Reykjanes – Einhver einkennilegasti staður í nágrenni Reykjavíkur

Eftirfarandi grein birtist í Lesbók MBL 13. júní 1926: “Fæstir Reykvíkingar þekkja hið eiginlega Reykjanes, þó undarlegt megi virðast. Er óhætt að fullyrða, að margir hafi dvalið hjer langvistum í höfuðstaðnum, án þess að vita, hvar á Reykjanesskaga hið einkennilega Reykjanes er; en það er skagatotan syðst og vestast á Reykjanesskaga, þar sem vitinn mikli, þar sem Vigfús Grænlandsfari var vitavörður um langt skeið. En hann hröklaðist þaðan í fyrra, og er sagt að hann, eða einkum fjölskylda hans, hafi verið búin að fá nóg af þarvistinni, jarðskjálftunum og erfiðleikunum á Reykjanesi.
Á Reykjanesi er einhver einkennilegasta og stórfenglegasta náttúra, sem þekkist hjer í nágrenni. Þar er land alt hrauni þakið, gígar margir og gróður lítill eða enginn. Þar eru þverhnýptir fuglaklettar í sjó fram. – Í sjávarhamrana eru hellrar miklir og merkilegir. Á felli einu bröttu stendur vitinn, hár og reisulegur, en úr umhverfinu rýkur, þegar kyrr veður, eins og það væri alelda.
Þar er litli Geysir. Hann gýs hátt með mikilli gufu, og hinn heljarmiklu leirhver, Gunna, sem verið hefir spök um hríð, en er nú að rífa sig. Og þar eru jarðskjálftar svo tíðir, að heimafólk á vitavarðar-bústaðnum tekur eigi til þess, þó að húsgögn leiki þar á reiðskjálfi, og rúður skrölti í gluggum.

Frá Reykjanesi er rösk tveggja tíma ferð til bygða, hvort heldur er farið austur á bóginn til Grindavíkur, eða norður til Hafna. – Sjaldan er gestkvæmt á Reykjanesi, enda þess eigi að vænta að vetri til; en á sumrin væri ætlandi, að margir Reykvíkingar kysu, heldur að skussast með bifreið suður í Grindavík eða Hafnir og ganga síðan um hin einkennilgegu hraun, 2-3 tíma ferð út á Reykjanes, heldur en gleypa hjer göturykið í Reykjavík um helgar og góna á náungann. Þeir, sem eru allra fótlatastir, gefa fengið sjer hest, þar sem akveg þrýtur. En að því er lítill flýtisauki, því vegurinn er ljelegur.
Margur farkostur hefir strandað á suðurströnd Reykjaness, og margur sjógarpur látið líf sitt í þeim ægilega brimgarði, þar sem öldur úthafsins skella á sundurtættum hraunhömrunum.
Í vetur sem leið drukknuðu margir vaskir drengir í lendingunni í Grindavík. Það var á björtum sólskinsdegi; og gátu menn notið góðviðris og sleikt sólskinið hjer inni í Reykjavík, þó svona væri þar.
Skamt frá Járngerðarstaðahverfinu liggur togarinn Ása, fáar skipslengdir frá fjöruborði. Er búist við, að hún náist út með stórstarum. Það er að segja, eftir því sem björgunarmenn segja. En Grindvíkingar voru lengi vel vantrúaðir á, að hægt væri að ná skipi á flot, sem hefði haft þar jafn náin kynni af ströndinni, eins og Ása.
Á rekafjöru frá Grindavík vestur að Reykjanesi, verður fyrir augum manns margskonar hrygðarsjón. En í því umhverfi, sem þar er, blandast hrygðin lotningu fyrir stórfenglegum náttúruöflunum.
Fyrir ströndinni er víða hár sjávarkambur, þar sem eigi hamrar ganga í sjó fram. En þeim, sem aldir eru upp við norðlenska firði, þykir hjer vera allmjög á annan veg, en þar er títt. Þar eru sjávarkambar úr smágrjóti og möl, svo greiðfærir, að hægt er að ríða þá í fleng, á hvötum, fótvissumhesti. En hjer er kamburinn margra metra hár úr stórgrýti, sem hestar geta vart fótað sig á, hvað þá heldur meira.
Slíkur er aflsmunur brimsins, er hefi verið að verki hjer og norður þar, enda er reynsla fyrir því, að sunnlenska brimið rótar björgum til, sem eru tugir tonna að þyngd.
Í túnfætinum í Staðarhverfi skamt vestan við Járngerðarstaði, er skrokkur af enskum togara. Spölkorn þaðan, vestan við, fórst færeyska skútan í hitteðfyrra, þar sem allir skipverjar týndust og ekki fanst örmul af, nema þóftubátur með nafni skútunnar og annað smábrak. -Svona mætti víst lengi telja.
Meðfram allri ströndinni liggur mikið vogrek, og mest er það unninn viður, og á því sennilega hver spýta sína sögu, í sambandi við slys og tjón. Þar eru á hverju strái allskonar skarn; beiglaðar, ryðgaðar járnplötur, dunkar, tunnur, skipskörfuræflar, og á löngu svæði er nú meðfram götuslóðinni við ströndina sáld af flöskutöppum. Einkennileg tilbreyting í viðurstygð eyðileggingarinnar, sem lýsir sjer í öllu brakinu. Ósjálfrátt rennir maður huganum til íslensks sjávarútvegar, til þess, hve lífskjör og lífsbarátta er hörð, þar sem hver fjölskyldumaður á lífsuppeldi sitt og sinna að sækja yfir brimgarð sem þenna.
Skömmu áður en komið er út að Reykjanesvita, er farið fram hjá gígbungu einni, Háleyjarbungu. Er gígur þessi, (að sögn Þ.Th), um 440 fet að þvermáli, og tæp 150 fet á dýpt.
Þegar þangað kemur, blasa við reykir hverasvæðisins. Er vegurinn sæmilega greiðfær, sem eftir er, og er maður brátt kominn inn á hverasvæðið. Til vinstri handar við götuna er Litli-Geysir. Hann gýs ört, og fer vatnsstrókurinn stundum 3 til 4 metra í loft upp. Hann gýs sjávarvatni, og er þó um 100 fet yfir sjávarmál. Rjett við hann er leirhver einn mikill. Í honum vellur gráleit eðja og gýs upp úr skálinni, en slkákkar á milli, og er skálin eða gjótan þá þur og alt með kyrrum kjörum stundar korn, uns nýtt gos byrjar.
Spölkorn norðar er hin nafntogaða Gunna, einhver mesti og “helvítlegasti” leirhver á landinu, í orðsins upprunalegu merkingu, enda valdi hinn fjölkunnugi Eiríkur á Vogsósum Gunnu sem hentugast sáluhlið handa þeim, sem hann útbjó greiðan gang niður til þess neðsta.
Gunna er eigi ein samfeld hveraskál, heldur er það mikill leirpyttaklasi, sem ber þetta nafn. Er jörðin þar öll sundursoðin, og þarf að gæta varúðar, til þess að sleppa ekki ofaní sjóðheita eðjuna. Er hitinn svo mikill þarna í jörðinni, að þó eigi sjeu nema smágöt á hraunskorpu, sem eimir úr, er sem maður bregði hendi í eld logandi, þegar brugðið er fingri fyrir holuna.
Jarðvegur er mjög lítill á hverasvæðinu. Blóðberg er aðalplantan, sem þar vex, – þar sem annars nokkuð getur vaxið fyrir brennisteini eða hita.
Reynt hefir verið eitthvað að leita þarna að verðmætum efnum, en um árangur er mjer ekki kunnugt. En margt er þar í jörðu merkilegt að skoða. Sagt er, að námurjettindi hafi þar verið seld fyrir 50 krónur.
Sögusögn er um það, að um þessar slóðir sje einhversstaðar hin víðfræga jarðskjálftagjá Páls Torfasonar; en á því veit jeg eigi deili. En gjár eru þar svo margar, og jarðskjálftar sennilega óvíða tíðari í heiminum, svo mjög er eðlilegt, að velja slíkum merkisgrip þar samastað.
Gamli Reykjanesvitinn stóð á hinum svo nefnda Val[a]hnúki. Er það móbergshóll, eð aöllu heldur leifar af hól, því ekki er nema endinn eftir, sem eigi á langt eftir ólofað á jarðfræðivísu, því sjávarbrimið er langt komið að eyða honum.
Uppi á röndinni, skamt frá sjávarhamrabrúninni, var vitinn reistur, áttstrendur turn úr hraungrúti, segir Þ.Th., og loftsvalir yfir, en þar upp af voru ljóskerin, er Danir gáfu, og kostuðu 12 þús. kr.
En sífelt hrundi úr berginu, því um sjávarborð er bergið lint. Eru þar því hellar miklir og merkilegir. Jarðgöng hafa þannig myndast gegnum einn hluta Valahnúks. (sjá mynd). Er afar einkennilegt um fjöru, að standa niðri í stórgrýtinu framanvið bergið, með hafrótið hvítfyssandi á aðra hönmd, og gínandi hellisskúta á hina.
Mávar verpa í berginu, og eru gæfir um þessar mundir.
Það þótti eigi tryggt að hafa vitann lengur á Valahnúk. – Bergið gat hrunið í sjó fram við einhvern jarðskálftakippinn; – því var ráðist í það að byggja annan vita á Vatnsfelli. Er það hóll álíka að gerð og Valahnúkur, nema hvað hann er heill, því hann sendur inni í landi. Heill er e.t.v. of mikið sagt, því þarna er helst alt sprungið og vitinn sá nýi hefir sprungið, – þó hann sje hinn rambyggilegasta smíði. Hann er um 30 metra hár. Uppi undir ljóskeri er vitavarðaherbergi. Þar verður að vera vörður alla stund meðan ljós er á vitanum. Má geta nærri, að það er eigi viðkunnanleg staða þegar jarðskjálftar eru mjög tíðir og regnskúrir, að kúldast þarn uppi í 30 metra háum turninum, uppi á 40 metra háum hólnum, þegar turninn diglar eins og “reyr af vindi skekinn.”
Eins og nærri má geta, er hið ágætasta útsýni úr vitanum inn yfir Reykjanesskaga og langt á haf út.
Undir Vatnsfelli er Vitavarðabústaðurinn. Þar er nú Ólafur Sveinsson vitavörður. Hann var ekki heima er við komum þangað fjórir um daginn, Þjóðverjar tveir, málarinn Wedepohl, Lubinski blaðamaður, Ragnar Ásgeirsson garðyrkjumaður og jeg.
Er við höfðum virt fyrir okkur það helsta, sem markvert er í umhverfinu, komum við þar heim og fengum hinar bestu viðtökur.
-Mikið höfðu útlendingarnir undrast öll þau náttúrufyrirbrigði, er fyrir augu voru bar; hefir Lubinski nýverið farið um Sahara, Túnis, Algier, Spán, Frakkland og víðar. – Aldrei kvaðst hann hafa komið á jafn undraverðan stað og þenna. Ein eitt var undrunarefni hans enn, og það var að finna þarna úti í auðninni, aðra eins framleiðslu við kaffiborðið og hjá konu vitavarðarins, og jafn skýran og frjálsmannlegan pilt og son vitavarðar, 13 ára gamlan, er fylgdi okkur um nágrennið. Svona er ekki unglingarnir í borgunum okkar á Þýskalandi, sagði hann, enda fá þeir annað uppeldi en hjer fæst í þessu mikilúðga umhverfi.
Er við voru að standa upp frá kaffiborðinu, heyrðust alt í einu drunur miklar svo undir tók, og á vetfanfi ljek alt á reiðskjálfi. Útlendingarnir skimuðu og vissu ekki hvaðan á sig stóð veðrið, en við Ragnar þóttumst heimavanir og sögðum rjett sísona, að þetta væri ekki annað en jarðskjálfti, rjett eins og við hefðum pantað hann sem síðasta númer í skemtiskránni.
Til allrar hamingju voru þeir ekki búnir að heyra um gjána hans Páls, annars hefðu þeir haldið, að nú hefði einhver dengt í hann grjóti þeim til skemtunar.”