Álfar

„Álfatrúin hefir hvervetna átt játendur á Íslandi.
Enn þótt hún sé nú, að kalla, dauð með flestum þeim, er trúað hafa tilveru álfa, eru þó nokkrar menjar hennar eptir, bæði í sögum þeim, sem síðar koma, og í nöfnum, sem af álfum eru dregin, t. d. álfar, álfafólk, 

álfakyn, álfatrú, álfkona, auk mýmargra örnefna, sem tekið hafa nöfn af álfum, sem of lángt er upp að telja. Þó eru til önnur nöfn um þetta sama kyn, svo sem huldufólk, huldumaður, huldukona, o. s. frv. og ljúflingur eða lýflingur; þykja þau nöfn alt mildari, og betur hæfa að velja álfum þau, er hafa verið álitnir svo voldugar verur, að menn hafa bæði borið virðíngu fyrir þeim og óttazt þá. Til þess er og saga sú, að álfar vilji láta kalla sig huldufólk, en ekki álfa eða álfafólk, að álfkona nokkur kom með reiðisvip til mennskrar konu, er atyrti dreing fyrir eitthvert ófimlegt athæfi hans, og sagði: „álfurinn þinn“, eins og hún kvað að honum; átti þá álfkonan að hafa sagt: „Við, huldufólkið, erum ekki meiri álfar, en þið mennirnir.“
Fyrir því að menn höfðu orðið þess varir, að álfum hafði þókt fyrir, ef þeir voru kallaðir svo, eða jafnað til þeirra heimskingjum, var það varazt, að velja þeim önnur, en virðuleg nöfn, og varla þókti það óhætt, að kalla þá álfa, nema ef eingin ill merking var í það lögð. En nú er sá álfur nefndur, er hjákátlegur þykir til orðs og æðis, og geingur næst því að vera „ekki með öllum mjalla“; æði slíks manns er og kallað álfaskapur eða álfaraskapur, það er og sagt, að sá „álpist“, sem geingur antælislega eða klunnalega, hvort sem það er dregið af álfur.
Um bústaði álfa er það að segja, að það var trú, að þeir ættu híbýli ekki að eins í hólum og steinum, hér og hvar á landi, heldur einnig í sjó (marbendlar) og jafnvel í loptinu. þessi trú, um álfabygðir í hólum, er æfagömul, og eldri miklu, en kristni kom út hingað, sem Ólafssaga Tryggvasonar vottar.
Álfar eru í allri mynd og lögun sem mennskir menn, eins og Jón Guðmundsson, er kallaður var hinn lærði eða málari, segir um þá í Fjandafælu: „Hafa þeir bæði heyrn og mál, hold og blóð með skinni; vantar ei nema sjálfa sá sá er hluturinn minni.“ Fyrra hluta vísu þessarar ætla jeg allir, sem hafa ritað um álfa, muni geta fallizt á, en alls ekki á síðari helming hennar, því hann er að ætlun minni fráleitur allri íslenskri hugmynd um eðli huldufólks. Enda vill svo vel til, að sögurnar sjálfar sýna það bezt, að skoðun nafna míns er þar ramvilt; því eptir þeim virðast álfar alls ekki skyni skroppnir. Eins og álfar eru líkir mönnum að skapnaði, eru þeir og líkir þeim í háttsemi allri: þeir fæðast eins og menn, og deya eins og þeir, en sagt er, að álfar séu miklu langlífari.

Álfar éta og drekka og skemta sér með samsætum, dansi og hljóðfæraslætti, en það er helzt um jólaleytið, og hafa þá opt sést híbýli þeirra ljósum prýdd, en þó einnig endrarnær og heyrst ómurinn af saung þeirra og hljóðfærum. Þá hafa þeir og bústaðaskipti eða halda fardaga. Álfar hafa búsmala og hafa opt menskir menn séð hann, kýr og kindur, er þeir nytka, og er fénaður þeirra allur vænni og betri til mjólkur og frálags en annar fénaður.
Matseld hafa þeir og alla, sem menskir menn, og opt hefir strokk-hljóð heyrst í klettum, er þar hefir verið geingið fyrir framan. Þeir stunda og slátt og alla vinnu líkömum sínum til viðurhalds, t. d. tóvinnu, því bæði hafi menn heyrt rokkhljóð í klettum og hólum, og að huldustúlka hafi hizt, er var að prjóna mórauðan sokk, svo hvorki séu þeir kaldir eða sóltnir. Álfar fara og til fiskifánga og hvalskurðar sem aðrir menn, og stunda veiðiskap bæði í sjó og vötnum. Hafa menn þókst heyra bæði áraglamm, mannamælgi, en ekki orðaskil, og eins og skip eða bátur væri settur upp eða ofan og jafnvel skip og báta á siglingu eða undir árum á sjó og „vötnum; en þegar af er litið, hefir alt horfið. Þegar menn heyra til álfa á veiðivötnum snemma á vorum, þykir það vita á góða silungsveiði. Opt ber það við, að menn sjá eins og lognrákir á sjó, þó annarstaðar sé gráð á að sjá; segja menn, að það séu kjalförin undan bátum huldumanna og þá séu huldumenn að róa. Þeir fara og til berja, segir Ólafur, með mönnum. það var almenn trú, að álfar væru tvennskonar, sumir góðir, en sumir illir. Góðu álfarnir voru kristnir og héldu vel trú sína; þeir höfðu því kirkjur og klerka og alla helgisiði sem kristnir menn.
Víða hafa menn og þókst heyra inn í klettum, og jafnvel klukknahljóð á helgidögum. Þá áttu og álfar að hafa þing. Finnur biskup getur þess, að 2 álfa-kóngar hafi verið á Íslandi; áttu þeir að fara til skiptis sitt árið hvor til Norvegs með nokkrum mönnum til að gjöra yfirkóngi þeirra þar grein fyrir, hvernig hér væri ástatt. Þó álfar séu svo líkir mönnum í sumum greinum, sem nú hefir verið sagt, eru þeir þó að öðru leyti mjög ólíkir þeim, eða vanþekkíng vor á þeim veldur því, að svo virðist. Þeir eru einskonar andar, sem mennskir menn ekki fá séð að óvilja þeirra, nema skygnir séu, eða hafi þeir ryðið augnasmyrslum álfa á augu sér. Þeir eru, eptir því sem sögur fara af, gæddir margfalt meiri hæfilegleikum til sálar og líkama, en menn, og því mega þeir vinna mönnum bæði gagn og tjón, eptir því sem þeir eru skapi farnir og kemur þeim þá vel að haldi, að þeir mega taka á sig hverja mynd, er þeim líkar. Sumir álfar áttu að vera ókristnir og harðgeðja, og vinna af því mörgum manni tjón og gjöra margt til meins.
En til allrar hamingju megna þeir ekki eins mikið og hinir góðu, og því er það heill mikil, að koma sér vel við hina síðarnefndu og hjálpa þeim, ef þess er auðið, þvi þeir eru guðhræddir og góðhjartaðir, og gjöra eingum ilt að fyrra bragði óáreyttir. En ef álfar reiðast þó góðir séu legst hefnd þeirra svo þúngt á þann, er fyrir henni verður, að honum er lítillar líknar von þaðan af. Að skaplyndi til eru álfar mjög alvarlegir og virðast hafa óbeit á öllum gáska og glettingum, og því hafa þeir opt reiðst illa, ef börn eða fullorðnir hafa orðið of nærgaungulir bústöðum þeirra og haft þar galsa í frammi, en þó sakar eingan, er það gjörir, ef hann veit ekki, að þar eru álfabýli, er hann aðhefst slíkt, eða þó geingið sé hjá slíkum stöðum með kurteisi og siðsemi. Eins þykkjast álfar, ef þeim virðist menn ásælast það, er þeir þykjast sjálfir eiga; vara þeir menn stundum við slíku, en hefna sín þá, ef eigi er aðgjört, eða og þeir láta hefndina þegar dynja yfir.“

Heimild:
-Íslenskar þjóðsögur og æfintýri, Jón Árnason 1862, 1. bindi, bls. 1-3.