Hjartartröð – Bollar

Ætlunin var að halda í Hjartartröð í Stórabollahrauni og skoða niður í rásina. Nokkur op eru á henni. Rásin er í raun framhald af Leiðarenda, sem er þarna skammt vestar í hrauninu, um 750 m langur. Stuttur gangur er að tröðinni frá Bláfjallavegi, eða um 365 metrar.
Í nýju hellabókinni (BH-2006, Íslenskir hraunhellar), er ekki getið sérstaklega um Hjartartröð vegna þess þá er hún orðin viðurkenndur hluti Leiðarenda. Í gömlu bókinni, Hraunhellar á Íslandi (1990) lýsir Björn þessum hluta rásarinnar: „Mikil hrauntröð liggur í Tvíbollahrauni [Stórabollahrauni] skammt norðan nýja Bláfjallavegarins vestan Markraka. Frá austri talið er fyrst um 150 m löng hrauntröð án þess að þak sé yfir. Þar vesturaf heldur hrauntröðin áfram um 200 metra og eru víða brýr yfir tröðinni á þeirri leið og því hellar undir, fæstir þó langir. Fyrir vesturenda hrauntraðarinnar tekur svo við um 110 m langur hellir. Hann er víðasthvar þröngur en í honum er töluvert um skemmtilegar hraunmyndanir. Í enda hans eru t.d. tugir dropsteina, þeir lengstu um 15 cm, og hundruð hraunstráa sem eru allt að 35 cm löng. Heildarlengd Hjartartraðar er um 310 metrar.
Hjörtur Jóhannsson fann hellinn í ársbyrjun 1990, þá 12 ára, og bar hellirinn þess ekki merki að þar hefði fólk verið áður. Hér er hellinum því gefið nafn Hjartar og nefndur Hjartartröð enda stór hluti hellisins fallinn saman og þar blasir nú aðeins við hrauntröð.“
Í dag ber hellirinn ummerki eftir heimsóknir fólks, sem ekki þykir vænt um hella. Plastpokar og drasl mátti sjá innan við anddyri meginrásarinnar, þeirra er Björn lýsti hér að framan. Eftir að hafa tekið þar til og komið ruslinu fyrir í einum pokanum var tröðin skoðuð nánar. Lýsing Björns er vel við hæfi og engu hallað þar í máli. Bæta má þó við hana einni lýsingu á hliðarrás til norðurs. Um gæti verið að ræða hið ákjósanlegasta fjárskjól með sléttum botni og góðri aðkomu, ef einhverjum hefði dottið í hug að reisa selstöðu í hinum fyrrum grónu Dauðadölum. Þar er bæði vatn og skjól að fá, auk þess sem Skúlanafngiftin (Skúlastaðir; fornt býli) gæti hafa verið nálægt Skúlatúni, óbrennishólma í Stórabollahrauni skammt frá Leiðarenda. Jón Jónsson, jarðfræðingur (1983) segir aldur hraunsins vera „1075 +/- 60 ár. Tvíbollahraun er því runnið árið 875 eða á árunum þar í kring. 

Tvíbollahraun gæti verið fyrsta hraun sem rann á Íslandi eftir að búseta hófst og hellar þess þá fyrstu hellar sem mynduðust hér á landi á sögulegum tíma.
Mikil hellarás er í hlíðinni niður úr gígunum, nafnlaus eftir því sem næst verður komist. Lengstu hellisbútarnir eru nokkrir tugir metrar en í nokkrum þeirra er hátt til lofts. Ekki er fært í alla hellisbútanna án þess að síga og eru sumir þeirra lítt eða ekki kannaðir.“ Hafa ber í huga að umrædd skrif eru í lok 20. aldar. Enn, í upphafi 21. aldar, hafa undirheimar hraunssvæðisins ekki verið fullkannaðir – og það einungis 36 km frá Grindavík, fjölmennasta þéttbýliskjarna á sunnanverðum Suðurnesjum. 

Annars er aðkoman að vestasta hluta Hjartatraðar eins og að framan er lýst. Þegar komið er inn í rásina, sem er bæði há og víð með sléttu gólfi, blasir við mikið hrun, en þegar haldið er inn og hægra megin við hrunið má auðveldlega komast framhjá því, fast við hellisvegginn. Þar fyrir innan er nokkurt hrun, en ef vilji er fyrir hendi er hægt að halda áfram yfir það og innar í rásina uns dropsteina- og hraunstráamyndunin birtist framundan. Þarna endar þessi hluti rásarinnar, en ljóst má þeim vera er þar staðnæmist og áður hefur skoðað efri hluta Leiðarenda, að stutt er þar á millum. En svona er sköpunarverkið – torskilið og blindgötuvarið.
Rás Hjartartraðar er bæði víð og há, enda ofanfari Leiðarenda. Meira hrun er í þessum hluta hraunrásarinnar líkt og venja er um stærri rásir, sbr. Búra. Mjórri rásir virðast halda sér skár og því betur sem þær eru á meira dýpi. Allt er þetta lögmálunum samkvæmt.
Þarna, lengst inni í Hjartartröðinni var tilvalið að staldra við og skoða myndunarferlið. Hraunhellar eru rásir sem hraunbráðin rann eftir og tæmdust síðan. Hraun renna ýmist í tiltölulega grunnum farvegum, svokölluðum hrauntröðum, nærri yfirborði hraunsins eða bráðin rennur neðanjarðar og leitar niður í óstorknaðan hluta hraunsins og sameinast honum. Við þetta lyftist yfirborð hraunsins og það getur þykknað verulega á stóru svæði auk þess sem svonefndir „troðhólar“ myndast. Þessa sér til dæmis víða stað á Reykjanesskaganum.

Þessi háttur, að hraunkvikan „troðist inn í“ hinn bráðna hluta hraunsins líkt og vatn í belg, er sennilega mun algengari en hinn fyrrnefndi, einkum þegar um rúmmálsmikil hraun er að ræða.
Þegar hraun rennur eftir hrauntröð myndast þegar í stað storkin skán á yfirborði þess. Þegar skánin þykknar getur hún orðið að föstu þaki yfir hraunrásinni sem helst stöðugt þótt lækki í hraunstraumnum undir. Hraunhellar eru sem sagt rennslisrásir eða „pípur“ sem hafa tæmst að meira eða minna leyti.
Hraun myndast við það að bráðin bergkvika storknar og er því storkuberg. Hraunkvika er blanda af mörgum efnum og því hefur hún ekki eitt skilgreint bræðslumark heldur storknar eða kristallast yfir langt hitabil, stundum stærra en 100°C. Burtséð frá þessu er hraun orðið að „hörðum steini“ löngu áður en það er fullstorkið. Reynslan er sú að hörð skorpa myndast á glóandi hrauni eftir fáeinar sekúndur og fljótlega er hægt að ganga á hrauninu á góðum skóm vegna þess hve slæmur varmaleiðari (eða góður einangrari) berg er.

Varminn frá 1200 stiga heitri kviku streymir sem sagt hægt út gegnum storknuðu skorpuna. Undir henni heldur bráðin kvikan að renna, bræðir grannbergið og finnur sér nýjar leiðir uns fóðuröfluninni líkur.
Storknun tekur þannig mjög mislangan tíma eftir ytri aðstæðum: Gjóska (eldfjallaaska, gjall og vikur) kólnar á fáeinum sekúndum, ekki síst ef gosið verður í vatni eða undir jökli. Hraun verða að „hörðum steini“ á skömmum tíma þótt glóðin geti varað í 10 ár inni í hrauninu, eins og gerðist í Eldfellshrauninu í Vestmannaeyjum þar sem varminn í hrauninu var nýttur til húshitunar í áratug. Kvika sem er djúpt niðri í jörðinni getur tekur aldir að storkna.
Þegar komið var út brosti sólin sínu breiðasta á hvanngrænan hraungambran. Ákveðið var að kíkja yfir í Leiðarenda og skoða efra innvolsið nánar í tengslum við framangreint.
Frábært veður (þegar út var komið). Ferðin tók 1 klst og 1 mín.

Heimildir m.a.:
-http://www.visindavefur.hi.is/svar.asp?id=3763