Eldvirkni á nútíma á Reykjanesskaga – Jón Jónsson

Jón Jónsson, jarðfræðingur, skrifaði um „Eldvirkni á nútíma á Reykjanesskaga“ í rit um Skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins árið 1981:

Í inngangi segir m.a.: „Við allt nútíma skipulag og áætlanagerð og þá ákvarðanatöku sem því er tengd er aðgangur að og notkun ákveðinna upplýsinga algert grundvallaratriði. Einn mikilvægasti lærdómur sem við getum dregið af skipulagsstarfi liðinna áratuga er einnig sá, að ráðast ekki í að leysa vandamál fyrr en við vitum nokkurn veginn hvort um sé að ræða vandamál eða ekki – og hvert það sé. Við lifum einnig á tímum mikilla breytinga og því þurfa þeir sem fara með þessi mál einnig að fá sem fyrst upplýsingar um þá þætti sem eru að breytast, hvar þessar breytingar eru að eiga sér stað og hve miklar þær eru, til þess að sem fyrst sé hægt að gera nauðsynlegar breytingar og þá hugsanlega endurskoða skipulagið.“

Eldvirkni á nútíma á Reykjanesskaga

Kort Jóns Jónssonar.

„Á Reykjanesskaga hefur á nútíma verið mikil eldvirkni, enda er skaginn hluti af sjálfu gosbeltinu, sem liggur um landið þvert. Þegar talað er um nútíma í jarðfræðilegu samhengi er átt við tímann, sem hann er frá því að jökla síðasta kuldaskeiðs leysti af landinu, en talið er að svo hafi orðið fyrir um 10.000 – 12.000 árum.
Í næsta nágrenni höfuðborgarsvæðisins hafa orðið allmörg gos á þessu tímabili og nokkur á þeim tíma, sem telst sögulegur, eða eftir að norrænt landnám hófst hér árið 874.
Aldursákvarðanir með svo nefndri geislakolsaðferð eða C*4- aðferð hafa gert mögulegt að finna aldur einstakra jarðlaga, sem innihalda gróðurleifar. Á þann hátt má finna aldur hrauns, takist að ná í leifar gróðurs, sem það hefur runnið yfir, en gróðurinn við það kolast, orðið að viðar- mó- eða mosakolum.
Á sama hátt má og finna aldur öskulaga í jarðvegi en þau má síðan oft rekja yfir stór svæði.
Verða nú talin nokkur eldgos, sem orðið hafa á höfuðborgarsvæðinu á umliðnum öldum og sem hafa verið aldursákvörðuð eftir þessum leiðum.

Búrfellshraun við Hafnarfjörð (H-105)

Búrfellshraun.

Upptök þessa hrauns er í einstökum gíg, Búrfelli, norðaustur af Kaldárbotnum um 7 km austan við Hafnarfjörð. Það hefur runnið í tveim megin kvíslum allt í sjó út í Hafnarfjörð og sunnanverðan Arnarnesvog. Auk þess hverfur hluti af því inn undir yngri hraun vestur af Kaldárseli. Aldur þessa hrauns er um 7.200 C14 ár (7.240 +_ 130 Cl4 ár). Meginbyggð Hafnarfjarðarbæjar stendur á þessu hrauni.

Leitahraun (D-25)

Leitarhraun.

Upptök þessa hrauns er austanundir Bláfjöllum í gíg, sem nefndur er Leitin. Það hefur runnið i mjóum taumum niður um Sandskeið, Fossvelli og alla leið út í Elliðavog. Í þessu hrauni eru Rauðhólar við Elliáavatn. Aldur Leitahrauns er um 4.600 ár (4.630 +_ 90 C^4 ár) . Hólmshraunin fimm (H-156, D-24, H-155, H-153, H-150). Mikill hraunabunki er suður af Elliðavatni og Heiðmörk, og meðal þeirra eru fimm mismunandi hraunstraumar, sem komið hafa frá eldvörpum á svæðinu vestan við Bláfjöll, hlaðist hafa hvert ofan á annað og náð út á Leitahraun. Þau eru því öll yngri en það, þ.e. yngri en 4.600 ára það elsta þessara hrauna hefur náð langleiðina þvert yfir Leitahraun vestan við Hólm. Yngst í þessum hraunbunka er hrauntunga, sem fallið hefur austur með Selgjalli að norðan og niður í Lækjarbotna. Þykir næsta líklegt að hraun það sé frá sögulegum tíma, en komið er það úr Eldborg við Bláfjöll.

Óbrinnishólar (H-99)

Óbrinnishólahraun.

Óbrinnishólar vestan undir Undirhlíðum hafa gosið tvisvar og hefur a.m.k. yngra hraunið runnið í sjó út þar sem nú er álverið. Fjórar aldursákvarðanir á því gáfu um 2.140 ár (2.142 +_ 77 cl4 ár) .

Nýjahraun (Kapelluhraun) (H-97)
Þetta hraun er komið úr gígaröð eða gígaröðum vestan við Undirhliðar og Vatnsskarð. Af upprunanlegu nafni þess, sem hér er notað er ljóst að það er frá sögulegum tíma. Hraunið hefur runnið í sjó út við Straumsvík og stendur álverið í heild nú á því þar. Aldur þess er um 910 ár (910 +_ 56 C14 ár).

Gvendarselshraun (H-103)

Gvendarselsgígaröðin og Gvendarselshraun.

Þetta hraun er komið úr gígum, sem byggst hafa upp á misgengi því, sem liggur um Búrfell, Helgadal og Undirhlíðar. Gígaröðin er austan í Gvendarselshæð beint vestur af Helgafelli. Hraunið er lítið, nær aðeins yfir svæðið vestan við Helgafell og lítið eitt vestur fyrir Kaldársel. Aldur þess er 875 ár (875 + 75 Cl4 ár).

Tvíbollahraun (H-139)

Tvíbollahraun.

Eins og nafnið bendir til er hraun þetta komið úr gígum tveim, sem samvaxnir eru og standa á hálendisbrúninni við Grindaskörð. Hraunið hefur fallið norður og hverfur undir Gvendarselshraun við vesturenda Helgafells. Aldur þess er um 1.075 ár (1.075 +_ 60 C^4 ár) .

Breiðadalshraun (H-129)
Þetta hraun hefur komið upp í Brennisteinsfjöllum og runnið bæði norður og suður af. Að norðan hefur það endað í Breiðdal austan undir Undirhlíðum. Aldur er um 1.040 ár (1.040 +_ 75 C*4 ár). Kolaðar viðarleifar undir þessu hrauni liggja í landnámslaginu, sem áður hefur verið talið vera frá því um 900.

Rjúpnadyngnahraun (H-154)
Þetta hraun er komið úr Rjúpnadyngjum beint suður af Heiðmörk. Það hefur fallið norðvestur og endar í allhárri brún rétt austan við Búrfell. Það fellur út á Tvíbollahraun og er því yngra en það. Undir því er landnáms lagið en ofan á svart öskulag frá Kötlu, sem fallið hefur um eða laust fyrir 1500 (1485, 1495). Þarna hefur því gosið einhvern tíma á þessu tímabili.

Kóngsfellshraun (H-149)
Þetta hraun er komið úr gígaröð vestan við Stóra Kóngsfell. Það hefur runnið báðum megin við fellið og svo norður. Það hefur runnið út á Rjúpnadyngnahraun og er því yngra en það. Meira er ekki um aldur þess vitað nú.
Líklegt sýnist að Eldborg við Bláfjöll hafi gosið um líkt leiti og síðast talin eldvörp, en sannanir fyrir þvi vantar. Þau ártöl, sem hér eru gefin upp eru öll miðuð við 1950, þ.e. talin fyrir það ár.
Því má bæta hér við að mörg hraun á þessu svæði eru óbeint aldursákvörðuð, þ.e. lágmarksaldur þeirra er þekktur af því að þau hafa runnið yfir aldursákvörðuð hraun og eru því yngri. – Jón Jónsson, jarðfræðingur