Ratleikur Hafnarfjarðar 2024

Suðvesturhlíð Sandahlíðar, Kúadalshæðar og Þverhlíðar heitir einu nafni Setbergshlið. Hraunið þar suðvestur af heitir Gráhelluhraun og dregur nafn af stórum kletti í hrauninu, Gráhellu, sem reyndar er alls ekki hellulaga. Undir honum eru leifar fjárhúss frá Setbergi.

Milli hraunsins, Lækjarbotnahrauns og Gráhelluhrauns, og hlíðanna, Svínholts og Setbergshlíðar, liggur Selvogsgata. Hún liggur frá Hafnarfirði, Selvogsgötu, austur í Selvog.
Lengi vel var girt umhverfis Markastein til að undirstrika friðhelgi hans með hliðsjón af framangreindri sögn.

Örskotsfjarlæð er á milli Markasteins og Gráhellu. Báðir staðirnir eru vel þess virði að skoða.

11. Óttarsstaðir – álfakirkja

-Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar fyrir Óttarsstaði segir m.a.: “Kattarhryggur var langur bali rétt suðaustur af Vesturbænum að Óttarsstöðum. Sunnan við Kattarhrygginn er klettur margsprunginn, er nefndist Stólpi eða Álfakirkja í lægð. Bjó jafnan huldufólk í þessum klettum. Mátti því ekki hreyfa þar við strái, ekki vera í leik eða hafa mikinn hávaða”.
Messað var í Álfakirkunni á Jónsmessunótt eftir miðjan júní. Frásagnir eru um mikla glaðværð og litaskrúð þegar samkoman stóð sem hæst.

Nóttin er ein af mögnuðustu nóttum ársins og fylgja henni margar þjóðsögur. Kýr geta tekið upp á því að tala en hver sá sem verður vitni af því getur sturlast. Á Jónsmessunótt fara álfar og huldufólk á stjá og náttúran tekur hamförum. Allir Íslendingar hafa heyrt um lækningarmátt daggarinnar sem myndast á grösum Jónsmessunætur. Fjölmargir hafa þá venju að velta sér upp úr dögginni naktir og trúa því jafnvel að þá megi óska sér.

Upphaflega var 24 júní heiðin sumarsólstöðuhátíð þar sem lengsta degi ársins var fagnað. Síðar ákvað Rómverskakirkjan að afmæli Jesú og Jóhannesar skírara skyldu vera haldin á fornum sólstöðuhátíðum og þar með varð 24. júní að fæðingarhátíð Jóhannesar skírara. Kirkjunnar menn áttuðu sig ekki á því að sumarsólstöður höfðu færst fram um þrjá daga, til 21. júní, og því ber Jónsmessu ekki upp á lengsta degi ársins. Ástæðan fyrir því að hátíðin heitir ekki Jóhannesarmessa eða Jóhannesarmessunótt er sú að Jóhannes er oft nefndur Jón eða Jóan í fornum ritum.
Norðan við Álfakirkjuna að Óttarsstöðum er, að sögn, forn kirkjugarður.

12. Lónakot – álfaborg

-Búið var í Lónakoti framundir 1930, en eftir það var byggt myndarlegt sumarhús, sem er löngu fallið. Sæmundur Þórðarson keypt jörðina 1939 af Guðlaugi Engilbert Sveinssyni (1883-1955). Guðlaugur sem ætíð var nefndur Laugi Lóna, flutti þá búferlum frá kotinu inn í Hafnarfjörð. Guðlaugur tók við Lónakoti árið 1902, en þá hafði jörðin verið í eyði í tvö ár eftir að Hallgrímur Grímsson og seinni kona hans Rannveig Ólafsdóttir fluttu þaðan ásamt fjórum börnum sínum. Fimmta barnið höfðu þau misst úr skarlatsótt aldamótaárið 1900. Þeim var gert ókleift að búa í Lónakoti eftir að bæjarhúsin voru brennd í kjölfar farsóttarinnar sem kom upp á bænum.

Þegar Guðlaugur tók við jörðinni hófst hann handa með að byggja nýjan bæ á Bæjarhólnum. Hann bjó í Lónakoti ásamt sambýliskonu sinni Guðríði Jónsdóttur og þeim fæddist dóttirin Jónína Björg 1904. Þegar Guðlaugur og Guðríður fluttu frá Lónakoti á þriðja áratug 20. aldar eins og svo margir aðrir Hraunamenn, héldu þau áfram að nýta jörðina fyrir búfénað sinn. Þau bjuggu þá í litlu bakhúsi við Krosseyrarveg.

Þegar gengin er gatan niður að Lónakoti frá Reykjanesbraut blasir við, er komið er framhjá Hádegisvörðu, stök háleit klettaborg; Lónakotsklettar.

Rétt austanvert við götuna er þúfnakargi og lítil fjárhústóft með hlöðnum einföldum garði umhverfis, Kotagarði. Þetta svæði nefnist Kofinn eða Dys í Koti og rétt austar er fjárgerði sem kallast Kotagerði. Þarna mun gamli Lónakotsbærinn hafa staðið áður en Landlæknir lét brenna kotið eftir að skarlatssótt kom upp. Tveimur árum síðar voru bæjarhúsin byggð upp á Bæjarhólnum, sem nú blasir við.
Dóttir Sæmundar, Sjöfn, man vel eftir því að hún og systir hennar, Guðrún, hafi séð til álfa við klettaborgina þegar þær dvöldu með föður sínum, Sæmundi, í Lónakoti.

13. Þorbjarnarstaðir – Himnaríki

-Búskapur lagðist af á Hraunabæjunum um 1930, en síðast var búið á Þorbjarnastöðum árið 1939. Þá höfðu bæði Gerði og Péturskot lagst af. Sverrir, kaupfélagsstjóri í Hafnarfirði, byggði síðan sumarbústað nálægt tóftunum. Hann er nú horfinn, en sjá má móta fyrir grunninum.
“Hér mun og vera staður, sem nefnist Himnaríki. Tilefnið er það, að bóndi nokkur í Hraunum ætlaði að fara á Rauð sínum til himnaríkis – eftir viku drykkju. Hann lagði upp undir rökkur með nesti og nýja skó (en kvaðst ekki þurfa sokka, því að nóg væri af þeim í himnaríki).

Ekkert spurðist til bóndans um hríð, en hesturinn skilaði sér fljótt heim. Sjálfur kom bóndi undir vökulok”. Í örnefnaskrá Gísla Sigurðssonar fyrir Þorbjarnarstaði segir, að “hnakkurinn og beizlið hafi fundizt vestarlega í Draugadölum við Alfaraleiðina skammt vestar, en heimildarmenn sr. Bjarna segja, að þetta hafi legið í Stekkatúninu þar sem nú er Stekkurinn. Síðan er þarna kallað Himnaríki”.

14. Steinkirkja – fjárskjól

-Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar fyrir Óttarsstaði segir m.a.: “Þar suður og upp af (Bekkjaskúta/fjárskjól) er stakur klapparhóll, klofinn, kallaður “Steinkirkja”. Norðan í henni er upphlaðinn fjárskúti. Suðvestur af Steinkirkju eru hólar, sem Valklettar heita”.
Steinkirkja dregur ekki nafn sitt af engu. Hún er stakt sprungið hraunhveli í annars grónu Hrútagjárhrauninu norðan hraunlænu Eldra-Afstapahrauns. Í sprungunni er steinn er líkist predrikunarstól. Engar skráðar sagnir eru um tilvist álfa tengda kirkjunni en líklegt verður að telja að þær hafi verið til í munnmælum fyrrum líkt og frásagnir herma.
Fjárskjólið norðan undir hólnum er rúmgott með veglegri fyrirhleðslu.

15. Straumssel – huldumenn

-Áður fyrr voru selsstörfin og smalamennskan órjúfanlegur hluti sumarvinnunnar frá fráfærum til sláttar. Enn í dag má sjá ummerki um rúmlega 400 selstöður á Reykjanesskagnum, en selfarir lögðust að mestu um 1870.
Selsstörfin héldust mikið til óbreytt um aldir. Alsiða var það fyrrum, einkum þar sem lítið var um haga nærri bæjum að hafa búsmala í seli á sumrum frá fráfærum og til tvímánaðar eða til þess er nálega 16 vikur voru af sumri.

Í Selin var farið með allan ásauð og stundum kýrnar. Selin voru venjulega þrjú hús: selbaðstofa, búr og eldhús til hliðar eða frálaust. Þannig voru flest selin á Reykjanesskaganum, reyndar með breytingum frá einum tíma til annars. Stekkir og kvíar voru og til mjalta. Selmatseljan hafði nóg að starfa; að mjalta ærnar, setja mjólkina og hirða hana, búa í strokkinn og strokka hann, búa út smjörið, flóa mjólkina og gera úr henni skyr.
Bóndinn heima eða einhver annar á bænum hafði það starf á hendi, að flytja heim úr selinu annan eða þriðja hvern dag, eftir því sem á stóð. Heldur hefir vistin verið einmanaleg fyrir selmatseljuna, þótt mikið hefði hún að gera. Þrátt fyrir komu bóndans komst hjátrúin þar að, sem eðlilegt var á þeim tímum. Urðu til margar sögur þar sem selmatseljur komust í tæri við huldumenn og urðu þungaðar eftir þá; ólu þær svo börnin í seljunum, og veitti huldumaðurinn þeim þar alla aðstoð, svo að einskis varð vart; tók hann svo barnið með sér og ól það upp í álfheimum. En hann gat ekki gleymt ástmeynni úr selinu, og kom oftast einhvern tíma löngu síðar, þegar barn þeirra var orðið fullorðið og selmatseljan gift kona fyrir löngu, og birtist henni til þess að endurnýja fornar ástir. En þeir samfundir urðu báðum jafnan að bana.

16. Tobbuklettsrétt vestari – draugur

Tobba, Þorbjörg, var yfirsetukona af tröllsættum við nátthaga í Grenigjám í landi Straums. Þegar skyggja tók síðla sumars átti draugur það til að áreita hana, án meinsemda í fyrstu. Draugur þessi fór víða og eru nálæg örnefni því til stafestingar, s.s. Draugadalir á Alfaraleiðinni, þar sem hann angraði ferðamenn, Draughóll og Draughólshraun. Síðarnefndu örnefnin urðu til eftir að Tobbu leiddist ásælni draugsa eina nóttina, sat fyrir honum norðaustan við klett þann er við hana er kenndur, og kom honum að óvörum. Eftir langvinn átök sá draugurinn sitt óvænna og flúði uppi í torfært hraunið ofanvert þarf þar sem hann hvarf inn í háan hól, en þar sem Tobba stóð móð eftir birtust fyrstu sólargeislar morgunskímunnar yfir Lönguhlíðum með þeim afleiðingum að hún varð að steini – þar sem hún er enn í dag.

Nú nefnist nátthaginn Tobbuklettsrétt. Há varða, Tobbuklettsvarða, er á hól skammt norðar. Undir honum eru hleðslur; Tobbubæli.

Ari Gíslason segir í örnefnalýsingu: “Austur af Rauðamel, norður af Grenigjá, eru Tobbuklettar þrír klettar í röð í grasbrekku. Ofan við Grenigjár tekur svo við hraunssvæði sem heitir Draughólshraun og efst af því er svo stór hóll sem heitir Draughóll.”

Gísli Sigurðsson segir í lýsingu: “Úr Pétursbyrgi liggur landamerkjalínan á austurhlið Straums í svonefnda Tó, Tóhól eða Tóklett, sem er rétt vestan við Þorbjarnarstaðatún, og þaðan suður á Seljahraun. Þá liggur hér vestur um hraunið Alfaraleiðin í miklum djúpum lægðum, sem nefnast Draugadalir.

Suðsuðaustur frá Mjósundum blasir við hóll í hrauninu, nefnist Draughóll. Kringum hann er úfið hraun og nefnist það Draughólshraun. Af Tókletti lá landamerkjalínan suður yfir Seljahraun í Tobbuklett vestari. Þar uppi á klettunum er Tobbuklettsvarða.”

Ofan við Selhraun (ofan Þorbjarnarstaða og vestan Þorbjarnarstaða-Rauðamels) eru engin örnefni, fyrr en kemur í Tobbukletta, Tobbuklett eystri og Tobbuklett vestri, en þar var Tobbuklettsvarða, og lá landamerkjalínan um hana. Tobbuklettaskarð var allbreið lægð milli klettanna. Hér var stígur (Straumsselsstígur vestari), sem lá allt til Krýsuvíkur, „jafnframt fjallreiðarvegur á kafla“, segir og í örnefnalýsingu.

Í skrá G.S. segir, að „framan í Tobbukletti vestri hafi verið Tobbuklettsrétt. Það nafn þekkist nú ekki lengur, en þó sést enn fyrir réttum í Grenigjám litlu vestar, og ljóst er, að hægt hefir verið að reka að í breiðri sprungu, sem hlaðið hefir verið fyrir í, í Tobbukletti vestri“.  Tobbuklettsvarðan vestari hefur verið lagfærð og sést vel norðan Tobbuklettsréttar. Hleðslur réttarinnar eru enn vel greinilegar.

Klettarnir nafngreindu eiga að hafa verið þrír; og þeir eru það, ef vel er að gáð.
Í örnefnalýsingum hefur verið getið um Tobbukletta vestari og Tobbukletta austari. Austari Tobbuklettar eru fast við austri Straumsselsstíginn (Fornaselsstíg). Þar í kleppasprungu eru fyrirhleðslur og varða ofar.

17. Álfakirkja – álfar – Gerðisstígur

-Við Gerðisstíg vestan Brunans (Kapelluhrauns) eru klettaborg, millum Neðri-Hella og Vorréttarinnar. Dæmi eru um að smalar, sem staldrað hafa þar við á ferðum sínum hafi óvart glatað þar einhverju af eigum sínum. Þegar þeir hafi síðan uppgötvuðu missinn og snúið til baka hefur ekki brugðist að þeir hafi endurheimt munina. Hafa þeir vilja kenna um glettum álfanna er þarna hafast við í kringum Álfakirkjuna.
Gerðisstígurinn var ruddur þar sem hann liggur inn í Selhraunið og áfram með hraunkantinum áleiðis að Efri-Hellum.

Neðri-hellir er rúmgóður skúti með hleðslum fyrir í grónu jarðfalli. Í sjónlínu til austurs ber Vorréttin við kantinn á Kapelluhrauni. Þetta er vel hlaðin rétt. Gott skjól eru í hraunskútum innan hennar.
Efri-hellar eru enn ofan við hraunkantinn. Allir þessir staðir eru verðugir skoðunar. Hrauntungurnar ofar eru allsstórt gróið hraunssvæði enn ofar, umlukið nýja hrauninu (Kapelluhrauni/Brunanum/Nýjahrauni).
Skammt sunnan við Álfakirkjuna er Rauðamelsréttin í langri og breiðri hraunsprungu. Hleðslur eru bæði við hana og í gróinni sprungunni.

18. Valahnúkar – tröll

-Steinrunnin tröll trjóna efst á Valahnúkum. Þau sáust langt að og reyna heldur ekki að leynast.
Annars eru tröll fallega ljót, hvert með sitt sérkenni. Þau eru afar misjöfn í útlit, sum stórskorin, önnur með horn og vígtennur, stór eyru og nef en lítil augu. Vörtur finnst þeim vera mesta prýði og oft virðast þau grimm á svip, en það segir bara hálfa söguna því flest eru þau gæðablóð og trygglindir náttúruvættir. Tröllin eru bæði stór og sterk, í sumum þjóðsögum er sagt að þau séu líka heimsk, gráðug og oft svolítið grimm en í öðrum sögum eru þau góð og launa vel fyrir ef að eitthvað gott er gert fyrir þau. Tröll ferðast yfirleitt um á nóttunni og þá einkum að vetrarlegi.

Tröllin búa í hömrum og klettum upp í fjöllum eða í hellum. Sum tröll mega ekki vera úti í dagsljósi og verða að steini þegar sólin kemur upp, þau heita nátttröll. Tröllin á Valahnúkum eru ágætt dæmi um tröll, sem hafa dagað uppi þegar þau voru of sein fyrir á heimleið þegar þau höfðu sótt sér hval við Hvaleyri – sólin kom upp yfir Bláfjöllum og þau urðu að steini þar sem þau voru stödd þá stundina.

19. Víghóll – saga

-Ekki er vitað hvaðan nafnið Víghóll er komið, en ef menn vilja leika sér svolítið með nafngiftir á svæðinu gætu sumar þeirra hafa tengst veru útilegumanna og sakamanna í hraununum. Þeir hafa áreiðanlega gætt þess vel að ekki væri hægt að koma þeim að óvörum. Hafi það hins vegar gerst gætu þeir hafa flúið á Víghól til að standa betur að vígi er að var sótt. Einhverjir þeirra gætu hafa verið vegnir þar. Hafi einhverjir yfirvaldsins menn einnig verið drepnir við þá atlögu gæti hefndarþorsti hafa blossað upp í sigurvegurunum og þeir ákveðið að hengja hina handteknu þegar í stað í hæsta gálga á svæðinu. Gálgaklettar sjást vel sunnar í hrauninu, séð frá Víghól.

20. Gálgaklettar – aftökustaður

-Við Selvogsgötuna austan Helgafells má finna Gálgakletta sem svipar mjög til klettanna á Stafnesi.
Á svæðinu eru fjölbreytt hraun, gróin svæði og klettabelti. Klettarnir sjást vel ef Selvogsgötunni er fylgt til austurs þegar komið er yfir ásinn austan Mylgludala (austan Valahnúka (Valabóls)). Í Setbergsannál á 15. öld segir m.a. að “12 þjófar [voru] í einu teknir syðra í helli þar sem nefnt er Húsfell. Hafi yfirvaldið, í stað þess að drösla þjófunum til byggða, ákveðið að hengja á í Gálgaklettum í Húsafellsbruna.” Líklegra má telja að nefndur hellir hafi verið Rauðshellir í Helgadal, vestan Húsfells.

21. Dauðadalir – útilegumenn

Dauðadalir hafa löngum haft yfir sér dulúð, án þess að nokkrar skráðar heimildir séu beinlínis til um þá. Þó hallast margir að því að útilegumennirnir, sem handsamaðir voru við Húsfell á 15. öld hafi um skeið haldið til í dölunum. Hér er að finna hin ágætustu skjól, en hvergi er sýnilegum mannvistarleifum til að dreifa, nema ef vera skyldi í Rauðshelli í Helgadal. Aðrar gætu mögulega verið þaktar mosa, líkt og víða eru dæmi um. Þá skortir hér vatn, að því er virðist við fyrstu sýn. Hins vegar, ef betur er að gáð, má vel merkja forna lækjarfarvegi neðan vestanverða Markraka, auk vatnsbólsins ofan Kaldárhnúka í Helgadal.

Sagan gæti mjög líklega tengst annarri slíkti. Ólafur Briem skrifaði í Andvara árið 1959 um “Útilegumannaslóðir á Reykjanesfjallgarði”. Þar getur hann m.a. um útilegumenn við Selsvelli undir Sveifluhálsi í byrjun 18. aldar:
“Selsvellir og Hverinn eini. Vestan við Núpshlíðarháls miðjan er víðáttumikið graslendi, sem heitir Selsvellir. Þar voru áður sel frá Grindavík, og sjást þar enn nokkrar seltóttir. Norðan við Selsvelli nær hraunið á kafla alveg upp að hálsinum. Þar er Hverinn eini úti í hrauninu. Hann er í botninum á kringlóttri skál, sem er alþakin hraunbjörgum, og koma gufur alls staðar upp á milli steinanna, en vatn er þar ekkert.

Nú er hverinn ekki heitari en svo, að hægt er að koma alveg að honum án allra óþæginda og gufan úr honum sést ekki nema skamman spöl. En til skamms tíma hefur hann verið miklu heitari.
Fyrir sunnan Selsvelli og við Hverinn eina var athvarf þriggja útileguþjófa vorið 1703. Í alþingisbókinni það ár er skýrt frá dóminum yfir þeim, og talið upp það, sem þeir höfðu stolið og brotið af sér. Þeir eru þar nefndir útileguþjófar, en ekki nánar sagt frá útilegu þeirra. En saga þeirra er greinilegast rakin í Vallaannál, sem ritaður er af séra Eyjólfi Jónssyni á Völlum í Svarfaðardal.

22. Markraki – tröll

-Þeir fáu sem lagt hafa leið sína um Markraka undir Löngulíð hafa veitt athygli “vörðu” á móbergshrygg. Í dag er varðan sú landamerkjavarða millum landa Hafnarfjarðar og Garðabæjar. Svo var nú ekki fyrrum.
Þessi varða er merkilegt fyrirbæri. Sagan segir að tröllskessa í Kistufelli (sumir segja í Hvyrfli) hafi fyrir alllöngu lagt af stað við sólsetur áleiðis að Hvaleyri þar sem frést hafði af hvalreka. Systrum hennar ofan við Bolla og í Kerlingarhnúk hefðu og borist boðin. Þær héldu hiklaust niður að Hvaleyri.

Tröllskessan í Kistufelli átti lengri leið fyrir höndum. Hún þurfti að fara niður háheiðina ofan Lönguhlíðar með stefnu á Kerlingargil. Í myrkri og þoku villtist hún af leið og kom fram á brún hlíðarinnar þar sem nú heitir Mígandagróf. Nafnið er ekki komið af engu, en skal ekki fjölyrt meira um það hér. Nú er þar í og ofan við pollinn ein hin mesta litskrúð, sem þekkist á gjörvöllum Reykjanesskaganum, ef frá eru skildir hverirnir.

Um nóttina rofaði til. Tröllskessan hélt þá sem leið lá áleiðis niður Kerlingargilið og hugðist halda niður að Hvaleyri. Á leið sinni niður gilið heyrði hún í næturkyrrðinni hvar lóan og spóin sungu hinn yndælasta og ljúfasta samsöng í hlíðinni. Staldraði tröllskessan því við um stund neðan við gilið til að hlusta á dásemd næturinnar. Á meðan marði hún jurtir og málaði í hrifningu listaverk á nálæga steina, sem enn má sjá í hlíðinni.
Þegar söngnum lauk var langt liðið á nóttina.

Þegar skessan var kominn niður á Markraka sá hún fram á að henni myndi ekki endast tími til að fara alla leið niður að Hvaleyri og til baka áður en nóttin varð að degi. Raðaði hún steinum í kringum sig og hlóð síðan úr nokkrum þeirra vörðu á hryggnum til marks um vilja hennar áður en hún hélt örg til baka upp Kerlingargilið og heim. Á leiðinni um Lönguhlíð að Kerlingargili kastaði hún nokkrum stórum steinum frá sér. Eru steinar þessir jafnan nefndir Kerlingarsteinar.

23. Gullkistugjá – saga

-Gullkistugjá er löng sprungurein sem fer m.a. í gegnum suðausturhluta Helgafells og suður um hraunið. Séra Friðrik Friðriksson stofnandi sumarbúða KFUM og K í Kaldárseli gaf sprungureininni nafnið Gullkistugjá. Manngerð brú er þvert yfir miðja gjána. Í þjóðsögum eru sagnir um faldar gullkistur í gjám og sprungum. Jafnan, þegar fólk hefur reynt að ná þeim upp, á þá nálægur bær líkast því að stæði í ljósum logum svo hræðsla greip um sig meðal viðkomandi og hætt var við verkið.
Ásbjörn Özurarson, bróðursonur Ingólfs Arnarsonar, er í Landnámu sagður hafa búið á Skúlastöðum. Han nam land milli Hraunsholtslækjar og Hvassahrauns og Álftanes allt.

Munnmæli munu vera um að Skúlastaðir hafi verið þar sem Skúlatúnshraun sé, norðan við Lönguhlíðarhorn, sbr. umfjöllun í ritinu Garðabær – byggð milli hrauns og hlíða.
Árni Helgason minnist á Skúlastaði og menjar þeirra í Lýsingu Garðaprestakalls 1842 (bls. 211). Hafi Skúlastaðir staðið þar sem munnmæli segja, eru líkur fyrir því að Almenningsskógalandið og Garðaland hafi verið hluti af landnámsjörð Ásbjörns heitins. Ekki er vitað til þess að fornleifarannsókn hafi farið fram í Skúlatúni.
Hins vegar bendir flest til þess að nefndir Skúlastaðir hafi í fornöld verið í Helgadal. Þar eru órannsakaðar húsaminjar.

24. Stóri Skógarhvammur – tröll

-Stórkonusteinar nefnast nokkur móbergsbjörg í Lönguhlíðakróki, heldur nær Kerlingarskarði en Kerlingargili (sem er utan við Lönguhlíðarhornið). Samkvæmt gamalli munnmælasögu velti tröllskessa í Stórkonugjá björgunum niður af Lönguhlíðarfjalli þegar eftirreiðarmenn reyndu að fanga hana.
Stórihvammur eða Lönguhlíðarhvammur austan Lönguhlíðarhorns var mjög grösugur í eina tíð og gott beitiland, en sandburður úr hlíðunum hefur spillt undirlendinu. Þó má enn sjá gróin valllendi milli hrauns og hlíða. Hraunið úr Bollunum kom frá gígunum ofan Skarðanna. Stóribolli er þar einn formfegursti gígur landsins og enn nær óraskaður.

Ofan hvammsins eru tvö gil og upp af því vestara áberandi móbergsklettur, sem nefnist Stórahvamms-Stapi. Beggja vegna að ofanverðu eru háir móbergsveggir. Kerlingagilið er ágæt gönguleið og greiðfær upp á Lönguhlíðar og áfram inn í Brennisteinsfjöll. Um gilið fóru smalamenn fyrrum.
Sagan segir að tröllskessa í Kerlingarhnúk hafi farið að heimta hvalreka á Hvaleyri ásamt systur sinni. Skiptin drógust vegna deilna um réttindi til hlutanna. Systirin hélt heim áleið um kvöldið ásamt fjölskyldu sinni, en skessan í Kerlingarhnúk ákvað að dvelja daginn eftir hjá vinkonu sinni í Hvaleyrarhamri. Eins og alkunna er dagaði fjölskyldan fyrrnefnda uppi á Valahnúkum þegar sólin birtist þeim ofan við Grindarskörðin snemmmorguns.

Tröllskessan úr Kerlingarhnúk og vinkona hennar í Hamrinum tóku upp á ýmsu sér til gamans er hrekkti mennska menn á Hvaleyri. Varð svo mikið ónæði af skessunum að ábúendur ákváðu að fara gegn þeim. Söfnuðu þeir liði við sólsetur og kveiktu elda á Hamrinum. Heimaskessan kærði sig kollótta, en vinkona hennar vissi ekki hvaðan á hana stóð veðrið. Ákvað hún að flýja ónæðið og halda heim á leið. Þegar tröllskessan var komin upp að Hvaleyrarvatni og áfram á Stórhöfða varð henni litið aftur. Sá hún þá háværan flokk manna með kyndla fylgja henni þétt eftir. Hélt hún þá för sinni áfram upp Stórahvammsgil ofan við Stórahvamm (hét áður Stórkonuhvammsgil) í Undirhlíðum og alla leið upp á Lönguhlíðar um Stórkonugjá ofan við þar sem nú heitir Stórihvammur eða Lönguhlíðahvammur (-krókur).

Þarna gætu örnefni hafa færst til í tímans rás. Eftirmenn fylgdu þétt á eftir skessunni. Þegar þeir voru komnir í Stórahvamm (sumir segja hann heita Stjórahvamm) bað fyrirliðinn þá nema staðar, enda tröllskessan var þá kominn upp á efstu brúnir ofan gjárinnar. Það var líka vel af ráðið því nú tók tröllskessan til við að kasta í þá stórum steinum, hverjum á fætur öðrum. Fylgdarmenn forðuðu sér út úr seilingu og mun það hafa orðið þeim til lífs. Biðu þeir af sér húmið. Skömmu fyrir birtingu hvarf tröllskessan í átt að Kerlingarhnúk og linnti þá látunum.
Til marks um atburðinn forðum má enn sjá nefna Stórkonusteina undir Stórkonugili og er Stórahvamms-Stapi þeirra stærstur. Lækur rennur niður í Lönguhlíðarkrók frá Kerlingarskarði vestanverðu. Heitir hann Stórkonulækur.

25. Leirdalir (Slysadalur) – sögn um slysfarir

-Slysadalir eru sagðir hafa heitið Leirdalir, en þeir eru reyndar skammt suðaustar þar sem er Leirdalstjörn. Eftir að útlendur ferðamaður kom frá Krýsuvík um Slysadali með þrjá til reiðar á 19. öldinni og hafði farið um Hvammahraun og niður Fagradal að vetrarlagi (hin leiðin var um Helluna þarna vestan af, í austanverðum hlíðum Sveifluhálsins ofan við Kleifarvatn, en það mun hafa verið óvegur fyrrum og ekki fyrir hesta). Þegar ferðamaðurinn kom niður í Leirdali voru vilpur í dalnum og voru þær ísi lagðar. Fór svo að maðurinn missti tvo hesta sinna niður um ísinn, en mannskaði varð ekki.
Enn má sjá grónar stórar þúfur í Slysadal, en það ku vera dysjar hestanna tveggja.

26. Landamerkjavarða – þjóðsaga

-Þjóðsögur hafa jafnan tengst vörðum. Má þar m.a. nefna þjóðsöguna er kveður á um að sá eða þeir sem færa til landamerkjavörður og hlaða aðrar til að villa um fyrir fólki eigi á hættu að þurfa að burðast með grjót það sem eftir er – að þeim látnum. Þjóðsögurnar voru þannig oftlega kennisögur, nokkurs konar dæmisögur, um það hvernig væri best að haga sér í lifanda lífi.

Hér er hinn ríki sagnaþáttur notaður til að vara við og stemma stigu við röskun landamerkja, líkt og einstök „tiltekt“ trúarbragðasögunnar urðu síðar í handleiðslu landans til að auka líkur á „réttum“ gjörðum hans í hinu jarðneska lífi – og yfirvaldið hafði velþóknun á. Framangreint er ekki af ástæðulausu. Einstakir bændur voru fyrrum grunaðir um að útfæra landamerki jarða sinna eftir því sem aðstæður sköpuðust, hvort sem var vegna þekkingaleysis eða af gefnu tilefni, s.s. við ábúendaskipti.

27. Húshellir – hreindýraveiðimenn

-Norðan Hrútargjárdyngju er Húshellir. Inngangur hans er í vestanverðri fallinnar hraunbólu. Þegar inn er komið blasir við geymur og eru gangar í tvær áttir. Á miðju gólfinu er hlaðið hús, ca. 2×2 metrar í ummál. Bein eru í einum gangnanna, þeim er liggur í suður. Ekki er vitað af hverju beinin kunna að vera. Ekki er heldur vitað hvers vegna húsið var hlaðið í hellinum. Þarna gætu hreindýraveiðimenn hafa haft aðstöðu um tíma, eða einhverjir aðrir, einhverra hluta vegna. Húsið er sennilega hlaðið til að halda hita á þeim er þar gistu svo og forðast vatn er lekur úr loftum eftir rigningar. Botn hússins hefur verið fóðraður með mosa.

Í stórvirkinu “Íslenskir hellar” segir Björn Hróarsson svo frá Húshelli: “Björn Finnsson og Hörður Þór Sigurðsson fundu Húshelli sumarið 1988. Hellismunninn er um tveir metrar á breidd og eins og hálfs meters hár. Innan við munnann skiptist hellirinn í tvær meginrásir og eina þrengri. Þegar komið er rétt inn fyrir hellismunnann blasir við töluverð hvelfing með sléttu gólfi. Á miðju gólfinu er sérkennilegt byrgi, hlaðið úr hraungrjóti. Hleðslan er falleg og sýnilega gömul.
Steinunum er haganlega hlaðið á þrjá vegu og veit opna hliðin mót munnanum.

Moldarjarðvegur hefur sytrað niður um hellisþakið og myndað þunnt lag á gólfi hellisins framan við byrgið. Inni í byrginu er einnig mold en þar sem hún virðist vera þykkari en fyrir utan gæti verið skán undir. Steinarnir sem notaðir hafa verið í hleðsluna eru feiknastórir og þyrfti ákveðna og einarða menn til að gera sér það að leik að hlaða byrgið. Margt bendir til þess að hleðslan sé gömul. Fæstir hlaða stórum steinum að gamni sínu og hefur byrgð því líklega þjónað einhverjum tilgangi, til dæmis svefnkró, og gærur og dúkur strengdur yfir til að verjast regni úr hellisþakinu. Nokkuð drýpur úr loftinu og hefur vatnið borið með sér fínan leir eða mold eins og áður var getið.

Ofan á veggjum byrgisins hafa hlaðist upp tveggja til fimm sentimetra háar strýtur. Veggirnir eru um 1,5 metrar á hæð. Stafnveggurinn er um 1,2 metrar á lengd en hliðarnar tæpir tveir metrar. Breidd veggjanna er að jafnaði um 40 cm. Neðstu steinarnir og þeir stærstu eru hið minnsta 300 kíló.
Til hliðar við byrgið og litlu innar eru beinaleifar, bæði sauðfjár- og stórgripabein. Beinin liggja á víð og dreif en einnig hefur hnútum verið stungið inn á milli steinanna að innanverðu í byrginu og rennir það stoðum undir þá eknningu að einhver hafi hafst við í hellinum, líklega í skamman tíma þó.

Hleðslan í Húshelli er ráðgáta. Hverjir hlóðu þetta, hvenær og af hverju? Í gömlum sögnum segir af útilegumönnum á Selsvöllum á 18. öld. Útilegumennirnir héldu til við Vellina, nálægt Hvernum eina, en herjuðu á Vatnsleysuströnd, meðal annars stálu þeir frá bóndanum í Flekkuvík. Eftir að þeir höfðu flutt sig “norður með fjöllunum, í helli sem þar er,” áreittu þeir og rændu ferðalanga. Yfirvaldið safnaði liði, handtók mennina og færði til Bessastaða þar sem dæmt var í máli þeirra. Hvort húshleðslumennirnir voru þarna komnir veit nú auðvitað enginn. Ef til vill hafa hreindýra- eða rúpnaveiðimenn haft þarna afdrep í veiðiskap sínum en síðustu hreindýrin á þessu svæði voru drepin á fyrstu árum tuttugustu aldar. Þekktir eru nokkrir veiðimenn frá þessum tíma er höfuðust við í athvörfum á þessum slóðum. Um þá hafa spunnist þjóðsögur, sem fæstar hafa þó ratað á pappír.

Slóð Ratleiks Hafnarfjarðar er https://ratleikur.fjardarfrettir.is/.