Lýsing á Höfnum – Brandur Guðmundsson 1840
Hér á eftir ferð „Lýsing á Höfnum“ eptir Brand hreppstjóra Guðmundsson í Kirkjuvogi og birtist í Blöndu 1923 – prentað eptir eigin handarriti hans, úr safni, Bókmentafélagsins 72 fol. í Lbs. Hefur hann sent skýrslu þessa sóknarpresti sínum §íra Sigurði B. Siverfsen a Útskálum og samið hana eptir beiðni hans, sem sóknarlýsingu Kirkjuvogssóknar um 1840. En skýrslu þessa mun svo síra Sigurður hafa gefið Magnúsi stúdent Grímssyni, þá er hann ferðaðist um Reykjanesskaga 1847, og reit lýsingu af honum, því að handrit þetta er nú meðal plagga Magnúsar í Bókmentafélagssafninu.
Brandur var fæddur á Brekkum á Rangarvöllum í september 1771, og var faðir hans Guðmundur Brandsson, sonarson Bjarna Halldórssonar á Víkingslsæk, er hin fjölmenna Víkingslækjarætt er frá komin. Hann flutti síðan suður að Kirkjuvogi og drukknaði þar á góuþrælinn 1801, en Brandur sonur hans andaðist í Kirkjuvogi 16. júní 1845, nálega 74 ára gamall. Synir hans voru Vilhjálmur, Hafliði, Guðmundur alþingismaður, er drukknaði 1861, Einar og Björn í Kirkjuvogi faðir Þórðar, er þar bjó síðar, föður Björns verzlunarmanns og Einars kennara í Reykjavík. Síra Sigurður B. Sivertsen lýsir svo Brandi Guðmundssyni í Kirkjuvogi i Suðurnesjaannál sínum (í minni eigu):
„Hann var merkasti maður í mörgum greinum, mikill gáfumaður, mjög vel greindur og vel að sér, en nokkuð sérlundaður, alvörugefinn og siðavandur, þurr ákomu, en skemmtinn og ræðinn, þegar hann var tekinn tali, mesti hófs- og reglumaður, skrifaði atkvæðavel alla hönd, einhver bezti skipasmiður í sína tíð og fljótur, einkum smíðaði hann stórskip, — alls 40, og 100 smærri á 40 árum — hraustmenni mesta, kappsamur og atorkusamur, vildi ekki hlut sinn láta við hvern sem átti, þegar þóttist á réttu standa; var lengi hreppstjóri í Hafnahreppi og í miklu afhaldi“.
(H. Þ.)
„Kirkjan i Höfnum er aunexía frá Útskálum nú, áður lá hún til Hvalsness-prestakalls; hún er í Kirkjuvogi, er timburhús, sem tilheyra 6 málnytukúgildi, gelzt eptir þau hálf leiga, en hálf fellur niður fyrir ábyrgð og viðhald; hún á 1/3 part í heimalandi, reka frá Ósum til Klaufar 5 álna tré og þaðan af stærri annaðhvert ár, samt hálft Geirfuglasker; er byggð fyrir fáum áruin. Jörðin Kirkjuvogur er metin að dýrleika 72 hndr., auk Merkiness, sem er talin 20 hndr., kölluð kirkjujörð, tíundast því ekki, en gelzt landskuld af til Kirkjuvogs ábúenda; það er stór bær, sæmilega húsaður að nokkru leyti; 3 eru ábúendur heima á jörðinni, kallast Austur- Mið- og Vesturbær; sá austasti, sem lengi hefir verið ábúenda eign er bezt húsaður; hinn næstnefndi, sem er Thorkelii barnaskóla stiptunar eign er miklu miður, en sá vestasti í meðallagi.—
Kotvogur er bær í sama túni, 17 hndr. í nefndri jörðu, en 3 hjábýli innan túngarða, og 1 utangarðs, byggt fyrir 10 árum liðnum. Byggð þessi er við sjóinn, hvar Kirkjuvogsósar byrja; er sjór fyrir vestan og norðan, en ósarnir liggja til austurs landnorðurs, eru um hálfa viku sjávar að lengd með skerjum víða, sandi líka í botni, marhálmi, skeljum nokkuð og ýmislegu. Selveiði á vorin var í þeim nokkur fyrrum og eptir fardagaleyti af kópum, sem nú er ekkert orðið vegna ósvífinna skota á öllum árstímum; hrognkelsaveiði er í þeim nokkur kringum miðsumarsskeið. Á jörðinni allri hafa verið hafðar frá 10 fyr, en nú 11 eða 12 kýr, því jörðin gengur af sér vegna sandfoks á túnið og sjávar landbrots. Sauðfé er þar nokkurt og hestar, en bágt vill veita að fleyta þar fram skepnunum; hagalönd eru mikil að víðáttu, en yfrið snauð að gæðum, mest partinn grjóthólar, hraun með gjám og klettum; alslags lyng vex þar, lítið af einiöngum, ber eru þar stundum á eini, kræki- og bláber og litið af grasteigingum.
Stutta bæjarleið þaðan sunnar er Merkines; þar eru 2 ábúendur, tún allsæmilega gott, því þar fýkur enn ekki á sandur, en sjór gengur þar nærri, þó ekki geri mikinn skaða enn; 4 kýr eru þar optast hafðar og lítið af fé og hestum; öll hin sömu eru þar hagalönd og í Kirkjuvogi, en ekkert hjábýli. Kirkjuvogur var áður fyrir norðan Osa, sem nú er Stafnessland, meina menn fluttan fyrir hér um 300 árum síðan liðnum (Í Jarðabók AM. segir, að Gamli Kirkjuvogur hafi legið í auðn lengur en 120 ár 1703, en það bæjarstæði var i Kirkjuvogslandi) og voru hér þá tvær jarðir: Haugsendar (Svo hdr., ef til vill réttara: Haugssandar. Jarðabók AM. 1703 nefnir Haugsendakot, þá fyrir löngu komið í eyði, en Árnagerði (eða Arnagerði) hafi farið í auðn þá ekki fyrir löngu, sökum vatnsleysis og átroðnings kvikfénuðar frá Kirkjuvogi) og Arnagerði. Sú fyrri lagðist í eyði hér um fyrir 200 árum vegna sandfoks; var á milli Kirkjuvogs og Merkiness; hin, sem er fyrir innan spölkorn mun hafa lagzt í eyði fyrir nálægt 100 árum af ágangi af mönnum og skepnum, eins og á Kirkjuvogstún og líka vegna sandfoks frá sjó og uppbrots þar.
Túngarðar, hvar verður, fylgja byggðinni, og kálgarðar eru yrktir og ræktaðir eptir mætti. Hvað Kirkjuvogstún muni hafa af sér gengið má meðal annars af því ráða, að Ingigerður heitins (þ. e. Ingigerður Tómasdóttir (f:1804) kona Vilhjálms Hákonarsonar hins eldra i Kirkjuvogi (f 1803, 79 ára)sál. Hákonar (Hákon Vilhjálmsson dó 1821) sagði Gróu minni (Gróa Hafliðadóltir kona Brands var mesta yfirsetukona og merkiskona (f 1855)) að kerling gömul gömul, móðir Sesselju í Garðhúsum, er eg man til, hefði sagt eptir annari kerlingu, að full sáta heys heiði í hennar tíð verið slegin á Kirkjuskeri, sem nú íer í kaf í hverjum stórstraumi, og þá heíði varla verið klyfjafært milli Þvottakletta og búðarbakkans, sem nú er að 30 faðma rúm í millum, en sandur skemmir þó enn meira, því að í þau 50 ár, er eg veit til, hefur blásið af norðurtúninu til vissu kýrfóðuravallarstærð auk skemmda, sem garðafærslur sýna.
Heyrt hef eg, að þær 3 jarðir Stóra- og Litla Sandhöfn og Kirkjuhöfn hafi allar verið 60 hndr. að dýrleika og Kirkjuhöfn þeirra fyrst lagzt í eyði, að kirkja hafi þar staðið, eptir að jörðin lagðist í eyði, en of naumt mun tilnefnt tímatalið á annað hundrað ár síðan (hefur lagzt i eyði um 1660 (sjá síðar) því nefnd Ingigerður sál. vissi að eins til, að uppblásin mannabein i hennar minni hefðu verið flutt til Kirkjuvogskirkju og lögð þar í kirkjugarð og eru þó síðan full 100 ár. Það er nokkurnveginn víst, að Litla Sandhöfn lagðist seinast i eyði; sagt er mér, að ekkja hafi átt, hún verið 8 hndr., gefin af henni Viðeyjarklaustri og hún með þvi móti síðar orðið kóngseign (frá [b. v. eptir aukablaði með hendi höf. þar getur hann og þess, að hann hafi á „landcommissiþingi á Járngerðarstöðum 1801 séð í bók hjá commissariis Kirkjuvog nefndan fyrir norðan Ósa ár 1516, sem mig minnir og þar i getið eyðijarða Haugsenda hér og Arnagerðis“ [Þetta bréf er ekki kunnugt nú, en ártalið gæti verið skakkt t.d. 1616).
Bæjarleið sunnar með ströndinni [en MerkinesJ er Kalmanstjörn (Kalimanstjörn, hdr.) 20 hndr. jörð með JunkaragerU, sem Vs partur úr neíndri jörðu, og er skammt bil milli túna. Tún eru þar stórskemmdum undirorpin af sandfoki og sjávarbroti á Gerðið; þó hafa menn þar optast haft i kýr, því nielaslægjur eru þar, en tún mikið þverbrestasamt. Spölkorn sunnar er eyðijörðin Kirkjuhöfn („Hefur óbygð legið um 40 ár“ (Jarðab. AM. 1703).) Hún mun hafa lagzt í eyði vegna sandfoks; þar var kirkja áður en í Kirkjuvogi. Á milli þesssa og Kalmanstjarnar eru girðingar nokkrar líkast til sem eptirstöðvar af húsagrundvelli, hver í orði er, að þýzkir, þá höndluðu hér við land, er á tali, að hafi átt, en höfnin þá verið Kirkjuhöfn. Þar er gott sund í öllum sunnanáttum, en lending verri. Sunnar er Sandhöfn, eyðijörð, aflögð vegna sandfoks („Hefur óbygð legið hér um 50 ár,“ segir í Jarðab. AM. 1703) því ekkert sést eptir, utan lítið af hól, hvar bærinn skyldi hafa staðið. Sunnar er Eyrin innan Hafnabergs. Þar var bær og útræði seinast fyrir rúmum 50 árum; er þetta í vik nokkru (fyrir) sunnan Kalmanstjörn: Skammt sunnar byrjar Hafnabergs nyrðri endi, og er þar fyrnefnd Klauf, klettar með gjá í millum; bergið er um hálfa viku sjávar á lengd, rúmir 20 faðmar þar hæst er, ógengt, en sigið í það og stöku sinnum lent við það að neðan; þar er svartfugl, lítið af súlu, eggvarp og fuglatekja nokkur, sem heyrir til Kalmanstjörn.
Fyrir sunnan bergið eru sandar og hraungrýti; kallast það Lendingarmalir, (líklega réttara: melar, sbr. skýrslu Þorkels hér á undan) og er þar lent þá verður brims vegna í norðan- og austanátt, þá menn sökum storma ekki geta dregið inn fyrir bergið. Sunnar eru Skjótastaðir, sem meint er forn eyðijörð, enda er í tali, að allt Reykjanes hafi fyrrum byggt verið. Sunnar er Stóra Sandvík og er í mæli, að Kaldá skyldi hafa fallið þar í sjóinn, og liggur þar gjá uppundan og inn til fjalla, sem myndar líka vatnsfarveg afarstóran, eu það getur líka svo hafa myndazt af eldrennsli, því allt Reykjanes er af eldi einhverntíma gersamlega brunnið (á aukablaði getur höf. nánar um gjá þessa, er hann kallar Haugsvörðugjá, er sé þar stærst gjáa að lengd og breidd, og sumstaðar með hömrum beggja vegna; muni víða vera um 100 faðma breið og sumstaðar miklu meir; sé sagt, að Kaldá, er þar eigi að hafa runnið, hafi hlaupið í jörð í jarðeldum, en vatn sé ofarlega í Sandvík, þar sem Kaldá hafi átt að renna í sjó fram, en hvort það vatn sjáist frá sjónum gegnum sandkampinn, segist höf. ekki vita,).
Sunnar er Litla-Sandvik, þá klettabelti með litlum grasteigingum og blöðkuhnubbum, þá Kistuberg, lítið berg, nytjalaust; síðan Kinnin, berg nokkurt gróðurlaust, síðan Aunglabrjótur, nef syðst á nesinu það vestur veit, beygist það svo til suður landsuðurs. Stendur þar Karl, klettur mikill í sjó fyrir nesinu um 50—60 faðma kár, er var þó hærri fyrir, því í jarðskjálfta féll ofan af honum hetta mikil í þeirra manna minni, er nú lifa; upp undan honum á landi er bergsnös, kallast Kerling, og eru þau brúkuð fyrir mið í Reykjanessröst og víðar m. ff. Sunnar eru: Valahnúkar, bergsnös há, Valahnúkamöl og Skarfasetur syðst; beygist þá nesið til austur landnorðurs, því stór vík skerst þar inn í og má því kallast hálfeyja. Framundan Skarfasetri á sjó eru 2 klettar, sem varast þarf, þá fyrir það er lagt, og boði einn; er þar sem optast iðukast og óhreinn sjór. Á nesinu eru jarðhitar og hverir, stórir hólar eða lítil fjöll, sandöldur, ægisandur og hraun; sumstaðar sjást grasteigingar, blöðkuhnubbar, lyng, einiangar hér og hvar og grófasta brunahraun. Frá Kirkjuvogi til syðsta tauga þess mun vera um 2 1/2 míla vegar, en frá Kalmanstjörn til Grindavíkur 2 mílur og er það þjóðvegur, liggur til landsuðurs. Annar vegur liggur frá Höfnum til kauptúnsins Keflavíkur í norður nær 1 1/2 míla langur.
Fiskafli er þar helzti bjargræðisstofn manna; sjómenn eru þar í betra meðallagi og sjósókn, langræði mikið, en optast með landi suður. Fiskur gengur á öllum árstímum, helzt með stórstraum; menn hafa tekið eptir, að austangöngur með sílhlaupum koma helzt með góu og þeim straumnum, líka stundum síðar; vestangöngur, sem eru sjaldgæfar fyrri, lenda einkum í röst; þorskur, ýsa, keila, þyrslingur, skata, karfi, langa eru þær fiskitegundir, er veiðast á færi og öngla, líka hákarl nokkuð, við andþóf og stundum stjóra.
— Sundið í Kirkjuvogi er þrautgott, en langt og ógurlegt í brimum, snúningar eru á því lakari og lending háskasöm; eru þar blindsker fyrir sunnan sundið spottakorn.
Í Merkinesi er lakara sund, en lending um flóð betri. Bæði liggja sund þessi til austurs í land öl þess við er snúið og haldið í suður. Sundið á Kalmanstjörn liggur í sömu átt, er stutt, þröngt og slæmt í brimum, en beint. Útsker er fyrir innan nyrðri önda bergsins og skammt frá landi, sést á það með hálfföllnum sjó; pað heitir Eyrarsker. Önnur útsker eru ekki með Reykjanesi Hafnamegin. En Eldey er klettur stór í hafinu í vestur frá Reykjanesi um 3 vikur sjávar; það er mestpartinn hengiberg með fáum hillum; að austar má lenda við klöpp í ládeyðu, og er þvert nmur með henni 9 faðma djúp. Skerjahryggur með ósum inn í liggur hálfhring til útnorðurs og vesturs frá nefndri klöpp; tvö sker eru í boga þessum, hann kemur upp með hálfföllnum sjó. Klöppin er um 3 eða 4 ljábrýnur að stærð eða 80 ferskeytta faðma. Klettur þessi, það til lands veit, mun vera að ágizkan vel svo 100 faðma langur, um 40 að norðan, en á sjósíðuna (nefnil. vestan) 80—90 faðma og suðurhornið 15—20 faðmar, hæðin eptir ágizkun 90—100 faðma mest, móberg með blágrýti neðst, öllum mönnum ógengt. Slý er mikið á klöppinni og því hættulegt upp að komast, sem er um 2 faðma hæð um fjöru, og er þá skárst að lenda. Súgur er þar mikill og iðukast.
Fugl er mikill á nefndri klöpp og á einni hillu stórri uppundan, sem ekki verður upp á komizt, súla mest upp á eynni. Maður, sem þangað hefur farið nokkur vor, segist hafa náð þar mest 10 í hlut af svartfugli, 2 og 3 af súlu, — 24 geirfuglum alls á skip langmest, en optast 5 til 8, en seinustu 2 vorin hafi hann ekki sést — og 100 í hlut af eggjum. Lítið er þar af sel, en afarstyggur. Skammt frá Eldey er klettur í útsuður, kallaður Eyjadrangi (mun vera það sem nú kallast Eldeyjardrangur), sem hvergi verður upp á komizt, enda er hann gæðalaus. Geirfuglasker er í vestur í hafinu undan Eldey. Þangað var ferðazt í fyrri tíð til geirfugladráps; en engir eru nú uppi, hjá hverjum menn geti fengið vissar sögur um arðsemi þess eða lögun, lending eða afstöðu. Fyrir nokkrum árum var gerð þangað ferð á þiljuskipi og varð til einskis að kalla. Sagt er, að menn hafi gert þangað ferðir fyrir og eptir slátt á sumri, sem þá lukkaðist, hafi mannshlutur orðið fullt svo mikill sem fullkomins manns sumarkaup úr Norðurlandi. Skrifað finnst, að skip hafi farizt þar (sumarið 1639 fórust með allri áhöfn 2 skip af 4, er til Geirfuglaskers fóru um. Í mæli er, að 12 vikur sjávar séu úr Höfnum í skerið, en 6 til Eldeyjar). Í suður frá skerinu er klettur, sem kallast Skerdrangi, en í vestur frá því eða til útnorðurs hefur brunnið í hafinu fyrir fáum árum.
Í Höfnum er rigninga- og snjóasamt frá austurslandsuðurs og sunnanáttum og stormasamast, líka bitur kuldi; norðanveður eru vægari að tiltölu, útnyrðingar hættusamastir sjófarendum, útsynningar ganga miklir um jólaaðventu og á útmánuðum, skruggur stundum, en ekki orðið skaði af, hrævarelda og ýmsar loptsjónir orðið vart við. Flestar grasategundir munu þar á heiðinni og hraununum, líka nærri sjó. Engin eru þar rennandi vötn og ekki fjöll það heita megi. Trjáreki á Kalmanstjarnar rekaplássi, sem er stórtré opt, allarðsamur til húsabóta, engir skógar. Ekki hefur hval rekið í Höfnum yfir 60 ár; engar vita menn þar fornmenjar í jörðu eða á, en steinkol meina menn vera á Reykjanesi. Sláttur er þar byrjaður i 14. og 15. viku sumars, stendur yfir 2 og stundum 3 vikur. Þang brúkast þar til eldsneytisog að geyma í fisk. Ullarvinna, hampspuni og smíðar tíðkast þar á vetrum. Menn munu þykja þar drungalegir, því plássið er afskekkt og fámennt, en málvitrir og starfsamir. Þeir munu flestir eiga ættir að rekja til sveitamanna austur, að öðruhvoru kynferði.
Athugagrein
Af 60 ára reynslu er aðgætt, að flóð hafi orðið mest um og eptir veturnætur, veður mest um jól fram yfir miðjan vetur af land- og hafsuðri til útsuðurs, en vestan- og norðanáttir hafa verið skæðastar sjófarendum í Höfnum. Klettur er framan Hafhaberg, laus við land, má fara milli hans og þess, stendur optast upp úr um flóð, og þvi ekki sérlega hættulegur. Víða eru boðar með landi, en ekki sérleg rif eða útgrynni. Röstin fyrir Reykjanesi liggur til vesturs frá nesinu til Eldeyjar; hálfa viku sjávar frá því er svo mikið misdýpi, að á skipslengd er 14 og líka 40 faðma djúp, og er það hraunhryggur þverhniptur að uorðan, en flatur suður af. Viku sjávar frá landi verður sandalda um 50 faðma djúp, en botuast ekki þá norður eða suður af ber; sandalda þessi breikkar því meira sem fram [eptir dregur og ætla menn hún nái framt að Eldey. Skammt frá heuni, hér um bil 80 faðma, er 40 faðma djúp landsmegin, en grynnra að vestan.
Opt er straumur svo mikill í röstinni, þó veður sé gott, að ekki gengur á fallið, þótt siglt sé og róið af mesta kappi. Aðfall er þar venjulega meira eu útfall; Stundum ber til, að þar [er ekki skiplægur sjór, þó annarsstaðar sé ládeyða. Vestan- og sunnanáttir eru þar beztar, þá hægar ern, en austanáttir hættulegastar, því að sækja er & einn laudsodda í austur, en haf a allar síður, en straumar opt óviðráðanlegir. Ekki hefur þar skip farizt svo menn viti, en erfitt er að sækja þangað; mörg hefur þaðan máltíð fengizt; það er um 4 vikna sjóarlengd þangað frá Kirkjuvogi. Þetta er þá, sú upplýsing, er eg get í stuttu máli meðdeilt yður, prestur minn góður, í því áður umtalaðaogbið egyður auðmjúklega vel aðvirða, en skyldi þar þurfa nokkru við að bæta, vildi eg að því leyti geta sýnt viljann, en bið auðmjúklega leiðréttingar á missmíðinni og yfirsjónum.
Br[andur] Guðm[unds]son.
Til prestsins herra S. B. Sívertsen á Útskálum.“
Heimild:
-Blanda,2. bindi 1921-1923, bls. 51-60.
Gengið um Hafnir.
