Álagablettir og álfabyggðir

Inga Katrín D. Magnúsdóttir skrifaði um „Álagabletti og álfabyggðir – Bönn og boðskap“ í Smárit Byggðasafns Skagfirðinga XIX árið 2016:

„Ætlunin var að taka saman upplýsingar um þekkta álagabletti, sem hafa gengið undir því heiti. Fljótlega kom í ljós að erfitt er að fjalla um álagabletti án þess að fjalla um huldufólksbyggðir, þar sem slíkir staðir eru oft nátengdir. Vandaðist þó málið, því svo virðist að ekki sé alltaf gerður greinarmunur á álagablettum, huldufólksbyggðum, dysjum/kumlum, haugum og féþúfum í frásögnum. Ekki er að því hlaupið að skilgreina og aðgreina sagnastaði á borð við þessa, því svo virðist sem munnleg hefð og skilningur fólks á stöðum, sem hafa yfir sér ákveðnar umgengnisreglur og varúð, sé ákaflega flæðandi og opin. Svo virðist sem heitið álagablettur hafi verið notað sem regnhlífarhugtak yfir hina ýmsu staði þar sem þurfti að hafa varann á. Helsta niðurstaðan er sú að [landsmenn] eru ríkir af þessum athyglisverða menningararfi og þurfa að gæta að umgengni sinni, því víða leynast faldir fjarsjóðir, álfar og álög.

Örnefni fylgja einnig þessum lögmálum og vísa ekki einungis til nafns staðar, heldur þeirra hugmynda sem fólk hafði og hefur jafnvel enn um þann tiltekna stað. Örnefni geta verið heimild um skynjun fólks á tilteknu rými, þó svo að fyrirbærið sjálft sé e.t.v. horfið. Þetta gildir t.a.m. um tóftir og húsaleifar sem hafa horfið inn í landslagið en staðurinn dregur enn nafn af húsinu og hlutverki þess.
Örnefni og sögur lita landslagið og blása í það lífi með því að tengja það viðburðum. Sagnatengd örnefni geta þannig varðveitt minningar á milli kynslóða. Helgi Sigurðsson, einn upphafsmaður örnefnasöfnunar hér á landi, segir að örnefni séu: „nokkurskonar fornmenjar; því þau eru, flest öll, óhræranlegir, varanlegir fornir hlutir […], víðsvegar um landið, og tengdir við sögurnar, sumir með mannaverkum, sumir án þeirra, og flestir upphaflega verk náttúrunnar.“ Með því að veita landslaginu líf á þennan hátt geymast upplýsingar og fróðleikur um byggðina, átrúnað, þjóðhætti og ýmislegt fleira.
Örnefni geta verið stöðug og óbreytt í langan tíma, en þau geta einnig breyst hratt.

Þjóðsögur

Íslendingar hafa löngum verið taldir mikil sagnaþjóð og stafar það af miklum og ríkulegum bókmenntaarfi. Fleiri eru þó fjársjóðirnir því oft gleymist í menningararfsumræðunni að til eru fjölmargar þjóðsögur, sagnir og ævintýri sem varðveittust í munnlegri geymd í gegnum aldirnar þar til þær voru skráðar.
Jón Árnason, þjóðsagnasafnari, sagði um þjóðsögurnar: „þessari sagnagrein hafa fáir gefið gaum til forna sem vera bar, og þeir sem lögðu nokkra rækt við hana hafa orðið fyrir aðkasti og þó eru slíkar sagnir jafnskilgetnar dætur þjóðarandans sem bóksögurnar sjálfar sem enginn hefur enn getað oflofað.“
Þjóðsögur eru margbrotnar og runnar af mörgum rótum „upp úr hversdagslífi manna og hugarburði, hugsun og hjátrú, gömlu og nýju.“ Þjóðsögur sem varðveittust í munnlegri geymd lutu öðrum lögmálum en bóksögur, þær slípuðust til og breyttust með tímanum og því samfélagi sem þær þrifust í.

Enginn veit nákvæmlega hversu gamlar þjóðsögur eru, sumar virðast eiga rætur í heiðni á meðan aðrar eru yngri. Þrátt fyrir að þjóðsögur væru vinsælt afþreyingarform meðal almennings voru þær ekki hátt skrifaðar meðal embættismanna og taldar til bábilja. Snemma bar á óbeit yfirvaldsins á því sem tengdist hinni svokölluðu hjátrú eða alþýðutrú. Prestar og aðrir embættismenn höfðu megnustu andúð á hvers kyns hindurvitnum og „kerlingabókum“ og var beinlínis embættisskylda þeirra að útrýma slíkum frásögnum. Andúð yfirvaldsins á þjóðsögum kom bersýnilega í ljós þegar söfnun og ritun munnmælasagna hófst á 19. öld, því margir sagnamenn og -konur vildu ekki láta nafn síns getið eða láta hafa slíkt efni eftir sér.

Trúarlíf alþýðunnar hefur áður verið afar líflegt og fjölbreytt. Ekki aðeins viðhafðist hér ríkistrúin, kristni, heldur virðist fólk hafa trúað á ýmsar aðrar verur í sínu nánasta umhverfi, þar á meðal huldufólk. Álfatrúin hefur að öllum líkindum verið bæði sterk og útbreidd hér á landi, miðað við þann aragrúa af sögnum sem til eru af huldufólki. Sú trú hefur haldist lengi, e.t.v. ekki í sömu mynd en að einhverju leyti þó. Landslagið ber víða enn menjar þjóðtrúarinnar í örnefnum, þótt álfatrúin sé e.t.v. liðin undir lok að mestu.
Umgengnis- og siðareglur tengdar álagablettum Þjóðsögur mótuðust með þjóðinni sem ól þær og ýmislegt má lesa úr þeim um hugsunarhátt og venjur fólksins. Þær geta virkað sem einskonar vegvísir til þess samfélags sem þá var.

Frásagnir voru í hávegum hafðar á kvöldvökum þegar fólk sat við vinnu í baðstofunni og virðast jafnvel hafa þjónað einhverskonar uppfræðsluhlutverki. Sögur geta verið svo miklu meira en dægradvöl og skemmtun, því þær bera með sér lærdóm og visku, fordóma, trú og hjátrú. Fólk segir iðulega þær sögur sem því finnst tilgangur með. Í mörgum sögum má finna siðaboðskap um það hvernig fólk á að haga sér í samfélagi við aðra menn og jafnvel aðrar verur, hvaða gildi og dygðir hafa átti í heiðri og ekki síður hvað taldist til synda sem mönnum var refsað fyrir.

Ákveðnar umgengnisreglur giltu um ýmsa staði í landslaginu. Sumum stöðum mátti ekki raska, suma mátti ekki slá og við aðra mátti ekki ærslast og stundum allt í senn. Vissum stöðum mátti ekki fara framhjá án þess að viðhafa sérstakt afhæfi og brytu menn gegn umgengnisreglum var voðinn vís.
Sumstaðar þurftu menn að fara með bæn eða vers eða leggja stein við staðinn og það átti sérstaklega við þegar menn áttu leið hjá í fyrsta sinn. Þetta átti t.d. við um dysjar.

Álagablettir

Víða um land eru blettir þar sem sagt er að álög hvíli á. Þessa bletti var talið að ekki mætti slá eða raska og ef svo var gert var hætt við að menn yrðu fyrir tilfinnanlegum óhöppum.
Margar sagnir segja frá því að menn hafi brotið gegn bönnum og uppskorið ýmis óhöpp, skepnumissi eða veikindi í kjölfarið.
Jónas Jónasson segir frá álagablettum í Íslenskum þjóðháttum: „Álög á menn eru ekki mér vitanlega til í trú manna og hafa ekki verið til langs tíma önnur en þau, sem heitingar eða bölbænir kunna að hafa verkað. Að vísu hafa menn haft framundir þetta trú á því að ummæli álfa eða huldufólks bæði til góðs eða ills gegni mikils, og sama gildir um ummæli trölla. Einkum hvíla víða álög á ýmsum blettum, túnblettum eða engjateigum, sem ekki má slá, því ef það er gert koma einhver tilfinnanleg óhöpp fyrir þann, er það gerir. Blettir þessir (bannblettir) eru víða til á landi hér, og er enn víða varazt að slá þá. Slík álög liggja og á fleiru en slægjublettum, en minna ber á því.“

Jónas virðist ekki endilega gera greinarmun á álögum álfa og annars konar álögum, því fá ummælin að fljóta með sem heimild um bæði.
Hugmyndir eru um að möguleg tengsl séu á milli álagabletta og miltisbrandsgrafa. Fornleifafræðingar hafa m.a. velt upp þeirri spurningu hvort álagablettir séu staðir þar sem miltisbrandssýktar skepnur hafi verið huslaðar. Að hrófla við sýktri jörð fylgir áhætta, bæði fyrir menn og skepnur. „Þetta hefur meðal annars verið rætt í sambandi við þessa svokölluðu álagabletti sem eru út um allt og við erum oft að grafa í. Það er talið að þetta séu í mörgum tilfellum staðir sem leifar af miltisbrandi geti leynst.
Þessar hugmyndir um álagablettina eru oft fólgnar í því að skepnur drepist af að bíta gras á þeim. Margir vilja halda því fram að það hafi gerst í raun og veru og hafi þá tengst miltisbrandi.“ Mjög athyglisvert væri ef þetta reynist vera satt, en enn eiga eftir að fara fram rannsóknir á sannleiksgildi þessara vangaveltna. Komi í ljós að hugmyndin eigi við rök að styðjast hafa sagnir um álagabletti hagnýtt gildi ekki síður en menningarlegt, þar sem fælingarmáttur álagablettasagna hefur hindrað að fólk hróflaði við stöðum þar sem miltisbrandur kann að leynast.

Veðurtengd álög
Munnmæli eru um að sláttur eða rask á sumum álagablettum geti valdið veðrabrigðum eða óveðri.

Híbýli huldufólks

Margar þjóðsögur lýsa því að fólki hafi orðið á þau mistök að gerast nærgöngult huldufólkshíbýlum. Huldufólki fannst að sér vegið ef mannfólkið var með ærslagang eða stundaði grjótkast við bústaði sína og að sjálfsögðu hefndist fólki fyrir hvers kyns jarðrask á eða við bústaði þeirra. Það sama gilti um heyslátt nærri híbýlum þeirra, því eins og mennirnir þurfti huldufólk að stunda heyskap. Ef menn ásældust bletti sem þóttu teljast til túna huldufólks, gat þeim hefnst illilega fyrir. Þessir blettir voru oft kallaðir álagablettir eða huldufólkstún og forðaðist fólk að slá eða raska þeim á nokkurn hátt. Slíkar reglur eru þó ekki alltaf nefndar í tengslum við híbýli huldufólks, sem vekur spurningar um hvort slíkar umgengnisreglur hafi ekki gilt allstaðar eða hvort þær hafi þótt svo sjálfsagðar að ekki hafi verið talið naðsynlegt að nefna þær.
Á sumum stöðum má sjá að menn hafa sett álfabyggðir og álagabletti í einhverskonar samhengi. Oft er fjallað um tengsl álagabletta og álfabyggða sem sjálfsagðan hlut. Fólk hefurnotað hugtakið álagablett sem einhverskonar yfirheiti fyrir álfabyggðir, hauga, dysjar, féþúfur og aðra álagatengda staði.

Grásteinar

Svonefndir „Grásteinar“ eru oft nefndir í samhengi við huldufólksbyggðir en einnig án þeirra. Spurningar vakna um hvort þeir hafi verið taldir huldufólksbyggðir eða hvort lýsingin á steininum standi ein og sér. Í þjóðsagnasöfnum má finna sögur sem segja frá huldufólkshíbýlum í steinum.

Haugar og dysjar
Ekki var talið ráðlegt að raska haugum og dysjum og víða máttu menn ekki fara framhjá þeim án þess s.s. að leggja grjót við staðinn. Ef menn vanræktu það var voðinn vís. Haugum og dysjum fylgir oft sú sögn að þar hafi verið heygðir fornmenn eða -konur og þá vakna spurningar um hvort grjótkastið geti hafa stafað af jákvæðum hvötum, s.s. af virðingu við staðinn eða til þess að sporna gegn niðurbroti náttúruaflanna. Nokkrir staðir eru þó þekktir, þar sem grjótkast var form refsingar en ekki virðingar. Sem dæmi má nefna að sá sem fyrstur fór framhjá Steinkudys í Reykjavíkurlandi átti að kasta í dysina grjóti til vanvirðingar við konuna sem þar var dysjuð. Erfitt er að meta hvort slíkir varúðarstaðir teljist til álagabletta þar sem oft er óljóst hvað eigi að gerast, sé gengið gegn boðunum, en víða er gefið í skyn að brot gegn umgengnisreglum hafi í för með sér óhöpp.

Féþúfur

Margir liðu skort hér á landi vegna fátæktar og erfiðra aðstæðna á öldum áður. Peningar voru fremur sjaldséðir meðal alþýðunnar. Sumir, sem voru svo heppnir að hafa fé á milli handanna, fengu á sig nirfilsorðspor. Níska var, ásamt græðgi, talin til höfuðsyndar og það endurspeglast í þjóðsögum. Til eru sagnir um að sumir hafi falið fé í jörðu til að koma því undan þeim sem ásældust það og þóttu þeir oft einstakir nískupúkar. Slíkar sagnir má bæði finna í tengslum við hauga og féþúfur.
Græðgi endurspeglast í sögnum sem segja frá því hvernig fólk reyndi að auðgast snarlega og afla fjár með öðrum leiðum en að vinna fyrir því. Þar á meðal eru aðgerðir sem fela í sér finnabrækur og flæðarmýs.

Aðrir fóru, ef svo má segja, hefðbundnari leiðir og sóttust eftir því að grafa í hauga og féþúfur til að freista þess að hirða góssið. Þá var trú manna að heiðnir fornmenn hefðu látið heygja fjársjóði sína með sér og bera sumir haugar þess merki að reynt hafi verið að grafa í þá. Við slíka iðju hefur ætíð eitthvað komið uppá og þá helst það að fólki sýnist kirkjur eða bæjir brenna eða það sér stórflóð fyrir augum sér.
Féþúfum mátti ekki raska, ekki frekar en landamerkjavörðum, og þær geta í ákveðnum skilningi fallið undir álagabletti. Yfir þeim liggur meira en aðeins varúð.
Mönnum hefnist fyrir að raska álagablettum og urðu fyrir beinum skaða, oft skepnumissi eða óhöppum. Röskuðu menn féþúfum voru viðurlögin oft óraunveruleg þ.e. þeim sýndist bær eða kirkja brenna en bruni átti sér yfirleitt ekki stað. Slíkur „sýndarskaði“ er þó ekki algildur og víða var talað um raunverulegan skaða í kjölfar féþúfurasks. Raunverulegur bruni heyrir til undantekninga í kjölfar röskunar á féþúfu, nema ef fjallað er um staðinn sem álagablett, því allskyns óhöpp gátu komið upp ef þeim var raskað.

Ágirnd, níska og álög

Sögur þar sem menn grafa í féþúfur og hauga til að freista þess að ná í grafargóssið hafa yfirbragð varúðarsagna sem menn hafa nýtt til varúðar. Þær minna á að skjótfenginn gróði borgar sig sjaldnast og mönnum hefnist fyrir ágirnd, græðgi og nísku.
Fjölmargar sagnir eru til um að nágrannar hafa rifist yfir veiði í vötnum og hvað gerist ef menn aðstoða ekki nágranna sinn. Yfirleitt enda slíkar sögur með ósköpum.

Álfar

Vegna þess hve erfitt er að aðgreina álagabletti og huldufólksbyggðir er rétt að skoða betur hvaða hugmyndir fólk hafði um huldufólk. Heitin álfar og huldufólk virðast hafa verið notuð sem samheiti yfir sömu verurnar. Þó lítur út fyrir að hugtakið álfar hafi fyrir sumum verið hálfgert níðyrði. Oft er sagt í neikvæðri merkingu að einhver sé álfur eða komi fyrir eins og álfur út úr hól, og átt við að viðkomandi viti ekki neitt eða sé verulega utanvið sig. Álfaheitið var því stundum tengt hjákátlegu fólki. Kona ein er sögð hafa atyrt dreng fyrir óæskilegt athæfi og kallaði hún hann álf. Þá á huldukona að hafa sagt: „Við huldufólkið erum ekki meiri álfar en þið mennirnir.“
Alla jafna þótti ekki ráðlegt að styggja huldufólk með uppnefningum og aðeins var það kallað álfar ef engin neikvæð merking var lögð í heitið. Þetta hefur þó sannarlega ekki verið algilt og víðast virðast heitin hafa verið notuð jöfnum höndum.

Ljóst er að þegar við tölum um álfa eða huldufólk í dag, leggjum við ekki sama skilning í fyrirbærið og gert var í fornnorrænni trú, og það eru ekki sömu verur og birtast t.a.m. í Eddukvæðunum. Álfar í norrænni trú virðast hafa verið guðlegar verur og virðast þeir hafa haft sömu stöðu og goð og jötnar. Á meðan Ísland var að byggjast virðast menn hafa notað fremur orðið náttúruvættir í stað álfa eða huldufólks. Álfatrúin hélst langt fram á 20. öld, en Jónas Jónasson frá Hrafnagili nefnir í bókinni Íslenskir þjóðhættir að „mennsk stúlka trúlofaðist huldumanni úti í Fljótum nú fyrir fám árum (nokkru eftir 1900)“.
Þá segjast margir núlifandi menn og konur hafa komist í tæri við huldufólk, dreymt það eða séð. Segja má að enn lifi í huldufólkstrúarglæðum.

Huldufólk í „lífi og leik“

Þjóðtrú er lifandi afl og hún breytist í tímans rás. Þannig má segja að þjóðtrú seinni alda beri ekki eins mikinn goðablæ og sagnir fyrri alda bera vitni um. Álfarnir í seinni tíð eru í flestu afar líkir mannfólkinu, en þó ósýnilegir mönnum öðrum en skyggnum og þeim sem þeir vilja birtast. Sumir sögðu eina sjáanlega mun á huldufólki og mönnum hafi verið sá að þá vantaði miðnesið á nefi. Aðrir sögðu þá hafa bungu í stað lautar neðan við miðnesið og niður að efri vör. Að gáfum þótti huldufólk bera af mönnum, sem og í andlegum málum.
„Álfar eru að sumu leyti fullkomnari en menn, en að sumu leyti ekki og jafnvel ófullkomnari og þrá því oft samband við mennina og samvistir við þá.“
Um híbýli álfa er sagt að þeir búi hvarvetna, ekki aðeins í klettum og hólum landsins, heldur einnig í lofti og sjó (og eru þá kallaðir marbendlar). Bústaðir þeirra þóttu oft mikilfenglegir og skrautlegir en einnig voru kotbændur í hulduheimi.
Af lýsingum að dæma þótti lítill munur á lifnaðarháttum huldufólks og manna. Huldufólk fæddist og dó, en taldist langlífara en menn. Dægradvöl þeirra var sú hin sama og í mannheimum, þeir stunduðu sinn búskap, borðuðu, drukku og skemmtu sér með hljóðfæraslætti og dansi. Eins og mannfólkið hélt huldufólkið fardaga, en þá höfðu þeir bústaðaskipti, venjulega um jóla- og nýársleitið. Búfénaður þeirra, kýr og kindur var talinn vænni en manna.

Margar sagnir eru til um að fólk sá kýr og kindur sem ekki tilheyrðu mannheimum og heyrði hljóð, bæði strokk- og rokkhljóð úr steinum og klettum, sem bendir til þess að vinna innan heimila huldufólks hafi verið eins háttað og í mannheimum. Almenn trú gerði ráð fyrir góðu og illu huldufólki. Góða huldufólkið var iðulega kristið, sótti kirkjur og stundaði helgisiði og vitna örnefni víða enn til þess. Þeir illu voru sagðir ókristnir og gerðu mönnum grikk og tjón.
Alla jafna var huldufólk alvarlegt og lítið fyrir glens og gáska í daglegu lífi, þrátt fyrir veglegar veislur á hátíðardögum. Margar sögur eru til af því að menn hafa gerst of nærgöngulir við híbýli álfa og hefnst fyrir. Þetta á bæði við börn og fullorðna en þó virðist huldufólk hafa fyrirgefið þeim er ekki vissu að um huldubústað væri að ræða. Til þess var ætlast að fólk sýndi huldufólksbústöðum virðingu og aðgát, eins og um mannabústað væri að ræða. Huldufólk reiddist ef menn sýndu græðgi og ásældust það sem huldufólkið taldi sig sjálft eiga. Oft lét huldufólkið þá vita af sér og varaði mannfólkið við, en sæi fólk ekki að sér var hefndin yfirvofandi.“

Heimild:
-Smárit Byggðasafns Skagfirðinga XIX; Álagablettir og álfabyggðir – Bönn og boðskapur. Inga Katrín D. Magnúsdóttir 2016.
-https://www.glaumbaer.is/static/files/Gagnabanki/xix-alagablettir-netutgafa.pdf