskaga, eins og reyndar víðar á landi hér getur að líta nokkuð djúpa götutroðninga í hraunhellunum, eftir margra alda umferð; má þar um segja: „Enn þá sjást í hellum hófaförin.“ í Ögmundarhrauni mynduðust holur með þröskuldum á milli og var hver hola um eitt fet í þvermál og hnédjúp hestum, og í rigningatíð stóðu holur þessar fullar af vatni.
Fyrir nokkurum áratugum var gerð vegabót nokkur í Ögmundarhrauni og holur þessar fylltar upp. Í gamalli og alþekktri vísu segir svo:

„Eru i hrauni Ögmundar
ótal margir þröskuldar,
fákar meiða fæturna,
fyrir oss brjóta skeifurnar.“

Gullbringa

Það mun mega teljast hæpið hvort örnefnið Gullbringa sé sýnt á alveg réttum stað á korti herforingjaráðsins, þar sem það er sett á hæð eina 308 metra háa, sunnarlega á Vatnshlíðinni. Þeir, sem kunnugir eru á þessum slóðum hafa jafnan kallað Gullbringu lyngbrekku þá, sem er vestan í Vatnshlíðinni og nær niður undir austurströnd Kleifarvatns. Ýmsir telja, að sýslan dragi nafn sitt af þessari brekku. Mætti í því sambandi benda á það, að ekki eru þeir allir fyrirferðarmiklir staðirnir á Íslandi, sem heilar sýslur draga nafn sitt af.

Eldborg og Geitahlíð

3 til 4 km. austur frá bænum í Krýsuvík er Eldborgin og svipar henni að mörgu leyti til nöfnu sinnar í Hnappadalssýslu, þeirrar, sem Henderson gerði víðfræga með teikningu sinni, fyrir rúmum fimm aldarfjórðungum og birt hefir verið i fjölmörgum ritum, bæði innlendum og útlendum.
Skarð það, er verður millum Eldborgar og Geitahlíðar heitir Deildarháls og liggur alfaravegurinn yfir hann. Hlíðar Eldborgar eru næstum þverhníptar og mun fástaðar fært upp á gígbarmana, nema af Deildarhálsi.

Dr. Þorvaldur Thoroddsen telur gíginn í Eldborg vera 500 fet að ummáli að ofan, og 105 fet á dýpt, en hæð fellsins telur hann 172 fet; meinar hann þar efalaust hæð Eldborgarinnar yfir jafnlendið umhverfis hana, því að á korti herforingjaráðsins er hæð hennar yfir sjávarmál talin 180 metrar.
Barmar gígsins eru sumstaðar svo þunnir en þó heildsteyptir, að vel mætti sitja þar klofvega; — með annan fótinn innan gígsins en hinn utan hans. Gigbotninn er þakinn mosa og sömuleiðis skálin upp frá honum, eins langt uppeftir og slíkur gróður getur fengið nokkrafestu.

Efst á Geitahlíð er og gígur mikill, en hann er eldri en síðasta jökulöld, eins og reyndar hlíðin öll er. Barma gígs þessa er hærra en aðra hluta Geitahlíðar og heita Æsubúðir. Niður af Æsubúðum, en sunnan í Geitahlíð verður hvammur sá er kallast Hvítskeggshvammur, eða Hvítskeifshvammur og er til prentuð þjóðsaga um þessi örnefni, en eigi er sú sögn all sennileg.
Skammt fyrir austan Deildarháls og hvamm þenna eru: Kerlingar. Sagan um Krís og Herdísi; heitingar þeirra og álög, er alþekkt úr þjóðsögunum. En á þeim timum, sem Þjóðleið var með Geitahlíð, voru þetta frægar Beinakerlingar, sem gáfu lítt eftir „Kerlingunni á Sandi“, né þeirri „á Kaldadal“.
Herdís stendur nær götunni og var því nafns hennar tíðar getið en hinnar, í vísum þeim, sem hagyrðingarnir létu þar eflir sig liggja í hrossleggjunum.

Bálkaheilir

Bálkahellir í Krýsuvíkurhrauni heitir svo sökum þess að þegar litið er inn í op hans sést bálkur með hvorum vegg, likt og er í tvístæðum peningshúsum. Opið á helli þessum er hált nokkuð og vítt, en lengra inn mun hann lítt, eða ekki kannaður.

Gvendarhellir

Gvendarhellir er ekki all fjarri Bálkahelli og dregur hann nafn sitt af því, að bóndi nokkur í Krýsuvíkurhverfinu, Guðmundur að nafni, geymdi, (eða hýsti) fé sitt í helli þessum, þá er harðindi gengu og lá hann við í hellinum, þar til harðindunum létti.
Liklega hefir þetta verið á fyrra hluta 19. aldar. Hellir þessi er nokkuð víðáttumikill, en ekki hár.

Kerið á Keflavík

Á Keflavík, sem sumir kalla Kirkjufjöru, gengur blágrýtishamar í fjöru niður og er hann á kortinu talinn 46 m. hár og má sú hæð næstum teljast furðuleg í samanburði við mælinguna á fuglabjarginu, sem getið er um hér áður.
Uppi á hamri þessum er Kerið, eða op þess og nær það alla leið niður á móts við flæðarmál. Efst er Kerið vart meira en 3 til 4 metrar í þvermál, en smávíkkar eftir því sem neðar dregur og verður líklega hálfu víðara neðst en efst. Úr fjörunni liggur gangur eða gjögur eitt gegnum hamarinn og inn í Kerið sjálft og má þar komast í gegn og á botn þess.

Austurengjahver og Fúlipollur

Leirhverinn mikli í Krýsuvík, sá er myndaðist við sprengjugosið, er þar varð haustið 1924, og sem olli landskjálftum nokkrum víða um Suðurland, eins og menn muna enn, er þar sem áður var vatnshver lítill og hét sá Austurengjahver; virðist svo, að leirhverinn megi og vel halda sama nafninu.
Fúlipollur er næstum á miðjum Vesturengjum og er hann eitthvert stærsta hverastæðið, sem til er í Krýsuvík; virðist ekki þurfa að velkja það lengi fvrir sér, að endur fyrir löngu hafi þarna orðið sprengjugos, líkt því, er varð þá er Austurengjahverinn endurmagnaðist, haustið 1924.

Örsmá hveraaugu eru hér og hvar á botni Fúlapolls ennþá og brennisteinsvott má sjá þar nokkuð víða; en auðsætt er að hverinn er á hrörnunarskeiði. Ýms merki virðast og benda til þess, að Austurengjahverinn muni ekki heldur verða neinn Ókólnir.
Ekki skal hér neitt rætt um brennisteininn í Krýsuvík, né þann í Brennisteinsfjöllunum, enda eru Brennisteinsfjöllin austan sýslumarkanna og því í Herdísarvíkur landareign.

Víti

Þess hefir orðið vart, að sumir menn halda, að örnefnið Víti sé hver, en svo er eigi. Víti er hraunfoss, sem fallið hefir vestur af hálendisbrún þeirri, sem verður norður af Geitahlíð og er hraunfoss þessi sennilega á svipuðum aldri og Ögmundarhraun. Hann er nú storkinn fyrir löngu, og allur gróinn þykkum grámosa.

Eiríksvarða

Eiríksvarða á Arnarfelli er vel þekkt úr þjóðsögunum, sem segja að síra Eirikur Magnússon, hinn fjölkunnugi Vogsósaklerkur, hafi hlaðið hana og mælt svo um, að aldrei skyldu Tyrkir koma í Krýsuvík, meðan varðan væri uppistandandi. Nú er varðan hrunin. [Sú er reyndar ekki raunin.]

Jónsmessufönn
Vestan í Geitahlíð og skammt fyrir neðan fjallsbrúnina sjálfa leggur jafnan á vetrum þykk fönn, langa en ekki breiða. Er fönn þessi sjaldan horfin með öllu fyrr en um Jónsmessu, og dregur hún nafn sitt af þvi.

Krýsuvík hefir lengi verið talin einhver mesta útigöngujörð fyrir sauðfé á landi hér, einkum þó þeirra jarða, sem ekki hafa fjörubeit með, og ekki var það ótítt, að sumt féð þar lærði aldrei átið.
Vægar jarðhræringar eru ekki sjaldgæfar í Krýsuvíkurhverfinu og eru þær kallaðar hverakippir þar.
Mótak er þar sumstaðar í mýrunum, en ekki þykir mórinn þar góður til eldsneytis; er hann allmjög blandinn hveraleiri, svo að af sumum kögglunum leggur brennisteinslyktina, þegar þeim er brennt.
Fremur þykir vera þokusamt í Krýsuvík og lengi hefir því verið við brugðið, hversu myrk þokan geti orðið þar. Er það haft eftir manni nokkrum, að eitt sinn hafi hann verið á ferð um Sveifluháls í svo mildu myrkviðri, að hann
hefði séð þokuna sitja í ölnbogabótinni á sér. Rigningasamt í meira lagi þykir og vera þar, svo að einatt er þurrviðri í næstu byggðarlögum, þótt rigning sé í Krýsuvík.

Athugasemd
Hér er jafnan skrifað Krísuvík, en ekki Krýsuvík, og má vel vera, að „til þess komi ófræði vár“, því að eigi er mér kunnugt um, að til sé nein örugg skýring á því„ hvern veg bæjarnafnið er myndað, — eða afmyndað. —
Reykjavík, sumarið 1943.“ – S.

Heimild:
-Reykjanes, 1. tbl. 01.01.1944, Ýmislegt frá Krýsuvík, bls. 2-4.