Hafnarfjörður 75 ára

Í Morgunblaðinu 1983 er fjallað um Hafnarfjörð í tilefni af 75 ára kaupstaðarafmæli bæjarins:

„Hafnarfjarðarkaupstaður er 75 ára í dag, miðvikudaginn 1. júní, og af því tilefni stendur yfir sérstök afmælisvika í bænum. Á þessum tímamótum verða hér rifjaðir upp ýmsir þættir er varða sögu Hafnarfjarðar og birtar nokkrar gamlar myndir.
Byggð við Hafnarfjörð á sér langa sögu, en Hafnarfjarðar er fyrst getið í skráðum heimildum um 1400. Fiskafurðir verða þá aðalútflutningsvara landsmanna í stað landbúnaðarafurða. Skreið verður eftirsóttasta útflutningsvara Íslendinga í stað vaðmáls.
Sökum legu sinnar og ágætra hafnarskilyrða frá náttúrunnar hendi, varð Hafnarfjörður ein helzta verzlunar- og fiskveiðihöfn landsins. Í upphafi 15. aldar hófu Englendingar fiskveiðar og verzlun hér við land. Höfðu þeir aðsetur í Hafnarfirði. Hann var önnur helzta verzlunarhöfn Englendinga hér á landi fram yfir 1480. Enskir og þýzkir kaupmenn háðu harða samkeppni um beztu verzlunarstaðina upp úr 1470, og greina heimildir frá ófriði milli þeirra í Hafnarfirði. Um 1480 höfðu kaupmenn frá Hamborg hrakið Englendinga frá Hafnarfirði, og var hann aðalhöfn þeirra hér á landi á ofanverðri 15. öld og alla 16. öld.
Engrar íslenzkrar hafnar er jafnoft getið í erlendum heimildum á þessu tímabili og Hafnarfjarðar. Þegar einokunarverzluninni var komið á 1602, var verzlun Þjóðverja í Hafnarfirði úr sögunni. Á fyrri hluta einokunartímabilsins 1602—1787 var Hafnarfjörður helzti verzlunarstaður á landinu.
Upp úr 1700 tók Reykjavík að eflast á kostnað Hafnarfjarðar og um miðja öldina var Reykjavík orðin stærsti verzlunarstaðurinn við innanverðan Faxaflóa. Endahnúturinn var rekinn á þessa þróun, þegar Reykjavík hlaut kaupstaðarréttindi 1786 ásamt fimm öðrum verziunarstöðum, en Hafnarfjörður var ekki meðal þeirra. Hann var þó áfram löggiltur verzlunarstaður.

Fyrsta tilraun til þilskipaútgerðar hér á landi var gerð frá Hafnarfirði á árunum 1753—59 á vegum Innréttinga Skúla Magnússonar og á árunum 1776—87 gerði konungsverzlunin út frá Hafnarfirði þilskip. Árið 1794 hóf Bjarni Sivertsen að verzla í Hafnarfirði, er hann keypti verzlunarhús konungsverzlunarinnar. Hann var brautryðjandi á sviði innlendrar verzlunar og útgerðar og kom mjög við sögu Hafnarfjarðar, unz hann lézt 1833, enda hefur hann verið kallaður faðir Hafnarfjarðar. Bjarni reisti skipasmíðastöð í Hafnarfirði og lét smíða þar þilskip. Hann stundaði umfangsmikla þilskipaútgerð frá Hafnarfirði fyrstu þrjá áratugi 19. aldar. Hann lét reisa á árunum 1803—1805 hús, er enn stendur og við hann er kennt. Það hefur verið endurreist í upphaflegri mynd. Stytta af Bjarna Sivertsen er í skrúðgarði Hafnfirðinga, Hellisgerði.
Alla 19. öld voru fiskveiðar aðalbjargræðisvegur Hafnfirðinga og voru þær fyrst og fremst stundaðar á opnum bátum.
Upp úr 1870 urðu þáttaskil í atvinnusögu Hafnarfjarðar er nokkrir Hafnfirðinga, einkum kaupmenn, fóru að kaupa þilskip frá útlöndum, sem voru mun stærri en þau, sem verzlanirnar i Hafnarfirði höfðu gert út að sumarlagi. Sjósókn var stunduð lengur á þessum stærri þilskipum en áður hafði verið venja, eða frá marz og fram í september. Um 1885 leystu þilskipin árabátana að mestu leyti af hólmi.
Hafnarfjörður var upphaflega hluti af Álftaneshreppi, sem náði yfir núverandi Bessastaðahrepp, Garðabæ og Hafnarfjörð.
Á ofanverðri 19. öld kom í ljós, að Hafnarfjörður hafði að ýmsu leyti sérstöðu í þessu sveitarfélagi, og olli mestu um það, að aðalatvinnuvegur Hafnfirðinga var fiskveiðar og fiskverkun, en íbúar annars staðar í Álftaneshreppi höfðu framfæri sitt aðallega af landbúnaði. Það hélzt nokkurn veginn í hendur, að þilskipaútgerð frá Hafnarfirði færðist í aukana upp úr 1870 og að hugmyndinni um kaupstaðarréttindi handa Hafnarfirði var fyrst hreyft opinberlega, en það var árið 1876. Hún náði ekki fram að ganga, en 1878 var Álftaneshreppi skipt í tvo hreppa, Bessastaðahrepp og Garðahrepp.
Hafnfirðingar lögðu þó ekki árar í bát og vöktu aftur máls á því 1890, að kauptúnið fengi kaupstaðarréttindi, en meirihluti hreppsbúa var því andvígur. Á árunum 1890—1900 lá málið í þagnargildi, enda fóru þá erfiðir timar í hönd, aflabrestur og fólksfækkun. En upp úr 1900 fór aftur að rofa til. Afli jókst og íbúum fjölgaði mikið. Það varð deginum ljósara, að það var töluvert óhagræði fyrir Hafnfirðinga að vera í sambýli við aðra hluta Garðahrepps. Fellt var á Aþingi 1903 og 1905 að veita Hafnarfirði kaupstaðarréttindi, en 1907 samþykkti Alþingi lög um kaupstaðarréttindi handa Hafnarfirði og gengur þau í gildi 1. júní 1908.
Fyrstu bæjarstjórnarkosningar í Hafnarfirði voru 1. júní 1908, og voru þá kosnir sjö bæjarfulltrúar: Guðmundur Helgason, Böðvar Böðvarsson, Sigurgeir Gíslason, Jón Gunnarsson, Kristinn Vigfússon, Sigfús Bergmann og Þórður Edílonsson. Bæjarfulltrúum var fjölgað í níu 1912 og í ellefu 1974. Alls hafa 76 manns átt sæti í bæjarstjórn Hafnarfjarðar að meðtöldum núverandi bæjarfulltrúum. Forseti bæjarstjórnar er nú Árni Grétar Finnsson. Auk hans eiga nú sæti í bæjarstjórn Hafnarfjarðar Andrea Þórðardóttir, Einar Þ. Mathiesen, Ellert Borgar Þorvaldsson, Guðmundur Árni Stefánsson, Haraldur Sigurðsson, Hörður Zóphaníasson, Markús Á. Einarsson, Rannveig Traustadóttir, Sólveig Ágústsdóttir og Vilhjálmur G. Skúlason.

Fyrsti bæjarstjóri í Hafnarfirði var Páll Einarsson bæjarfógeti, en á árunum 1908—30 var bæjarfógetinn í Hafnarfirði jafnframt bæjarstjóri. Bæjarstjórar hafa verið 13 á þessu tímabili: Páll Einarsson 1908, Magnús Sigurðsson 1908, Jón Hermannsson 1908—09, Magnús Jónsson 1909—1930, Emil Jónsson 1930—1937, Guðmundur Gissurarson 1937—1938, Friðjón Skarphéðinsson 1938—1945, Eiríkur Pálsson 1945—1948, Helgi Hannesson 1949—1954, Stefán Gunnlaugsson 1954—1962, Hafsteinn Baldvinsson 1962—1966, Kristinn ó. Guðmundsson 1966—1979 og Einar I. Halldórsson frá 1979.

Í febrúar 1942 voru gerðar breytingar á starfssviði bæjarstjórnar. Þær voru fólgnar í því, að stofnað var bæjarráð. Bæjarráð er skipað þremur bæjarfulltrúum auk bæjarstjóra. Í upphafi voru bæjarráði falin störf þau, er nokkrar nefndir höfðu haft með höndum, en jafnframt er hlutverk þess að hafa ásamt bæjarstjóra með höndum framkvæmd á ákvörðunum bæjarstjórnar. Það hefur það sérstaka hlutverk að vera fjárhagsnefnd bæjarins og hefur eftirlit með fjárhagsstjórninni og undirbýr fjárhagsáætlun hverju sinni. Formaður bæjarráðs er Vilhjálmur G. Skúlason.

Þegar Hafnarfjörður fékk kaupstaðarréttindi 1908, voru íbúar í bænum 1.469. Mörg verkefni biðu fyrstu bæjarstjórnar árið 1908. Þá var stofnuð lögregla í bænum og slökkvilið árið eftir. Af verklegum framkvæmdum má nefna, að lögð var vatnsveita til bæjarins 1909 og vatnsleiðslur í götur bæjarins. Sama ár keypti bærinn rafstöðvar þær, sem Jóhannes J. Reykdal hafði komið á fót í Hafnarfirði 1904 og 1906, en sú fyrrnefnda var fyrsta almenningsrafveita hér á landi.

Um svipað leyti fór bæjarstjórn að huga að smíði hafskipabryggju, og var hún tekin í notkun í febrúar 1913. Það eð afkoma Hafnfirðinga og þar með bæjarfélagsins er að miklu leyti komin undir fiskveiðum og fiskverkun, hefur verið lögð áherzla á að reisa nauðsynleg hafnarmannvirki í Hafnarfirði og nú er þar nýtízkuleg og vel búin höfn.

Atvinnulíf Hafnarfjarðar hefur alla tíð byggzt fyrst og fremst á fiskveiðum og fiskverkun.

Á árunum 1906—1929 stunduðu útlendir aðilar, Norðmenn, Hollendingar, Þjóðverjar og Bretar útgerð og fiskverkun í bænum, og gerðu þessir aðilar bæði út línuveiðara og togara. Fyrsti togarinn kom til landsins 1905, og hét hann „Coot“. Hann var gamall er hann var keyptur til landsins og var gerður út í Hafnarfirði til 1908. Árið 1915 var keyptur nýr togari og með þeim skipakaupum var lagður varanlegur grundvöllur að togaraútgerð og þar með að vexti og viðgangi bæjarins.

Stærsta útgerðar- og fiskvinnslufyrirtækið í Hafnarfirði er nú Bæjarútgerð Hafnarfjarðar, sem var stofnuð 1931.
Á síðustu árum hefur þeim fækkað hlutfallslega, sem vinna við útgerð og fiskvinnslu í Hafnarfirði. Aðrar atvinnugreinar, svo sem iðnaður, verzlun og þjónusta, hafa eflzt og dafnað. Elzta iðnfyrirtækið í Hafnarfirði er trésmiðjan Dvergur, sem var stofnuð 1911. Af öðrum gamalgrónum fyrirtækjum má nefna Raftækjaverksmiðjuna sem var stofnuð 1936. Hún framleiðir alls konar raftæki og er eina fyrirtækið sinnar tegundar á landinu.

Stærsta iðnfyrirtækið í Hafnarfirði er álverið í Straumsvík, sem tók til starfa 1969.
Samhliða auknum umsvifum í atvinnulífi bæjarins hefur íbúum fjölgað mikið og eru þeir nú um tólfþúsund og fimmhundruð. Sveitarfélögin hafa einnig tekið að sér á undanförnum árum aukin verkefni og þjónustu við borgarana. Af þessu hefur leitt að umsvif bæjarfélagsins hafa aukist og jafnhliða þessu hefur verið gert sérstakt átak í varanlegri gatnagerð, endurnýjun rafkerfis bæjarins, lagningu hitaveitu og fegrun bæjarins.
Hafnarfjörður var sérstakt kjördæmi á árunum 1931—59. Þingmenn Hafnarfjarðar voru Bjarni Snæbjörnsson 1931—1934 og 1937—1942, Emil Jónsson 1934-1937, 1942-1953 og 1956—1959, Ingólfur Flygenring 1953—1956 og Matthías A. Mathiesen 1959.“

Heimild:
-Morgunblaðið, 121. tbl 01.06.1983, Hafnarfjarðarkaupstaður 75 ára, bls. 16-17.