Hafnarfjörður

Tag Archive for: Hafnarfjörður

Vegghamrar – Víti – Kaldrani

Gengið var af gamla Herdísarvíkurveginum þar sem hann byrjar í Krýsuvík neðan Vegghamars. Gamli vegurinn liggur áfram upp Deildarháls ofan Stóru-Eldborgar og þaðan niður í Kerlingardal og áfram um hraunið til Herísarvíkur. Hér var hins vegar vent af leið miðsvæðis millum Krýsuvíkurbæjanna og Stóru-Eldborgar og haldið áleiðis upp í Kálfadali ofan við Vegghamar.

Stóra-Eldborg.

Ætlunin var m.a. að skoða Víti, hinn mikla hraunfoss, og tökustaðinn þar sem leikin íslensk stuttmynd, „Tunglið, tunglið, taktu mig“, var filmuð við upphaf kvikmyndagerðar hér á landi (1954), haldið yfir ofanverða Vegghamra og um Kálfadali, berja hin fagra hraunfoss Víti augum, ganga með Geithöfða, skoða nýendurheimta hveri við suðurenda Kleifarvatns, ganga með Hvammi og Hvammholti austan Hverahlíðar við fjöruborð Kleifarvatns alla leið að tóftum hins þjóðsagnakennda Kaldrana suðvestan við vatnið. Þar eru friðlýstar fornminjar.

Breiðivegur, gamli Krýsuvíkurvegurinn að Herdísarvík.

Enn sést móta fyrir gamla veginum (Breiðavegi) ofan við mýrarnar austan Arnarfells. Hann liggur mun nær hlíðum Geitahlíðar en nýi þjóðvegurinn, en sést vel frá honum. Elsta þjóðleiðin er enn austar, í brúnunum, neðan við Vegghamra og upp Deildarháls milli Stóru-Eldborgar og Geitahlíðar. Þar liggur hann niður Kerlingardal og áfram yfir hraunið til Herdísarvíkur. Í Kerlingadal deildu þær Herdís og Krýsa með tilheyrandi afleiðingum fyrir bæði þær báðar sem og aðra. Eldborgin skartaði sínu fegursta.
Vegghamrarnir eru klettabelti vestan Geitahlíðar. Þeir eru hluti af grágrýtishálsi er aðskilur Kálfadali frá umhverfinu sunnan þeirra og suðvesturhlíðum Geitahlíðar.

Móbergsmyndanir vestan Vítis.

Þegar komið var upp fyrir hálsinn blasti við stórbrotið móbergslandslag og varla stingandi strá. Það var ekki að ástæðulausu sem þeir fyrstu geimfarar er stigu síðar fæti á tunglið komu hingað til æfinga fyrir þá ferð. Landslagið er ekki ólíkt því sem ætla megi að gerðist á þeim fjarlæga hnetti. Skútar og litlir hellar eru inn í móbergsklöppina, sem vindur, vatn, frost og veður hafa mótað í gegnum tíðina. Þarna, inni undir geysifallegu, og varla jarðnesku, móbergsgili, var ein af fyrst leiknu íslenslu kvikmyndunum tekin, Tunglið, tunglið taktu mig. Kvikmyndatökumaðurinn var Ásgeir Long.

Gengið í Víti.

Handan við hæðina tóku Kálfadalir við. Þeir eru tveir, en þó innangengt á milli þeirra um tiltölulega mjótt skarð. Botn syðri dalsins hefur nær fyllst af hrauni úr gígum austan og ofan við hlíð hans. Sennilega er hraunið frá svipuðum tíma og hraunið úr Stóru-Eldborg. Tilkomumikill hraunfoss rann þá niður hlíðina, Kálfadalahlíðar, og storknaði, líkt og hraunið. Falleg náttúrusmíð. Hraunfoss þessi, sem er mjög áberandi á svæðinu, hefur gengið undir nafninu Víti, sennilega vegna upprunans.

Víti í Kálfadölum og nágrenni.

Fylgt var vesturbrún dalsins til norðurs og gengið inn í nyrðri dalinn. Við enda hans er Gullbringa, tiltölulega lítið fjall, sem sumir segja að sýslan hafi verið nefnd eftir. Aðrir segja Gullbringurnar vera hlíðarnar austan við fjallið. Enn aðrir segja nafn sýslunnar vera dregið af Gullbringunum ofan Mosfellsheiðar.

Hvað sem því leið var ákveðið að ganga upp eftir fallegu gili á vestanverðum dalnum, yfir austurfjöll Kleifarvatns og vestur með sunnanverðu vatninu, skoða hveri er komu í ljós er sjatnaði í vatninu eftir jarðskjálftana árið 2000 og nýta auða ströndina til göngunnar.

Við Kálfadali – móbergsmyndanir.

Stefnan var tekin upp úr Kálfadölum um skarðið og síðan haldið niður hart hjanið áleiðis að Geithöfða. Sunnan hans var beygt með vatninu, hverirnir skoðaðir og haldið út á ísilagt vatnið með Hvammholti. Lambatangi skagar út í vestanvert vatnið. Hann átti eftir að koma við sögu síðar í ferðinni.
Þegar komið var að tóftum Kaldrana suðvestan við Kleifarvatn var rifjuð upp sagan af þeim Herdísi og Krýsu. Þegar þær deildu um landamerki sín neðan við Eldborgina lagði Krýs það á Herdísi að allur ætur silungur skyldi hverfa úr veiðitjörn hennar, en verða aftur full af loðsilungi, sumir segja öfugugga.

Dysjar Krýsu, Herdísar og smalans neðst.

En Herdís lagði það aftur á Krýs að allur silungur í veiðivötnum hennar skyldi verða að hornsílum. Enn lagði Krýs það á Herdísarvík að þaðan skyldi týnast tvær eða þrjár skipshafnir. Herdís mælti aftur það um fyrir Krýsuvík að starengið þar skyldi smásökkva á hverjum 20 árum, en koma upp á jafnlöngum tíma. Eftir þessi ummæli sprungu þær báðar þar sem þær stóðu og eru þær dysjaðar báðar til vinstri handar við götuna En af ummælum þeirra er það að segja að í veiðivötnum Krýsuvíkur hefur enginn silungur fengizt svo menn viti nokkurn tíma síðan, en fullt er þar af hornsílum, og í Herdísarvíkurtjörn hefur ekki heldur orðið silungs var; en loðsilungar ætla menn þar hafi verið.

Um Kleifarvatn gengu þó ennþá fleiri sögur um. Árið 1755 sást undarleg skepna líkasta skötu að lit og lögun koma upp úr vatninu, yfirmáta stóra eins og öllum bar saman um að allar þær skepnur væru er menn þóttust sjá í þessu vatni; væru þær bæði stærri og lengur uppi en í Grænavatni.

Gengið í Víti.

Árið 1750 þorði fólk eigi að veiða í Kleifarvatni þótt það væri fullt af fiski í uppivöðum vegna orms eða slöngu sem væri svört að lit og kæmi iðulega upp og léki sér í vatninu. Hún var að stærð við meðalhval, 30-40 metra löng.
Maður nokkur kvaðst oft, bæði einn og með öðrum, hafa séð hana og aðgætt vel því hún hefði oft verið uppi tvær mínútur. Hann bætti því líka við að menn og konur sem voru að vinnu við vatnið í stilltu veðri og sólbjörtu 1749 í ágústmánuði hefði allt séð þennan orm miklu betur en nokkrir aðrir áður þegar hann skaut sér upp úr vatninu og skreið upp á mjóan tanga (Lambatanga) eða nes og lá þar hér um bil tvo tíma uns hann fór aftur í vatnið. Fólkið þorði eigi að honum en flýði eigi heldur af því hann lá kyrr. Þó gat það eigi lýst hversu hann hreyfði sig frá og í vatnið, dróst saman og rétti úr sér á mis.
Frá Kaldrana er ágætt útsýni yfir sögusviðið.
Frábært veður. Birtan var ævintýraleg. Það var engu líkara en gengið væri í gegnum ævintýri, slík var birtan sem og landslagið í ferðinni.
Gangan tók 4 klst og 4 mín.

Heimildir m.a.:
-http://bokasafn.rnb.is/default.asp?cat_id=261

Víti í Kálfadölum.

Skrár

Geitahlíð – Víti – Fagridalur

Gengið var frá Herdísarvíkuvegi að Geitahlíð og síðan áfram norður með henni að Vegghamri. Hamrabeltið er bæði fagurt og skjólsælt. Grösugt er undir veggjunum, en hvergi bar þar á minjum eða tóftum.

Vegghamrar.

Þegar yfir hálsinn norðan Vegghamars var komið tóku við “tunglummyndað” umhverfi. Þangað komu t.a.m. til æfinga fyrstu bandarísku geimfararnir er stigu fæti á tunglið og þarna var tekin íslensk kvikmynd í árdaga innlendrar kvikmyndaleikgerðar er gerast átti að hluta til á tunglinu. Í henni eru m.a. myndskeið þar sem börn flækjast í kóngulóarvef og dýrið, risastórt, sækir að þeim. Enn má sjá slitrur úr “vefnum”, sem var úr girni, á móbergsklöppunum við einn skútann.

Kálfadalir – Víti t.h.

Kálfadalir tóku við eftir skamma göngu. Þeir skiptast í tvennt. Á milli þeirra er þröngt gil, sem auðvelt er að ganga um. Niður í syðri dalinn hefur runnið mikil og myndarlegur hraunfoss niður Kálfadalahlíðarnar að austanverðu og skipt þeim hluta dalsins svo til í tvennt. Hraunið kom úr gígunum norðan við Æsubúðir, en þeir eru nokkrir þarna uppi á hraunsléttunni austan við dalina. Gróðurrönd er með hlíðinni að vestanverðu, en annars fyllir hraunið syðri dalinn að mestu leyti. Nyrst er hann þó grósugur, enda hraunið ekki náð þangað. Þegar komið var í gegnum gilið tók við nyrðri hluti Kálfadala, gróðurvænn og skjólgóður.

Víti.

Framundan blasti Gullbringan við (eins og hún er merkt á landakortum) austan við Kleifarvatnið. Aðrir segja að Gullbringa sé heiti á hlíðinni austan og ofan við sandfjallið, sem ber þetta nafn. Nafnið hafi komið til vegna þess þegar sólin er að setjast á bak við Sveifluhálsinn slái stundum gylltum roða á hlíðina alla. FERLIRsfélagar hafa nokkrum sinnum orðið vitni af því í kvöldferðum sínum um svæðið.

Gullbringa í Krýsuvík.

Þegar upp á Gullbringu var komið sáust vel verksummerki eftir jarðskjálftan 17. júní árið 2000. Stórum steinum hafði verið kastað upp á kollinum og þeir snúist við á leið niður. Mosinn, sem eitt sinn hafði verið ofan á steinunum var nú ýmist undir þeim eða á hlið. Sólin var að setjast á bak við Hádegishnúk og bjarma sló á hlíðina að baki. Hárnákvæm tímasetning á toppnum. Kleifarvatn spegilslétt fyrir neðan.

Gullbringa að baki.

Gengið var niður af Gullbringu að norðanverðu og kíkt ofan í helli, sem þar er (Gullbringuhelli). Í honum er hlaðið bæli. Rás liggur lengra inn eftir, en þrengist. Svo virðist sem hún víkki á ný þegar innar dregur. Hún var ekki skoðuð nánar að þessu sinni. Hellisopið er við gömlu þjóðleiðina frá Krýsuvík yfir Hvammahraunið (Hvannahraun). Götunni var fylgt yfir úfið hraunið á kafla, en hún er vel greinileg þangað til yfir er komið. Handan þess gerist hún ógreinileg vegna jarðvegseyðingar. Gengið var framhjá veglegum kletti, sem hafði margsprungið við skjálftann.

Fagridalur.

Haldið var norður með hlíðinni og síðan haldið upp á háhæðina ofan við Vatnshlíðarhornið og stefnan tekin á Fagradal. Yfir grjótbarinn berangur er að fara sem og mosaþembur á stangli. Gatan niður hlíðina er í breiðum hraunfossi, sem runnið hefur þar niður í Fagradal. Fagradalsmúlinn er handan við, en leiðin niður liggur í hlykkjum og er nokkuð greiðfær. Þegar niður í dalinn var komið tók við gróið sléttlendi og síðasti spölurinn að endastöðinni því vel greiðfær yfirferðar.
Frábært veður. Sól og kyrrviðri. Gangan tók 7 klst og 21 mín.

Víti í Kálfadölum. Geitahlíð t.h.

Skrár

Litluborgir – skýrsla

Í skýrslu Umhverfisstofnunar; „Litluborgir – Hafnarfjarðarbær, Stjórnunar- og verndaráætlun“ frá árinu 1022 er fjallað um Litluborgir í Þríhnúkahrauni ofan Helgafells. Þar segir m.a.: „Leiðarljós fyrir stjórnun náttúruvættisins Litluborga er að standa vörð um sérstæðar jarðmyndanir sem hafa mikið fræðslugildi.

Hið friðlýsta svæði

Litluborgir – friðlýsingarkort.

Litluborgir voru friðlýstar sem náttúruvætti árið 2009 með auglýsingu nr. 395/2009. Mörk náttúruvættisins eru sýnd á korti í viðauka ll og afmarkast af þeim hnitum sem gefin eru upp í ISN93 hnitakerfi. Stærð svæðisins er 10,6 ha.
Litluborgir eru hraunborgir og gervigígar sem myndast hafa við það að hraun hefur runnið yfir stöðuvatn. Hellar og skútar eru í hrauninu og eru þeir viðkvæmir fyrir ágangi.
Markmiðið með friðlýsingu Litluborga er að vernda sérstæðar jarðmyndanir í landi Hafnarfjarðar. Jafnframt er það markmið með friðlýsingunni að varðveita jarðmyndanir svæðisins vegna mikils fræðslugildis.

Tengsl við áhrifasvæði og aðkomuleiðir

Litluborgir.

Litluborgir eru innan Reykjanesfólkvangs. Svæðið er í næsta nágrenni við vinsælt útivistarsvæði við rætur Helgafells. Erfitt er fyrir ókunnuga að finna svæðið þar sem það lætur lítið fyrir sér fara í hrauninu og auðvelt að ganga fram hjá því. Hægt er að komast að því gangandi með því að fylgja línuvegi sem liggur við jaðar svæðisins. Við jaðar svæðisins er Búrfellslína 3b. Línan er innan afmarkaðs beltis fyrir háspennulínur í aðalskipulagi Hafnarfjarðar.

Stjórnunar- og verndaráætlun

Litluborgir.

Vinna við gerð stjórnunar- og verndaráætlunar Litluborga hófst í nóvember 2020. Áætlunin er unnin af samstarfshópi sem skipaður var vegna gerðar hennar og er hún sett í samræmi við 81. gr. laga um náttúruvernd nr. 60/2013. Stjórnunar- og verndaráætluninni er ætlað að vera stefnumótandi skjal sem lýsir framtíðarsýn og þeim grundvallarsjónarmiðum sem höfð eru til hliðsjónar um hvernig viðhalda og auka eigi verndargildi svæðisins. Áætlunin er unnin í samstarfi við Hafnarfjarðarbæ.

Eignarhald og umsjón

Litluborgir – loftmynd 2023.

Litluborgir eru í upplandi Hafnarfjarðarbæjar og er sveitarfélagið landeigandi. Umsjón og rekstur náttúruvættisins er í höndum sveitarfélagsins Hafnarfjarðar samkvæmt samningi á milli sveitarfélagsins og Umhverfisstofnunar sem staðfestur var af umhverfis- og auðlindaráðherra árið 2015 og gildir til tíu ára, sjá samningur. Umsjón og rekstur felst m.a. í því að sveitarfélagið sér um að svæðið líti vel út, fjarlægir rusl, hefur eftirlit með því að verndargildi svæðisins rýrni ekki, bregst við raski o.s.frv. Málefnum sem upp kunna að koma og kalla á sérstakar ráðstafanir eða stjórnvaldsákvarðanir ber að vísa til Umhverfisstofnunar.

Lagalegur og stjórnsýslulegur rammi

Reykjanesfólkvangur.

Náttúruvættið Litluborgir er innan Reykjanesfólkvangs sem var friðlýstur árið 1975 með auglýsingu nr. 520/1975. Starfsmaður Umhverfisstofnunar er áheyrnarfulltrúi í stjórn fólkvangsins og upplýsir stjórnina um umsjón og rekstur náttúruvætta innan
Reykjanesfólkvangs.
Hluti svæðisins er grannsvæði vatnsverndarsvæðis höfuðborgarsvæðisins. Allar framkvæmdir og starfsemi sem geta ógnað öryggi vatnsöflunar eru bannaðar á grannsvæðinu sjá vatnsverndarsvæði og reglugerð nr. 1999/796 um varnir gegn mengun vatns og kort af vatnsverndarsvæði höfuðborgarsvæðisins.

Verndargildi og verndarflokkur

Í Litluborgum.

Verndargildi Litluborga felst fyrst og fremst í sérstæðum jarðmyndunum. Til að stuðla að vernd jarðfræðilegrar fjölbreytni landsins og fjölbreytni landslags, skal, skv. b-lið 3. gr. náttúruverndarlaga nr. 60/2013,stefnt að því að vernda jarðmyndanir sem eru sérstakar eða einstakar á lands- eða heimsvísu. Eldhraun, gervigígar og hraunhellar njóta sérstakrar verndar sbr. 61. gr. sömu laga. Þá eru dropsteinar í hellum landsins friðlýstir sérstaklega sbr. auglýsingu um friðlýsingu dropsteina nr. 120/1974. Verndun Litluborga stuðlar auk þess að verndarmarkmiðum fyrir vistgerðir, vistkerfi og tegundir sbr. 2. gr. laga um náttúruvernd.

Í Litluborgum.

Litluborgir flokkast sem náttúruvætti skv. 48. gr. náttúruverndarlaga nr. 60/2013 þar sem segir að friðlýsa megi einstakar  náttúrumyndanir sem ástæða þykir til að varðveita sökum fræðilegs gildis, fegurðar eða sérkenna. Þetta geta t.d. verið fossar, eldstöðvar, hellar og drangar, svo og fundarstaðir steingervinga, sjaldgæfra steinda, bergtegunda og berggerða, eða lífræn fyrirbæri sem eru einstök og skera sig úr umhverfinu. Friðlýsingin skal jafnframt ná til svæðis kringum náttúrumyndanirnar svo sem nauðsynlegt er til þess að þær fái notið sín.

Náttúruminjar; jarðminjar og lífríki

Í Litluborgum.

Litluborgir eru hraunborgir og gervigígar í Þríhnúkahrauni sem myndast hafa við það að hraun hefur runnið yfir stöðuvatn. Í Litluborgum er að finna hella og skúta með viðkvæmum hraunmyndunum.
Megin vistgerð svæðisins er mosahraunavist og er mosategundin hraungambri ríkjandi en vistgerðin er fátæk af æðplöntum. Þeir fuglar sem algengt er að sjá í þeirri vistgerð eru heiðlóa, spói, þúfutittlingur, steindepill og rjúpa. Svæðið er mjög viðkvæmt fyrir ágangi.

Menningarminjar
Engar skráðar menningarminjar eru innan friðlýsta svæðisins.

Ferðaþjónusta, útivist og fræðsla

Litluborgir – sérstök gróðurmyndun.

Þar sem Litluborgir eru ekki mjög áberandi í hrauninu þá hafa fáir heimsótt þær í gegnum tíðina en það er að breytast með aukinni umferð útivistarfólks. Svæðið er hins vegar mjög viðkvæmt utan stíga.

Helstu ógnir
Svæðið hefur ekki verið mjög fjölfarið í gegnum tíðina enda lítið og úr alfaraleið. Engar skilgreindar gönguleiðir liggja um svæðið og því var ekki unnt að stýra umferð fólks frá viðkvæmum svæðum. Umhverfisstofnun getur takmarkað umferð á viðkvæmum svæðum, þar sem hætta er á raski á náttúruminjum eða vegna erfiðra gönguaðstæðna, og beina gestum svæðisins um aðrar leiðir. Vísbendingar eru um að efni frá möstrum geti haft neikvæð áhrif á gróður en þess sér merki í mosa á svæði í námunda við náttúruvættið.

Sérstakar reglur um umferð og dvöl

Litluborgir – göngustígur frá Helgafelli 2020.

Sérstakar reglur um umferð manna og dvöl í náttúruvættinu Litluborgum sem settar eru í samræmi við ákvæði 2. mgr. 81. gr. laga nr. 60/2013 um náttúruvernd eru eftirfarandi:
1. Kvikmyndataka, ljósmyndun og viðburðir skulu ekki raska jarðminjum, gróðri eða dýralífi innan náttúruvættisins og truflun við aðra gesti skal vera í lágmarki. Kvikmyndataka og viðburðir eru háðir leyfi Umhverfisstofnunar og Hafnarfjarðarbæjar. Heimilt er að setja skilyrði um t.d. fjölda þeirra sem kom að viðburðinum, umgengni og aðstöðu þegar slík leyfi eru veitt.
2. Heimilt er að hjóla á skilgreindum hjólreiðastígum séu þeir til staðar.
3. Umhverfisstofnun getur takmarkað umferð á viðkvæmum svæðum, þar sem hætta er á raski á náttúruminjum eða vegna erfiðra gönguaðstæðna, og beina gestum svæðisins um aðrar leiðir.“

Í Litluborgum 2010.

Ýmislegt í framangreindri skýrslu er annað hvort ekki rétt eða ranglega með farið. Ekkert er t.d. minnst á verksummerki akstursslóða girðingar- og rjúpnaveiðimanna við borgirnar, afmarkaða og nauðsynlega stígagerð áhugafólks að borgunum vegna áhugaleysis Umhverfisstofnunar og stjórnenda Hafnarfjarðarbæjar á upplandi bæjarins. Í skýrslunni kemur fram að ágangur á svæðið hafi aukist 2022 með tilheyrandi mosaskemmdum. Það er rangt, líkt og svo margt annað, sem ekki verður farið nánar út í hér. Svo virðist að fæst það fólk er kom að skýrslugerðinni hafi haft hið minnsta vit á viðfangsefninu! Verður það að þykja miður…

Heimild:
-Litluborgir, Hafnarfjarðarbær – Stjórnunar- og verndaráætlun, desember 2022, Umhverfisstofnun.

Gengið að Litluborgum 2010.

Skrár

Litluborgir – skilti

Ofan Helgafells, skammt ofan línuvegarins nálægt einu háspennulínustaurnum, er skilti. Á því má lesa eftirfarandi:

Litluborgir – skilti.

„Litluborgir voru friðlýstar sem náttúruvætti árið 2009. Stærð náttúrvættsins er 10,6 ha.
Markmiðið með friðlýsngu Litluborga er að vernda sérstæðar jarðmyndanir sem hafa mikið fræðslugildi.

Litluborgir eru smágerðar hraunborgir og gervigígar sem myndast hafa þegar hraun frá Tvíbollum rann yfir stöðuvatn fyrir um þúsund árum. Aðrar merkar og áhugaverðar myndanir á svæðinu eru dropsteinar og kísilgúr.

Litluborgir.

Litluborgir er undraheimur fíngerðra hraunmyndana. Líkja má þeim við minnkaða útgáfu af Dimmuborgum í Mývatnssveit. Svæðið lætur ekki mikið yfir sér úr fjaska, en þegar inn í það er komið og við skoðum nærumhverfið blasa við okkur heillandi hraunskútar, steinbogar og alls kyns form sem hraunið hefur tekið á sig þegar það flæddi hér yfir um, var undir því sauð og af urðu gufusprengingar sem tættu yfirborðið og mótuðu alls kyns kynjamyndir.“

Litluborgir – friðlýsingarkort.

Skrár

Forn eldvörp í Selhrauni – Jón Jónsson

Í Náttúrufræðingnum 1965 má lesa um „Forn eldvörp í Selhrauni“ eftir Jón Jónsson, jarðfræðing.

Jón Jónsson, jarðfræðingur.

„Ekki alllangt sunnan við Straum í Garðahreppi [nú Hafnarfirði] og skammt vestan við Kapelluhraun eru forn eldvörp. Þar hefur Vegagerð ríkisins tekið rauðamöl til ofaníburðar í vegi, og það er mest þeirri starfsemi að þakka, að hægt er nú að fullyrða að hér er um eldvörp að ræða.
Ekki er mér kunnugt um, hvernig þarna leit út áður en byrjað var að taka þar efni, en svo lítið ber á þeim hluta gíganna, sem enn er eftir óhreyfður, að líklegt má teljast, að þeim hefði alls ekki verið veitt eftirtekt, hefði þarna ekki verið grafið með stórvirkum tækjum. Nú er þarna umrót mikið og ýmislegt fróðlegt að sjá.
Gígir þeir, sem hér er um að ræða, eru á línu með stefnu NA—SV, eins og gígaraðir á Reykjanesi yfirleitt eru.
Yngri hraun hylja nú þetta svæði nær alveg, og hafa þau fært hina fornu gígaröð að mestu í kaf. Þau hraun eru komin sunnan að af svæðinu milli Sveifluháls og Vesturháls.

Selhraun – loftmynd.

Af því að yngri hraun hafa runnið yfir umhverfi gíganna, verður ekki með vissu sagt, hversu mikið hraun hefur frá þeim komið. Það er þó ljóst að eitthvað hraun hefur runnið í þessu gosi, og er það auðþekkt frá hraununum í kring. Það er peltspat-ólivín-porfyritiskt basalthraun með ólivínkristöllum, sem eru 1,5—2 mm í þvermál, og með einstaka allt að 3 cm stórum og allmiklu af 0,5—1 mm stórum feltspatkristöllum. Bæði stærri og minni feltspatkristallarnir virðast vera eins eða a. m. k. mjög líkir að samsetningu. Ljósbrot þeirra reyndist vera nWl 1.574, en samkvæmt Tröger (1959) er það An 70, en það eru mörkin milli labradorit og bytonit. Taldar voru steintegundir í tveim þunnsneiðum, samtals 2970 punktar. Útfrá því reyndist samansetning hraunsinsvera:
Plagioklas 45,4 %
Pyroxen 36,5 %
Ólivín 7,3 %
Ógegnsætt (opaque) 10,8 %

Hið síðastnefnda er að nokkru svart, ógegnsætt gler, en að mestu málmur, seguljárn og títanjárn.
Mikill fjöldi hnyðlinga er í þessu hrauni og sumir þeirra nokkuð stórir, eða um 5—7 cm í þvermál. Þeir virðast líkir þeim, sem áður hefur verið getið í þessu riti (Jónsson 1963). Slíkir hnyðlingar hafa nú fundizt víða um land, m. a. í Skaftáreldahrauni frá 1783, Fonti á Tungnáröræfum (heimild Elsa Vilmundardóttir), í Þórsmörk, við Grindavík og nú alveg nýlega fann Jens Tómasson, jarðfræðingur, hnyðlinga í Surtsey.
Í gígnum í Selhrauni fannst ennfremur stór feltspatkristall, sem reyndist vera ólígóklas (An 30). Hann var mjög illa farinn, sennilega mest vegna hita, og liggja jafnvel hárfínar basaltæðar í gegnum hann. Oligóklas á ekki heima í basalthrauni eins og þessu og verður því að telja líklegast, að um sé að ræða kristall, sem brotnað hefur úr eldra bergi nokkuð ólíku þessu að samsetningu og borizt með hrauninu á leið þess upp á yfirborð. Þess má geta að Jens Tómasson fann líka einn ólígóklaskristall í Surtsey.

Hraunið, sem runnið hefur umhverfis gígina og að nokkru leyti yfir þá, hefur ekki runnið fyrr en nokkru eftir, kannske löngu eftir að þeir gusu, því sums staðar má sjá að gjallið í þeim liefur verið farið að veðrast dálítið. Telja má víst, að þeir hafi verið orðnir mosagrónir, og á einstaka stað vottar fyrir jarðvegsmyndun. Víða í hólunum má greinilega sjá að hraunið hefur orðið fyrir snöggri kælingu, t.d. finnur maður á nokkrum stöðum þunnar basaltæðar í gjallinu og eru þær með svartri glerhúð. Einnig vottar fyrir hólstramyndun á stöku stað. Þetta vekur grun um, að hér hafi gosið í vatni, og við nánari athugun kemur í ljós að svo hefur verið.

Bergstandur í Selhrauni,

Á a. m. k. tveim stöðum í stálinu má sjá að hraunið hefur brotist upp í gegnum leirlög, sem nú eru sem vænta má mjög umturnuð og brennd hið næsta hrauninu, er brotizt hefur í gegnum þau. Aragrúi af skeljum hefur verið í leirnum og tekur það af allan efa um að hér hefur gosið í sjó. Sjálfar eru skeljarnar farnar veg allrar veraldar, en mótin eftir þær eru afar greinileg. Það er augljóst, að um allmargar mismunandi tegundir hefur verið að ræða, en mjög erfitt er nú að greina þær með vissu, því allt er þarna í einum hrærigraut og svo laust í sér að það fellur sundur ef við er komið.

Í Þorbjarnastaða-Rauðamel.

Örugglega má þó þarna greina leifar af hrúðurkörlum (Balanus). Smyrslingur (Mya truncata) er þarna líka og líklega rataskel (Saxicava arctica), og nokkrar fleiri tegundir. Diatomeur (kísilþörunga) má og finna í leirnum, en sama máli gegnir um þá, að skeljarnar eru mjög illa farnar og örðugt að ákvarða þær með vissu. Aðeins sárafáar heilar skeljar hefur tekizt að finna. Langmest ber á brotum úr Coscinodiscus og nokkrum öðrum sjávartegundum. Örugglega má ákvarða Biddulphia aurita og Navicula peregrina, en báðar lifa í söltu vatni.
Af ferskvatnstegundum reyndist mögulegt að ákvarða Eunotia sp., Pinnularia sp. og Tabellaria feneslrata.

Stóri-Rauðamelur – núverandi námusvæði.

Það virðist því líklegt, að þarna hafi gosið í sjó, en líklega hefur það verið nálægt strönd og hafa ferskvatnstegundirnar borizt út í sjó með lækjum.
Skammt vestan við Straum er Rauðimelur, en þar hefur rauðamöl verið tekin í mörg ár, og er nú búið að grafa þar niður fyrir grunnvatnsborð. Vafalaust er Rauðimelur leifar af eldvarpi, sem líka hefur myndazt í sjó á sama hátt og e.t.v. á svipuðum tíma og eldvörpin í Selhrauni.“

Heimildir:
-Náttúrufræðingurinn, 1. tbl. 01.05.1965, Forn eldvörp í Selhrauni, Jón Jónsson, bls. 1-4.

Selhraun – berggangur.

Skrár

Söguhvörf á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson III

Árið 1999 skrifaði séra Ágúst Sigurðsson þrjár greinar í „Heima er bezt“ um „Suðurkjálkann“, þ.e. bæi og ábúendur í Krýsuvík og tengsl þeirra við Herdísarvík. Hér birtist þriðja greinin af þremur:

„Pílagrímsför kallar Sigurveig Guðmundsdóttir kennari þau minni, sem hún skráði um kynnisferð sína og Kristínar Benediktsdóttur, systur Einars skálds, til Herdísarvíkur á hásumri 1936. Skal að vikið í lokaþættinum um Krýsuvík, en fyrr sagt, að Einar Benediktsson keypti Krýsuvíkurstaðinn allan og var þinglýst 17. nóvember 1908. Var þá lokið sýslumannstíð skáldsins í Rangárþingi.
Framundan föst búseta í Lundúnum, þar sem fjölskyldan átti heimili frá 1910 og síðan í Kaupmannahöfn næstu ár, alls utanlands í fullan áratug. Þó er þar í dvöl um sinn í Héðinshöfða við Reykjavík. Ekki orðlengt um þá óvissu, sem hinir mörgu ábúendur í Krýsuvík bjuggu við, þó að Einar skáld og hinn norski félagi hans og meðeigandi H. Th. Arnemann hefðu umboðsmann vegna bæði Krýsuvíkur og Herdísarvíkur, nágrannajarðarinnar 15 km austar og í Selvogi og Strandarsókn.

Var ekki á vísan að róa, þar sem Einar Benediktsson var, með leyfi að segja, og grunsemdir jafnan með mönnum og byggingin þókti ótrygg. Í slíku efni ber að varast að reyna að finna samnefnara skáldsins og frjálshyggjumannsins Einars Benediktssonar. Þar er hvor persónuleikinn of stór til að geta samrýmzt í einu orðaljósi, tignarhár skáldhuginn og margslungin sveimhyglin um fjárvon og ofvirki. Hitt er alkunna, hve Einari skáldi var hlýtt til þess fólks, sem hafði hugrekki til að þakka skáldskap hans og fylgdi eftir með kvæðalestri hrifinnar sálar. Vera kann, að hann hafi komið í Krýsuvík 1908, þegar hann keypti jarðirnar og fundum hans og hjónanna í Stóra Nýjabæ borið saman, enda viljað inna Kristínu húsfreyju um ýmist í Herdísarvík, þar sem hún ólst upp og Guðmundur bóndi reri árum saman. Hafi þau mært skáldið því lofi, sem vert var og þulið ljóðamál. Þess vegna ætti þau vísa ábúðina og ekkert að óttast. Seta Magnúsar Ólafssonar svo lengi, sem þegar er einnig sagt, í Krýsuvík, kann að eiga sömu skýringu.

Alþýðufólk, sem dáðist að skáldskap Einars og fylgdi eftir í reiprennandi flutningi fékk þess virðingar og ævinlegrar vináttu hjá skáldinu. Þær Sigurveig og Kristín systir Einars höfðu tekið sér bíl úr Hafnarfirði til Grindavíkur og gútu skrönglazt um hraunin austur í Krýsuvík. Þar fengu þær hesta lúnaða hjú Magnúsi og voru fulla 4 tíma á leiðinni austur hina löngu bæjarleið undir Geitahlíð og í Herdísarvíkurhrauni. Voru báðar alls óvanir reiðmenn, en þessi langi vegur talinn 3ja stunda gangur. Hafa þær stöllur því farið fetið, áð við Eldborgina og ef til vill báðar kviðið dálítið fyrir móttökunum, sem voru óútreiknanlegar varðandi ráðskonuna, sem bjó Einari Benediktssyni borð og sæng.
Það var Hlín Jónsdóttir frá Sandhaugum í Búrðardal. Hún var í áratug með Ingólfi Jónssyni manni sínum og mörgum börnum í Kanada og var þá og síðan skrifuð Johnson. Fór og því fram, þegar þessi heimskona var í Argentínu.
Aðdáun hennar á skáldinu 1927 leiddi til hinna nánu kynna og ævinlegu aðfylgdar. Um kuldalegar kveðjur, þegar þær Kristín riðu í hlað má lesa í frásögu Sigurveigar í bók hennar og Ingibjargar Sólrúnar: Þegar sálin fer á kreik (1991).
Kemur ekki á óvart, að Hlín var hrædd um, að Kristín væri komin til að sækja bróður sinn. Sem ekki hefði verið kyn, af því að hann var þá orðinn lamaður af slagi og illa farinn á sálinni, auk fyrirfarandi andlegs heilsutaps og hindrunar gleymskunnar. Hitt er síður kunnugt, að Einar Benediktsson hafði veðsett jarðirnar á Suðurkjálkanum 1928, þegar H. Th. Arnemann lánaði honum töluvert fé. Gleymdist að gera skilin og var eindagi 1930.
Síðan átti norski auðmaðurinn Krýsuvíkurland, unz Hafnarfjarðarbær greiddi upp skuldina eftir eignarnám 1937. Skal þar enn vísað til heimildar í Sögu Hafnarfjarðar I. eftir Ásgeir Guðmundsson. En svo fannst Einari mikið til um prófessorsnafnbót, sem hann var sæmdur með launum 1935, að hann arfleiddi Háskólann að Herdísarvík.
Veðinu var aflétt í tæka tíð, er Hafnfirðingar höfðu greitt skuldina. Háskólinn fékk Herdísarvík, bókakost lítinn og eitthvert innbú, sem er virt í minningu snillings, þegar skáldið dó undir lágnættið á hjútrúardaginn sjálfan 12. janúar 1940. Dagur reiði, dagur æði, votta heilög völufræði, sagði eldra samtíma skáld.
Mest undraðist Sigurveig, þegar hún hafði séð, hvernig komið var, en vissi eins og Hafnfirðingar, að fjármál skáldins voru brenndar brýr að hrundum borgum, að Kristín Benediktsdóttir sagði á bakaleiðinnni út í Krýsuvík, að það væri með ólíkindum, að Einar skyldi láta halda sér í því fangelsi einmanaleika og afskekktrar veru sem Herdísarvík væri, – hann, sem gæti búið á fyrsta flokks hressingarhæli suður í Evrópu og haft einkaþjón.

Síðast, þegar fólkið fór, var Magnús rýmilegur um hestlánið
Magnús hafði ekki bændagistingu eða rak ferðamannaiðnað í Krýsuvík. Hann var maður síns tíma, ekki vorra þjóðlífsdaga. Að sögn Guðbjargar Flygenring, dóttur hans, kom hann fyrst 15 ára unglingur til Árna sýslumanns í Krýsuvík (1887), en varð þar ekki heimilisfastur, fyrr en undir aldamótin. Ýmist skráður vinnumaður eða síðar í húsmennsku. Bóndi í Krýsuvík er hann hins vegar ekki á manntali, en lögheimili í Hafnarfirði, er hann var kvæntur Þóru Þorvarðsdóttur, en hún og börn þeirra, meðan voru í bernsku, áttu aðeins sumardvöl í kirkjuhúsíbúðinni í Krýsuvík. Loftið, sem þú var einnig lagt yfir kórbitana, var rúmgott svefnpláss, nær 25 m2 og þrjúr úlnir upp í mæni, 1.86 m. Stigi til loftsins er í norðvestur horni kirkjunnar, lítill gluggi á stafni, enginn á kórgafli, sem miklu hefði þú munað. Magnús og Þóra voru gefin saman í þessari kirkju hinn 10. maí 1917, hann 45 ára, hún 12 árum yngri, og var hún frú Jófríðarstöðum í Hafnarfirði, hann Óttarsstöðum eins og fyrr sagði. Síra Árni Björnsson í Görðum gifti þau, en svaramenn voru Þorvarður bróðir Þóru, þá bóndi í Krýsuvík, og Böðvar bakari og nefndarmaður í Hafnarfirði Böðvarsson frá Svarðbæli og Melstað í Miðfirði, náfrændi síra Þórarins prófasts í Görðum, sem oftsinnis gaf kirkjunni í Krýsuvík svo hraklega einkunn á öldinni, sem leið.

Krýsuvík um 1950.

Þorvarður fór að Hvassahrauni 1918. Voru ábúendaskipti tíð í Krýsuvík eftir daga Árna sýslumanns 1898, en ótíð eftir lát hans fór fjölskyldan til Reykjavíkur og vinnufólkið tvístraðist, er dánarbúinu var slitið og síðasta og eina stórbúskapnum í Krýsuvík á nýöld var lokið.
Við upphaf 18. aldar voru 35-40 manns í Krýsuvík og fylgijörðum staðarins. Á aldamótum 1800 voru 11 á heimabólinu, 28 á hjáleigunum, kotamennimir, er svo voru kallaðir, og þeirra fólk, Suður- og Norðurkoti, Stóra og Litla Nýjabæ.
Aðeins eru 20 manns í sókninni árið 1823, og er það lágmark, en undir miðja öldina hefur fjölgað eins og alls staðar á landinu, og hafa þá bætzt við Vigdísarvellir og kotin Bali og Lækur og sóknarbúar 54. Voru bæði þau kot byggð 1869, en fáum árum fyrr skammtímabyggð í Snorrakoti og dá Hausi. Arnarfell, þar sem Beinteinn Stefúnsson kirkjusmiður bjó, var í eyði 1867.

Vigdísarvellir – Bali. (Uppdráttur ÓSÁ)

Ívar Ívarsson og Guðný Bjarnadóttir voru síðustu búendur á Vigdísarvöllum, fóru þaðan 1905. Í Suðurkoti er síðast fólk á manntali
1903, Norðurkoti aldamótaárið. Í Litla Nýjabæ, en þar verður autt 1904, hafði Magnús Ólafsson síðar sjálfstæðar búnytjar um hríð. Eftir
1906 er föst búseta aðeins á 2 bæjum, kirkjustaðnum og Stóra Nýjabæ.

Leiguliðar Einars Benediktssonar
Meðal heimabænda á fyrsta fjórðungi aldarinnar, sem jafnframt var lokakaflinn í eiginlegri byggðarsögu höfuðbólsins, voru Árni Jónsson og Vilborg Guðmundsdóttir, og áttu þau 9 börn, en frá 1907-14 Jón Magnússon og Ingibjörg Sigurðardóttir. Þau fóru til Reykjavíkur með fjórum börnum sínum. Þorvarðs er áður getið, en tveimur árum eftir að hann fór burt, fluttu Ísólfur Bergsteinsson og Guðný Sigurðardóttir með 7 börn sín frá Krýsuvík austur að Óseyranesi. Synir þeirra, Guðmundur 23 ára bóndi og Bergsteinn 24 ára vinnumaður, urðu eftir í Krýsuvík, en þeir gáfust upp á næsta ári, 1921, og fóru austur að Lundi hjá Krossi í Landeyjum.

Krýsuvíkurbjarg.

Enn kom bóndi, sem ætlaði að freista þess að búa á hinni afskekktu beitarjörð, en hlaut frá að hverfa. Var það sigmaðurinn Marteinn Þorbjarnarson frá Þúfu, sem fór til Hafnarfjarðar 1925, en var mörg hin næstu árin á eggtíðinni í Krýsuvík og seig í bergið og seldi ritu- og svartfuglsegg. Var hann sjötti bóndinn, sem reyndi búskap í Krýsuvík á 25 ára bili, en hlaut að gefast upp.
Svili Magnúsar Ólafssonar innréttaði íbúðina í kirkjuhúsinu. Ástæður þess, hvernig fór um þessa mörgu bændur á lokaskeiði hinna gömlu búhátta, eru ljósar. Þær eru fyrst og fremst mannekla, skortur á tryggu og ódýru vinnuafli. Aðeins ein hjúleigan í byggð og nær engrar kvaðarvinnu notið. Hjálp var ekki einu sinni unnt að kaupa til að nytja Krýsuvíkurberg, manna bát eða bjarga fé undan illviðrum.

Krýsuvík 1936 – Ásgeir L. Jónsson.

Þá var hinn gamli staðarbær að hruni kominn vegna þess að honum var ekki haldið við, síðan um daga Árna sýslumanns fyrir aldamót. Það undanfæri, sem Magnúsi Ólafssyni gafst síðar, að komast undir þak kirkjunnar, var ekki innan seilingar, því að kirkjan var ekki afhelguð, fyrr en 1929. Sem hús var hún eins og vel viðuð og gamall sumarbústaður, alls ekki heilsárs sem kallað er, þegar slík orlofshús eru einangruð í hólf og gólf og mjög vel glerjuð. Það, sem forðaði þessu gamla guðshúsi frú flutningi norður fyrir Gestsstaðavatnið, þar sem nota mátti jarðhitann, var samgöngu- og tækjaleysið. Kirkjuhúsið stóð ekki undir vernd nokkurs manns, ráðs eða stjórnar. Það var eitt staðarhúsa jarðeigandans, veðsett eins og staðurinn allur með Stóra Nýjabæ. Hvorki komu hér eigandinn frú 1908 né meðeigandi hans og frú 1930, veðhafinn.

Auðir básar

Krýsuvíkurvegur 1961.

Þegar aðalbólið með hinni síðustu og sjálfstæðu hjáleigu í Stóra Nýjabæ hafði verið tekið eignamámi 1937 og Krýsuvíkurvegurinn loks
náði suður fyrir Kleifarvatn 1945 og að austan úr Selvogi og hafizt var handa um stórfelldar framkvæmdir, sú enginn nokkurt gagn í gömlu trékirkjunni. Samstíga 1600 m2 gróðurhúsum til blóma- og tómataræktunar norðanvert Gestsstaðavatns, þurfti hús og híbýli fyrir garðyrkjustjórann og aðstoðarmann hans, ráðskonu, mötuneyti og starfsfólk.
Byggt var stórt þriggja íbúða hús, þar sem voru að auki margar vistarverur fyrir lausráðna starfskrafta. Var þeirri mannvirkjagerð lokið 1949 og stækkun gróðurhúsanna árið eftir. Ögn austar á háum melnum norðan við vatnið hafði verið byggt stórt og vandað íbúðarhús 1948 fyrir bústjórann á stærsta kúabúi landsins, sem hér skyldi verða.

Krýsuvík 1962- fjósið (HH).

Í fyrri grein var minnzt á 130 kúa fjósið og súrheysturnana, sem gnæfa yfir sprengigíginn Grænavatn. Sjálft stórfjósið, fleiri hús og herbergi fyrir fjósamenn og kaupafólk risu ekki. Kýr komu aldrei í hinn fyrsta og mikilláta áfanga mjólkurframleiðslunnar. Af 400 ha, sem átti að rækta og umbylta í töðuvöll voru aðeins 45 lagðir undir plóg og diskaherfi. Landinu var breytt og við þá eyðilegging var lítt snortinni gróðurvin milli Krýsuvíkurhrauns og Geitahlíðar, Ögmundarhrauns og Austurháls, núttúruperlu í dökkri umgerð, en við blik sunnan af hafi, umturnað í nafni stórrar landbúnaðarsveiflu vaxandi útgerðarbæjarfélags. Slíkt viðgengist varla nú, hálfri öld síðar.

Krýsuvík, Bústjórahúsið, síðar aðstaða Sveins Björnssonar.

Og þó, því að fátt bíður síns tíma og allt getur gerzt í mánaskini. Afskekkt veran í Krýsuvík gefur óverkum færi. Hitt var vel, úr því sem komið var, að Sveinn Björnsson fékk úkjósanlegt húsrými fyrir pensla sína og bauka, léreft og list. Enda kunni hann að meta töfra þessa einkennilega og hrjóstruga afkima á eyðilegri strönd Suðurkjálkans. Svo vel, að þegar hann dó í byrjun sumars 1997 var kistunni sökkt í mold í Krýsuvíkurkirkjugarði. Þó hafði ekki verið opnuð þar jörð í 8o ár.

Fullreyndin

Krýsuvík; Starfsmannahúsið (gult) og Bústjórahúsið (Sveinssafn).

Löngu síðar en búskapardraumarnir áttu að hafa rætzt, en sorta dregið fyrir hugljómun búauðgi sýnarinnar, miklum fjármunum kastað á glæ og stakri náttúruperlu splundrað í þungu höggi, virtist enn ekki fullreynt. Í nafni Kjalarnesprófastsdæmis að viðbættum Kópavogskaupstað, var hafizt handa 1967 við miklar húsbyggingar sunnan við Gestsstaðavatnið. Reis næsta langdregið, steinsteypt tveggja hæða skólahús. Varð því ekki né verður lokið á þessari öld, fjarri fer því, hvað þá sérstökum þjónustuhúsum þar við fyrir Vestmannaeyjar og aðra kaupstaði hins fjölmenna prófastsdæmis.

Krýsuvík – fjósið 2021.

Hugmyndin um eigi smálegt afdrep fyrir böm, sem ættu óhægt heima, var múrað inni í öflugu steypuvirki. Annars konar starfsemi er hér rekin í óyndislegri einangruninni, sjálfsagt vel meint og nær vonandi árgangri hins góða markmiðs. Í húsinu er t.d. falleg heimiliskapella, sem vígð var fyrir tíu árum, enda æðispöl frá staðarkirkjunni. Hinn gífurlegi jarðhiti í Krýsuvík nýtist ekki til upphitunar, heldur verður að kynda með hráolíu. Gæti því virzt sanngirni, að setrinu hefði átt að velja hentari stað – með tilliti til aðkeyptrar þjónustu og samgangna, þó að 10 km af Krýsuvíkurveginum suður um Kapelluhraun séu bundnir tveggja akreina slitlagi og 7 km austur frá Krýsuvík að sveita- og sýslumörkum við Selvog og Ámesþing. Byggilegri stað og umfram allt hlýlegri, manneskjulegri. Austurháls, Gullbringa og Geitahlíð eru þögult og dimmleitt aðhald í landnámi Þóris haustmyrkurs, hraunin óyfirstíganleg hótun og úthafið ögrun við þann, sem kann að eiga lífslöngun og jarðneska von.
Sóknin litla á Suðurkjálkanum er falin geymd liðinna alda þjóðarsögu, sem ekki á endurtekningu, heldur er hulin regnsteypum af hafi og eldsumbrotum lands í sköpun.“

Sjá meira HÉR.

Heimild:
-Heima er best, 5. tbl. 01.05.1999, Söguhvörf á Suðurkjálka. Ágúst Sigurðsson, blss. 188-191.

Krýsuvík; Hverafjall, Hveradalur og Baðstofa efst.

Skrár

Útsog á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson II

Árið 1999 skrifaði séra Ágúst Sigurðsson þrjár greinar í „Heima er bezt“ um „Suðurkjálkann“, þ.e. bæi og ábúendur í Krýsuvík og tengsl þeirra við Herdísarvík. Hér birtist önnur greinin af þremur:

Magnús Ólafsson í Krýsuvík.

„Það var í heimskreppunni, svo að út í frá var það ekki fréttnæmt né undarlegt í augum heimamanna í Grindavíkurhreppi eða nærsveitarfólks austur í Selvogi, að Krýsuvík lagðist í eyði. Endanlega, að álitið var, og enginn á manntali, en þó var Magnús Ólafsson frá Óttarsstöðum í Garðahreppi viðbundinn í Krýsuvík 1933-1945, hafði komið þangað fyrir aldamót, unglingur og varð vinnumaður, síðar húsmaður.
Loks einbúi, nema sumartímann, þegar kona hans, Þóra Þorvarðardóttir frá Jófríðarstöðum, og börn voru hjá honum uppfrá“, eins og frú Guðbjörg Flygenring dóttir þeirra kallar það. Svo rækilega hreinsaði útsog tímans og breytinganna þetta byggðarlag að fólki og fénaði, að eftir stendur einn maður með sárafáar skepnur“, segir í Harðsporum Ólafs frá Herdísarvík.

Stóri Nýibær

Stóri-Nýibær í Krýsuvík.

Síðustu bændahjónin í Krýsuvík, sem búið höfðu í Stóra Nýjabæ í 38 ár, fluttu burt með 8 vöxnum börnum sínum, sem enn voru að heimilishúsi, 1933. Hjónin höfðu gifst í Krýsuvíkurkirkju 8. september 1895, hann 29 ára, í húsmennsku og til sjós, sem lengst af ævinnar, hún 18 ára heimasæta í Herdísarvík. Þetta voru Guðmundur Jónsson frá Hlíðarenda í Ölfusi og Kristín Bjarnadóttir, sem getið var í fyrra þætti.
Þessum hraustu, dugmiklu og vel gerðu hjónum varð 18 barna auðið. 4 voru fædd, þegar berdreyminn föðurinn í Stóra Nýjabæ dreymdi, að hann fyndi kolluhreiður úti við sjó. Í hreiðrinu voru 4 egg, en þegar hann tók af dúninum, sá hann 14 egg undir – og eitt brotið. Andvana drengur fæddist 1906. Öll hin heilbrigð og komust upp. Lifir nú Guðrún Elísabet ein, 78 ára.
Allra veðra er von á hrjóstugri úthafsströnd og 4-5 tíma gangur vestur í Grindavík, þar sem ljósmóðirin átti heima. Of langt og áhættusamt var að vitja hennar, stundum árvisst, svo að Guðmundur lærði tökin, sem mjúkhendum eiginmanni og bónda eru lagin og kunnug, og tók hann sjálfur á móti flestum barnanna. Læknir kom ekki á heimilið í lækniserindum í öllum þeirra langa búskap í Stóra Nýjabæ. Svo hraust og heilbrigð var Kristín, 18 barna móðirin, og öll fjölskyldan.
Þau voru aldrei ein í Krýsuvíkurbyggðinni, þó að önnur útbýli færu í eyði á fyrstu árum aldarinnar, sem enn verður sagt, og tíð ábúendaskipti á höfuðbólinu, sem átti hraða hnignun, þegar sýslumannsfjölskyldan var farin. Mest var þó niðurhrapanin eftir 1908, þegar íslenska stórskóldið, löngum erlendis, og norskur auðmaður, félagi hans, höfðu keypt Krýsuvíkurtorfuna eins og hún lagði sig.

Krýsuvík um 1950.

Síðasti heimabóndinn, Marteinn Þorbjörnsson frá Þúfu í Ölfusi, fór til Hafnarfjarðar 1925 með fjölskyldu sinni. Enginn var í manntali á höfuðbólinu eftir það, eins og sagt verður frá og rakið í næsta þætti, að sögulokum í þessari afbyggð á Suðurkjálkanum. En Magnús Ólafsson, þó heimilisfastur í Hafnarfirði með konu sinni og börnum, var eini nágranni fólksins í Stóra Nýjabæ, uns þau létu undan síga fyrir heimskreppunni. Fóru þau til Hafnarfjarðar og dó Guðmundur þar 1940, Kristín á hásumri 2 árum síðar.

Stóri-Nýibær í Krýsuvík.

Í minningarorðum eftir hana (Mbl. 24. júlí 1942) er ævistarf hennar í Stóra Nýjabæ kallað þrekvirki og hún sögð óvenjulega vel gefin til munns og handa, glöð í lund og bjartsýn, enda tekist að leysa af hendi þetta mikla hlutverk með þeirri sæmd, sem aðeins finnist fá dæmi til. Guðmundur var mjög vel vinnandi til sjós og lands, og bú þeirra var gott og aldrei skortur á hinu stóra heimili. Hann gerði út bát fyrstu 8 búskaparárin frá Herdísarvík og var formaður á, síðar sókti hann sjó utan úr Grindavík.

Í Krýsuvík 1887. Árni Gíslason lengst t.h.

Sýslumaðurinn Árni var fæddur í Vesturhópshólum 14. september 1820. Faðir hans, síra Gísli Gíslason var frá Enni, austanvert við ósa Blöndu, bóndaættar dugandi megns, fæddur í lok móðuharðinda. Þókti hann vel gáfaður og gerðist fróður með aldri, skáldmæltur, en flíkaði ekki, því að Ragnheiður kona hans, Vigfúsdóttir Þórarinssonar, var systir skáldsins Bjarna, síðast amtmanns á Möðruvöllum. Hún var talin gáfu- og mannkostakona. Þau skildu 1831 og var hiklaust sagt eftir það, að síra Gísli væri sérsinna og stórbrotinn í lund og hætti. Þeir, sem gerst þekktu, hugsuðu til skaphafnar Bjarna Thorarensens, sem var næsta stirðlyndur og lét hvergi undan. Maður Gyðingalögmálsins um auga fyrir auga í réttvísi lærdóms síns. Var Árni nokkuð með hinu þjóðkunna skáldi, frænda sínum, og mikla embættis- og valdsmanni á unglingsaldri. Saman voru þeir í Bessastaðaskóla Árni og Skúli bróðir hans, númsmenn miklir, en morgunsvæfir, segir Benedikt Gröndal, og söngmenn góðir. Röddina missti Árni í vonbrigðunum í búskap sínum í Krýsuvík, þú á sjötugsaldri.

Hvaleyri – uppdráttur ÓSÁ.

Gísli bróðir þeirra í Hólum á að hafa verið mjög latur piltur, en umsögn Gröndals getur verið svigurmæli. Hitt er alkunna, að æviganga Gísla var næsta örðug. Kornungur fékk hann þá ást á roskinni konu í sókn föður síns, Rósu Guðmundsdóttur skáldi á Vatnsenda, að hann kvæntist henni. Var Sigurður Breiðfjörð veisluskáldið í brúðkaupi þeirra undir Jökli. Áttu þau heima síðast, þegar Skáld-Rósa lifði, hann svo einn og sorgmæddur, ungur ekkjumaður, á Hvaleyrarholtinu við Hafnarfjörð.
Síra Skúli Gíslason prófastur á Breiðabólstað í Fljótshlíð, gerði nafn sitt ódauðlegt í sögu íslenskra bókmennta, segir dr. Sigurður Nordal, með þjóðsögunum, er hann færði svo snilldarlega í stílinn fyrir Jón Árnason og prófessor Maurer, rúmar 60 sögur. En faðir þeirra bræðra lét lítið á hæfileikum sínum bera, segir gamli Gröndal á sinn bersögla, beiska hátt: „Það getur vel verið, að þetta sé hin réttasta aðferð hér, því að hér er aldrei til neins að skara fram úr, nema í skömmum og óknyttum, ef lög nú ekki til, því úgæti er einskis metið.“

Legsteinn Árna Gíslasonar að baki Krýsuvíkurkirkju.

Samt eru það sannindi, að Árni Gíslason var metinn að verðleikum sem yfirvald Skaftfellinga á löngum sýslumannsferli, 1850-1879, og virtur vel, er hann var ríkisbóndi á Kirkjubæjarklaustri, þar sem hann bjó svo stórt, að hann var um sinn fjárflestur bænda í landinu og galt hæsta lausafjártíund (sbr. Tíðindi Prestafélags hins forna Hólastiftis 1971).
Árni Gíslason var réttvís í sýslumannsembætti, en minnir þó lítið á Bjarna lagamann, frænda sinn, er hann lifði í anda Kristí miskunnar, ekki lögmálsréttlætis Hebreanna. Lögfræðin var hans góða fylgja í móðurætt, en hann var kynborinn bóndi í húnvetnsku föðurættina. Varð sú hneigð slík árátta, að leiddi hann til ófarnaðar skepnumissis og fjártaps.

Jónsbúð á Krýsuvíkurheiði þar sem Magnús dvaldist við fjárgæslu.

Lét hann reka sitt fallega fé austan af Síðu og út í Krýsuvík, þar sem er óyndislegt mönnum og allri skepnu, sem vanist hafa tit muna sælla og betra. Strauk féð úr útigöngunni á harðasta tíma, sem mörg hin fyrstu árin voru í búskap Árna í Krýsuvík, og mun flest hafa farist í vötnunum.
Ef Ölfusárósar voru á ís, þá í Þjórsá…. Og það fann Árni Gíslason brátt, að Krýsuvíkurlandið var ofsetið og ofbeitt. Jörðin bar ekki þann stórbúskap, sem hann ætlaði, auk töluverðs hokurs kotamannanna. Allt á vogun útigangs, engin hús nema lambakofar. Gróðurland hinnar litlu sóknar á Suðurkjálkanum, milli Krýsuvíkurhrauns í austri og Ögmundarhrauns í vestri, frá úthafsströndinni og norður undir Kleifarvatn, hafði stórlega minnkað, farið aftur í kulda, áfoki og ofbeit, síðan hér var hin sæla mjólkursveit við upphaf 18. aldar. Ekki var unnt að verjast ágangi sauðfjár úr öðrum sveitum, fyrr en Hafnfirðingar girtu fyrir með 18 km langri varnargirðingu um miðja þessa öld.

Litlahraun – beitarhús frá Krýsuvíkurbænum frá fyrri tíð.

Árni sýslumaður komst í varnarstöðu, einnig um Krýsuvíkurberg. Sjósjókn varð æ minni frá verstöðinni á Selatöngum, en róið nokkuð lengur frá Herdísarvík. Ella tók útgerð í hverfunum úti við Grindavík alfarið við.
Með Árna Gíslasyni og öldinni, sem leið, var lokið búskaparsögu Krýsuvíkur til lands og sjávar, sem staðið hafði við kyrr kjör, sem enst höfðu heimabónda og kotamönnum frá upphafi í Gömlu Krýsuvík. Heilli lengdargráðu austar voru lokin nú í nánd. Árni Gíslason dó 26. júní 1898, og er hinn eini legsteinn í kirkjugarðinum á leiði hans við suðausturhorn kirkjunnar. Síðastur var jarðsettur þar 1917, Páll Pálsson þurfamaður, fæddur í Hafnarfirði um 1850. Þaðan í frá enginn í 80 ár, sem enn verður fært í frásöguna.
Elín Árnadóttir frá Dyrhólum, ekkja Árna sýslumanns, bjó áfram fardagaárið og jafnframt henni Ragnheiður dóttir þeirra Árna og Pétur Fjeldsted Jónsson maður hennar, síðar verslunarstjóri í Reykjavík, en þangað fluttu þau hjónin og ekkjufrúin þegar 1899.

Herdísarvík um 1900.

Þórarinn smiður sonur Árna af fyrra hjónabandi hóf búskap í Herdísarvík 1895, þegar Sólveig Eyjólfsdóttir, ekkja Bjarna Hannessonar, hætti þar búskap, sem hún hafði stýrt af röggsemi í nær 7 ára ekkjudómi. Voru þau foreldrar Kristínar húsmóður í Stóra Nýjabæ, síðustu húsffeyju hins gamla sögutíma í Krýsuvíkursókn.
Þjóðkunnur var Skúli héraðslæknir í Skálholti, sonur Árna sýslumanns af síðara hjónabandi, dáinn nær níræður 1954, latínumaður mikill. Sonur hans var Sigurður magister og ritstjóri, sem m.a. samdi hina fyrri Hafnarfjarðar sögu, sem út kom 1933.

Sóknin fyrr á tíð

Krýsuvíkurtorfan – uppdráttur ÓSÁ.

Við allsherjar manntalið 1703 eru 6 hjáleigur í Krýsuvík og alls í þeim 23 sálir, 10 á heimabólinu. Í grannsveitinni að austan eru 12 jarðir og fjöldinn allur af hjáleigum. Flestar mjög lítil kot og graslaus að kalla, eins og úti í Grindavík, þar sem 4 hjáleigur voru á Stað, 3 á Húsatóftum, 10 í Járngerðarstaðahverfi, á Þókötlustöðum 5 og Hrauni 2.
Tíu árum síðar hefur fjölgað í Krýsuvík og eru 41 í sókninni. Eru þá nefndar hjáleigur staðarins í Nýjabæ og Litla Nýjabæ, Norður- og Suðurhjáleigu, Austur- og Vesturhúsum, en Gestsstaða getið, eyðibóls austan undir Móhálsum. Selstaða heimajarðarinnar er talin merkilega góð, önnur til fjalls, hin niður undir sjó.
Eins og gefur á að líta í ferðabók hafa kýrgrös sýnst góð í Krýsuvík, en í stórfjósið, sem er harðneskja fyrir mannsauganu norðan við sprengigíginn Grænavatn, komu að vísu aldrei þær mjólkurkýr, sem vænst var, um eða yfir 300, og áttu að sjá Hafnfirðingum fyrir hvítum mat.

Krýsuvík – túnakort 1918.

Í Jarðabókinni í byrjun 18. aldar eru taldar 20 kýr í Krýsuvík og hjáleigunum, auk annars nautpenings, en griðungurinn fóðrast á staðnum. Leigukúgildin eru 4 og er greitt af í smjörum. Ekki til eiganda jarðarinnar, Skálholtsdómkirkju, heldur af hálfu til þingaprestsins, kirkjuþjónsins. Hinn hálfan smjörtollinn fékk ábúandinn, Sigvaldi Bjarnason, fyrir að fóðra nautið og hafa tilsjón með hinum mikla kúabúskap landsetanna. Mjólkurmaturinn var veigamikill með fiskmetinu í sjávarsveit, en verstöðin við Selatanga hafði eflst. Ef ekki væri heilbrigði með fólkinu væri lítil eftirtekjan af Krýsuvíkureigninni.

Hraustur líkami, búhyggindi eins og um heimatekjur prestsins
Hjátrúin launar í jörðum Selvogsþing voru fátækt brauð og afskekktur útnári, og svo drungalegt er þar í útsynningi og regnsteypum af hafi við brimseltusog, að hjátrú átti þar greiða aðkomu. Trúin á galdramátt síra Eiríks Magnússonar, sem varð sálnahirðir Krýsvíkinga löngu fyrir stóra manntalið og átti enn nokkur ár ólifuð, þegar bæði menn og kýr komust á skrár Jarðabókarinnar, var mjög meinlaus dægrastytting.
Þegar hugsað er til hinna ægilegu galdraofsókna samtímans og skelfilegu manndrápa í heitum eldslogunum, eru galdrar síra Eiríks aðeins sjónhverfing, dáleiðsla, sem hlaut ríkulega umbun í jörðum. Á Suðurlandi og út með sjó á Suðurkjálkanum á Reykjanesi voru menn ekki brenndir á bálköstum, þótt sýndi glettni, jafnvel sjálfum biskupinum. Og skemmtileg þversögn er það við hina sjúklegu hjátrú og sálsýki, sem einstakir menn gátu magnað í heilum byggðarlögum, að ekkja eins hins alvarlegasta og aðfinnslusamasta biskupsins í Skálholti á þessari síðustu öld stólsins, madama Guðrún Einarsdóttir, gaf hinu fátæka brauði, Strandar- og Krýsuvíkursóknum, þær eignir, sem um munaði: Strönd, Vindás og hálft Þorkelsgerði. Var það 18. september 1747.

Krýsuvík 1936 – Ásgeir L. Jónsson.

Með sérvisku sinni og hálfkæringi hafði síra Eiríkur í Vogsósum einstakt lag á að vekja athygli á eymdarkjörum þingaprestsins í Selvogi. En smjörskökurnar úr 2ja dómkirkjukúa mjólkinni í Krýsuvík reiddi hann heim eftir messu í þessari litlu sókn, þar sem smjör draup af strái í mýrlendinu milli hraunanna.
Hitt er meinleg rás viðburðanna, að allt, sem var til gangs og góða í kúasveitinni Krýsuvík á fyrri tíð, varð sú glýja í augum aldarfarsins, þegar sóknin var lögst í eyði, að ginnti út í eitthvert dýrasta og vitlausasta búskaparævintýri á landbúnaðarbyltingar tímanum. Skilur eftir djúpu skurðasárin í landinu, sem var mannlaust eyðipláss og saklaust, en freistaði að vísu, af því að í gamla daga var það vaxið svo góðu kýrgrasi, að haldið var, að allt þetta væri hér um bil gefins og gerðist fýrir sama og ekki neitt.

Krýsuvík 1909.

Listinn um eina mjólkurkú fyrir hverja tvo á fólkstalinu villti hrapallega sýn. En síra Eiríkur í Vogsósum er jafn sæll á svip í mynd sögulegrar geymdar, þegar hann sveiflar hægri löppinni yfir hnakkinn eftir messu og góðgerðir í Krýsuvík með þétta og fallega smjörbelgi yfrum hnakknefið og slær í heimfúsan hestinn. Langt var að sækja, því að útkirkjuvegurinn í Selvogsþingum er teygingasamur, þegar kvölda tekur og svört hraunin og dimm nóttin sameinast. Alfaraleiðin lá yfir að Geitahlíð og með henni hjá Eldborginni á Deildarháls, um Hvítskeggshvamm, þar sem síra Eiríkur safnaði galdragrösum sínum, og svo um Herdísarvíkurhraun.
Miklu austar miðju á þessari draugalegu, seinförnu reiðgötu er bærinn í Herdísarvík, umkringdur reginauðnum hrauns og úthafs. Á fyrri tíð var hér aðhlynnandi áningarstaður ríðandi manns, en oftast gangandi. Í síðustu byggðarsögu sat einsemdin um sálirnar á þessu afskekkta hrauns- og sjávarbóli og kvaldi í beyg þau, sem var hræðslugjarnt, og boðaði feigð, þegar hallaði út degi og jarðdimmt orðið undir skáldhimninum.“

Sjá meira HÉR.

Heimild:
-Heima er best, 4. tbl. 01.04.1999, Útsog á Suðurkjálka, Ágúst Sigurðsson, bls. 140-143.

Skrár

Krýsuvík á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson I

Árið 1999 skrifaði séra Ágúst Sigurðsson þrjár greinar í „Heima er bezt“ um „Suðurkjálkann„, þ.e. bæi og ábúendur í Krýsuvík og tengsl þeirra við Herdísarvík. Hér birtist fyrsta greinin af þremur:

Ágúst Sigurðsson.

„Kirkja Vorrar frúar, sem bóndinn í Krýsuvík byggði, sennilega brátt eftir kristnilagatökuna, var nánast heimiliskapella.
Stóð svo lengur hér en víða annars staðar, af þeim landfræðilegu ástæðum, að nágrannabæir voru engir í hinu fjarskalega dreifbýli á hafnlausri strönd að útsænum, eyðimörk ógna og dýrðar milli Ölfusárósa og Reykjanestáar. Var þar austast landnám Þóris haustmyrkurs í Selvogi, en Krýsuvík óraleið utar. Óbrennishólmi, einn margra á Suðurkjálkanum, er upp frá Selatöngum í hrauninu, sem Jónas Hallgrímsson náttúrufræðingur giskaði á, að brunnið hafi 1340 og eytt bæinn. Eru þar nokkrar rústir og nefnd bæði Kirkjuflöt og Kirkjulág í Húshólma. Ekki er þar hraungrýti í hleðslu, en lábarðir fjörusteinar. Heimræði, samt hálftíma gangur sjávargatan, var við Selatanga. Ósennilegt annað, en að kotamenn hafi búið á hjáleigum umhverfis hinn fyrri Krýsuvíkurstað, eins og þann síðari, sem byggður var heilli lengdargráðu austar og miklu ofar frá sjó eins og dr. Bjarni Sæmundsson frá Járngerðarstöðum greinir í ritgerð um Krýsuvíkurbyggðina (Árb.F.Í. 1936). Og það er dr. Bjarni, sem ítrekað kallar ströndina utan frá sýslumörkum austan við Krýsuvíkurbjarg Suðurkjálkann.

Húshólmi – forn skáli í Ögmundarhrauni.

Bændunum á hinum afskekkta bæ, fyrir og eftir eldgosið, hvort sem það varð 1340 eða fyrr, var ekki mögulegt að búa, síst við sjófang og fiskveiði nema gæti mannað a.m.k. einn sexæring. Þess vegna byggðust útkotin, hjáleigumar umhverfis aðalbólið staðarbóndans, lénsherrans.
Og heimiliskapellan varð sóknarkirkja hins háða hjáleigufólks. Öll útbýlin hafa staðið lægra en heimabærinn í fyrndinni, enda sér ekki urmul af þeim. Kotin sem falin undir hraunbreiðunni. Aðeins eru merki bæjarstæðis kirkjubóndans, jarðeigandans. Eru það ekki getgátur, en sýnileg mynd Krýsuvíkursóknar fram yfir síðustu aldamót.

Vigdísarvellir – Bali. (Uppdráttur ÓSÁ)

Eru alls nafnkenndar 8 hjáleigur, Vigdísarvellir og Bali þar í. Þannig mynduðust sóknir að hinum fornu og í dreifðu kirkjusetrum í landsins afskaplegasta strálbýli.
Sjávargatan á nýja Krýsuvíkurstaðnum er nær 5 km löng, en hvergi lending nema við Selatanga suður undan Gömlu Krýsuvík. Eftir flutninginn hlaut landbúskapur að verða meiri, en verbúðir útfrá.
Að kirkjunni var löngum prestur, sennilega æði oft vikuprestur með ýmist Strönd í Selvogi eða Stað í Grindavík, þótt gríðarlega langt og torsótt sé á landi að fara til beggja átta, en ekki gert ráð fyrir sjóleiðinni á opinni úthafsströnd.

Séra Eggert Vigfússon (1840-1908).

Hélzt svo til 1641, en síðan varð kirkjan í Krýsuvík annexía með Strandarkirkju í Selvogsþingum, unz síðasti presturinn í brauðinu dó 1908. Síra Eggert Sigfússon var að koma úr messuferð í Krýsuvík, þegar hann hneig niður við túnfótinn á prestsetrinu í Vogshúsum í hinu fábyggða og hrjóstmga kalli hrauns og sanda.
Var þingabrauðið mjög fátækt, samt allt að 12 bæja byggð, þegar flest var í Selvogi, en hjáleigur og þurrabúðir margar, fólk á bilinu 100-160 manns eftir árferði og landshögum. Úti í Krýsuvík 30-40 manns, um 80 þegar alflest var 1860.
Strandarkirkja hefur þá sérstöðu, að hún stendur á margra alda skeiði ein og sér, nokkuð frá sóknarbyggðinni. Dr. Kristján Eldjárn lýsti því svo (Tíðindi 1984), að Strandarkirkja standi ekki á hinum einmanalega stað af því, að hún hafi verið hrakin úr mannheimi eins og sumar aðrar kirkjur, ekki einu sinni úr kirkjugarðinum, heldur hafi náttúruöflin, uppblásturinn í Selvoginum hrakið mannfólkið burt af staðnum. Kirkjan ein stóðst raunina og þraukaði á sínum fornhelga grunni.

Krýsuvíkurkirkja fyrir 1810.

Kirkjuhúsið, sem eitt stendur á gömlum bæjarhóli hins nýrri landnámsstaðar í Krýsuvík, var reist 1857. Kirkjusmiðurinn var Beinteinn Stefánsson, frændi vor í Bergsætt. Krýsuvíkurbúendur voru þá Þórhalli Runólfsson, sem var fullmektugur við hina fýrstu kirkjuskoðun síra Páls Ólafssonar prófasts og Ísleifur Guðmundsson, sem flutst hafði austan úr Rangárþingi út í Krýsuvík. Fólk var fleira í Krýsuvík, þegar þetta var, en nokkru sinni fyrr eða síðar og guldust kirkjunni 12 ljóstollar. Á staðnum vom 19 manns í tvíbýli, en byggð á báðum kotunum, Suður- og Norður-, á Nýjabæ bæði Stóra- og Litla- (tvíbýli) Snorrakoti, Haus, Læk og Arnarfelli, á Vigdísarvöllum milli Núpshlíðar og Austurhálsa, og Bæli.

Krýsuvík 1900.

Kirkjan var byggð af altimbri eins og það var gjarna orðað, ef alls ekki var torfveggur að, ekki heldur að kórgafli neðanvert. Liðnir voru 2 vetur, frá því er kirkjan komst upp, þegar prófastur Kjalamesprófastsdæmis vísiteraði, en ytra byrði vantaði þó enn á þakið. Fékk kirkjuhaldarinn fyrirmæli um að leggja það strax og var það gert. Húsið er byggt á grjóthlöðnum grunni og yfir höfuð stæðilegt, segir síra Ólafur í kirkjuskoðunargerðinni.

Innansmíð Krýsurvíkurkirkju teiknað árið 1810 – Holland.

Að innanmáli er það 10 og 1/4 alin lengdar, 6 álna breitt, þ.e. nálega 25 m2. Undir bita 2 álnir 20 og 1/2 þumlungur, 1,75 m. Á kirkjugólfi eru 9 bekkir með bakslám, 27 sæti fullorðinna. Milli kórs og framkirkju skilrúm með pílárum. Þilset eru í kórnum að fyrri venju og hefur verið rúmt þar á húsbændum, sem eru 14 í sókninni, þegar kirkjan var byggð. Þórhalli staðarhaldari og síðan Jón sonur hans áttu sess og sæti við gaflþilið, sunnanvert við altarið, sem var hið sama og í fyrra kirkjuhúsi, predikunarstóllinn í milligerðinni hinn sami og fyrr, en gráður nýsmíði. Gamla hurðin með skrá og hjörum var „vond“, og hefur þurft um að bæta. 2 sexrúðugluggar á hvorri hlið, 4ra rúðu gluggi yfir dyrum.
Gripir og áhöld eru úr fyrri kirkju, silfurkaleikur með patínu, 2 altarisstjakar af tini, skírnarfatið leirskál, gömul sálmabók og Vajsenhúsbiblía. Klukka er ein og á rambhöldum og er hún hljómgóð.

Fáskrúðug kirkja og lítilfjörlegt altari
Síra Ólafur Pálsson fór norður að Melstað 1871 og varð þá prófastur síra Þórarinn Böðvarsson í Görðum. Skiptir mjög um tón í úttektarlýsingum og var síra Þórarinn aðfinnslusamur í meira lagi. 1872 leggur hann fyrir Ingveldi Hannesdóttur, sem bjó
ekkjan það fardagaár á staðnum, að hún láti þegar í stað bika kirkjuna og 1874 þarf að bæta suðurhliðina hið bráðasta og leggja nýja ytri súð að sunnan. Þröskuld vantar, gráðurnar eru „lamaðar“, lausar, og altarið segir hann, að sé lítilfjörlegt. Þá verður að kaupa aðra klukku, svo að hægt sé að samhringja, en hún má þó vera lítil.
Ennfremur fullyrðir síra Þórarinn, að eigendur kirkjunnar hafi sýnt sig sljóa í að lagfæra og vill hann, að meðeigandi, sem búi á staðnum, taki til sín allar tekjur kirkjunnar og verji þeim til aðbóta.

Bæjardyrnar á gamla Krýsuvíkurbænum. Erlendur ferðamaður, Livingstone Leamonth, tók þessa mynd af sýslumannshjónunum, Ragnheiði dóttur þeirra og Pétri Fjeldsted Jónssyni, manni hennar og ungum syni.

– Á hásumri 4 árum síðar er prófastur enn á yfirreið og segir þá, að kirkjan sé að öllu fáskrúðug. Af þeim og fyrri um mælum síra Þórarins í Görðum mætti ólykta, að hann væri hinn mesti hákirkjumaður, skrúðafíkinn og skrautgjarn. Að vísu var embætti hans tekjuhátt og staðurinn í Görðum ríkur. Áður sat hann að auðlegðinni í Vatnsfirði, en fyrr aðstoðarprestur föður síns í velsældinni á Mel í Miðfirði. Og alþingismaður var hann í 25 ár. Andstæður ríkidæmis og þess, sem er óálitlegt eins og síra Þórarinn lýsir Krýsuvíkurkirkju, afhjúpa auðmýkingu mikillætis.
Er hér var komið, var Árni Gíslason sýslumaður á Kirkjubæjarklaustri, einn fjárríkasti bóndi á landinu og jafnvel tíundarhæstur á sinni tíð, orðinn eigandi meiri hlutans í Krýsuvík.

Árni sýslumaður bjó lengi stórbúi á Kirkjubæjarklaustri, áður en hnn fór búnaði sínum út í Krýsuvík.

Þykir nú prófasti bera vel í veiði og segir árið eftir að Árni lét af sýslumannsembætti og var kominn alfluttur út í Krýsuvík, að kirkjan hafi undanfarið verið miður vel um gengin og vanti nú, að hinn heiðraði kirkjueigandi sýni henni þann sóma, er þörf sé á. Háskuld kirkjunnar lækkaði um helming við jarðakaup sýslumanns 1. febrúar 1878 og varð þá 358 ríkisdalir. Þau hlýju orð setur hann aftan við í bréfabók prófasts, að kirkjusókn sé góð, og að ekki sé unnið á helgum dögum í sókninni. Sem raunar gat varla verið hætta á, þegar þjóðkunnugt yfirvald var setst að í hinni litlu sókn og var staðarhaldari og eigandi, en allir „kotamennirnir“ á hjáleigunum landsetar hans. Hitt er svo annað og er það Árna Gíslasyni að þakka að frumkvæði og framkvæmd, að 1882 er Krýsuvíkurkirkja gallalaust hús og þétt. Þar að auki hefur hafst upp á hinni týndu handbók kirkjunnar, útg. 1869.
Þetta var samt erfitt ár. Sumarið kom ekki 1882, hvergi á landinu, og mislingarnir fóru yfir, ógnleg fallsótt, því að þeir höfðu ekki gengið síðan 1846. Varð oft messufall og líkaði Árna Gíslasyni það illa, en hann var prestsonur og mjög trú- og kirkjurækinn. Fækkar sem vænta má í sókninni við þessi ókjör. Og það er ekkert fermingarbarn árið eftir. Eitt átti að ganga til spurninga og fermast 1885, en prófastur sagði, að barnið væri svo illa læst, að ekki gæti það fermst, fyrr en 18 ára.
Sumarið 1886 gengur prófastur ríkt eftir, hver sé orsök messufalla, úr því að ekki sé nú helgidagavinnan: Það treystir sér enginn til að byrja sálmasönginn. Hinn siðferðisgóði þingaprestur, síra Eggert Sigfússon í Vogsósum hefur ef til vill verið ólagviss og ekki getað treyst því að finna rétta tóninn, en hann er þreyttur, þegar tekið er til eftir þriðja slátt klukkunnar einu. Útkirkjuvegurinn er firna langur og presturinn er uppgefinn og hás, jafnvel þótt færi úteftir á laugardaginn. Hann er kvíðinn og svo rámur, að hann verður að spara veika röddina til þess að geta flutt ræðuna. Dauðinn fór að honum, þegar hann var að koma úr einni messuferðinni utan úr Krýsuvík, kúgaþreyttur. Þriðja, þunga slag hjartans var endanlegt.

Krýsuvíkurkirkja – legsteinn Árna Gíslasonar, sýslumanns.

Árna sýslumanni var hælt fyrir góða söngrödd í Bessastaðaskóla, en nú gerist hann gamall fyrir aldur fram. Hann er 65 ára. Vonbrigðin í búskapnum í Krýsuvík, er hann hafði misst fjölda fjár og sá, að landið var ofbeitt, en rányrkja stunduð í Krýsuvíkurbergi, olli þeim kvíða, að röddin bilaði. Hún brast við andlegt álagið.
Messusöngurinn átti eftir að breytast síðar, því að 18 ára stúlka frá Herdísarvík, sem varð húsfreyja á Stóra Nýjabæ 1895 og bjó þar í 38 ár, var mjög músíkölsk og hafði fallega rödd. Það var Kristín Bjarnadóttir og lét hún ekki undir höfuð leggjast að sækja kirkju sína. Börn hennar mörg erfðu sönggáfuna með tóneyra móður sinnar, og sungu í fyllingu tímans í kirkjukórum norðanvert á Reykjanesskaganum.

Krýsuvíkurkirkja fyrrum – tilgáta.

1888 lætur Árni Gíslason vinna að hleðslu og aðbótum um kirkjugarðinn og þó nokkuð er aðhafst í viðhaldi kirkjuhússins flest árin, m.a. er þess getið 1890, að ákveðið hafi verið að stjóra allar trékirkjur niður með járnum, allajafna akkeriskeðjum, sem bundnar vom um stórgrýti í jörðu. Víða um land sér þessa dæmin og munu keðjurnar hafa forðað mörgu kirkjuhúsinu frá foki. Einna mest var aðhafst á síðasta sumri Árna, er hann lét járnklæða kirkjuþakið.

Krýsuvíkurkirkja – keðjufestingar.

Hefur bárujárn síðan verið ysta byrði súðarinnar utan og 1901 voru svo veggir og gaflar járnklæddir. Enda þótt járnklæðning gömlu trékirknanna þyki nú ljót og hafi víða verið rifin af, er hitt ómótmælanlegt, að mikil vörn var í, ekki sízt í byggðum, sem eru svo opnar fyrir allri sunnanátt og stórrigningum af hafi sem Suðurkjálkinn. Fá ár eru síðan bárujárnið var rifið af Krýsuvíkurkirkju og húsið standklætt af nýju eins og sér á meðfylgjandi mynd, sem tekin var á veturnóttum 1998, nema þakið sem skiljanlegt er.
Síra Jóhann Þorkelsson dómkirkjuprestur var prófastur í aldarlokin og kveður við mildari tón í skoðunargerðum hans í Krýsuvík. Einhver hin síðustu orð síra Þórarins í Görðum um kirkjuna eru, að hún sé óálitleg og skrautlaus, en síra Jóhann getur glaðst yfir bárujárnsþakinu og nýju lofti, sem lagt er á bitana í framkirkjunni alveg inn að kór, og hefur milliverkið þá verið tekið ofan og rifrildinu kastað á eldinn, þó að nægur væri nú rekinn á hinni afar löngu úthafsströnd staðarins. Hins er að gæta, að vegna þess hve lágt er undir lausholt og bita er loftið hin mesta skemmd á kirkjunni. Það gagn í, að fyrr og betur nýtur upphitunar um embætti, en hún var að sjálfsögðu aðeins frá fólkinu sjálfu, kirkjugestum, auk þess sem kirkjuloftin voru þurr og trygg geymsla staðarhaldarans.

Eldavél og íveruhús

Vogsósar. Við þennan stein í túninu lagðist séra Eggert til hinsta svefns, aðfram kominn.

Þegar Selvogsþing voru lögð niður 1907, og komu lögin til framkvæmda við skyndilegan dauða síra Eggerts hinn 12. október árið eftir, voru alls 100 manns í prestkallinu, 18 í Krýsuvíkursókn. Þá var heimabóndi Jón Magnússon, kona hans Ingibjörg Sigurðardóttir og áttu 3 ung börn og héldu vinnufólk, en Guðmundur Jónsson og Kristín Bjarnadóttir á Stóra-Nýjabæ, og voru þá fædd 9 af 18 börnum þeirra, en andvana sveinn 1906.
Jón heimabóndi og Guðmundur kotamaður, eins og hjáleigubændurnir voru nefndir, voru leiguliðar Einars Benediktssonar fv. sýslumanns Rangæinga og H. Th. Amemanns, sem var auðmaður í Osló. Keyptu þeir Krýsuvík með hjáleigunum, og Herdísarvík 1908, og voru kaupin innsigluð hinn 17. nóvember (skv. upplýsingum sýsluskrifstofunnar á Selfossi 25/2 1999).

Staður við Grindavík.

Eftir þetta var Krýsuvík útkirkjusókn frá Stað í Grindavík og þjónuðu síra Brynjólfur Gunnarsson og síðan nafni hans Magnússon þú rúma 2 áratugi, sem sóknin hélzt við. 1929 var hún sameinuð Grindavíkursókn og kirkjan í Krýsuvík „afhelguð“ sem kallað er.
Varð þess raunar skammt að bíða, að úþreifanlegt yrði, en Marteinn Þorbjamarson frú Þúfu í Ölfusi, sem bjó og útti lögheimili um sinn í Krýsuvík, en var lengi viðloða og lagði mikla stund á egg og fugl í Krýsuvíkurbjargi, fékk heimild til að innrétta íbúð í kirkjuhúsinu. Altari og predikunarstóll fóru í vörzlu Þjóðminjasafns. Skilveggur var settur um þvert og loft lagt á bita yfir kórnum. Þar, á kórgólfi kirkjunnar, var aðal vistarveran og eldavél komið fyrir með tilheyrandi reykhúfi. í „bæjardyrunum“ var töluvert rými að sunnanverðu í framkirkju, en á bakborða afþiljað búr og geymsla.

Krýsuvíkurkirkja 1953.

Í fyrstu ætlaði Marteinn íbúðina í kirkjunni aðeins til vor- og sumarnota, er hann stundaði bjargsigið, að því er frú Guðbjörg Flygenring í Hafnarfirði telur, en húsið var með öllu óeinangrað og gólfið lét brátt undan síga við þetta óvænta og annarlega álag. Svo fór þó, að Marteinn, sem m.a. var kunnur af bjargsigi, er hann sýndi á Alþingishátíðinni, lét Magnúsi Ólafssyni, svila sínum, kirkjuhúsíbúðina eftir og hafði Magnús þar að kalla ársvist fram til þess, er hann missti heilsuna og lamaðist af slagi 1945. Bar það að í kórkamersinu í kirkjunni. Svo vel vildi til, að kunnugir áttu erindi í Krýsuvík í þann dag. Var Magnús fluttur á kviktrjám út í Grindavík, en Krýsuvíkurvegurinn ekki fær eða til fulls á kominn. Um símasamband var ekki að ræða, er enginn átti lögheimili í Krýsuvík eftir 1933 og aðeins Magnús, sem hélzt þar við.

Ólafur Þorvaldsson.

Fornvinur hans, Ólafur Þorvaldsson þingvörður, og nágranni, þegar bjó í Herdísarvík, minntist Magnúsar í fallegri blaðagrein, þegar hann dó 1950 (Mbl. 21.okt.), og í bók Ólafs, Harðsporum, sem út kom 1951, er mikinn fróðleik að finna um lífið í Selvogi og á Suðurkjálkanum, einkum Herdísarvík og Krýsuvík. Og Árni Óla, blaðamaður og rithöfundur, skrifaði um bóndann í Krýsuvík og einbúann í vetur (Landið er fagurt og frítt, 1941). Ekki skal það endursagt, en vísað til eins og Harðsprora Ólafs í Herdísarvík.
Björn Jóhannesson Að hinu skal vikið, að kirkjan átti eftir að nú fyrri helgi einfaldleikans og vígslu 31. maí 1964. Átti Vestur-Húnvetningurinn Björn Jóhannesson f.v. forseti bæjarstjórnar í Hafnarfirði, framkvæði að endurreisn hins aldna guðshúss, sem fór mjög hnignandi, einkum frá 1908, 10 árum eftir daga Árna sýslumanns, er annar fv. sýslumaður, stórskáldið, og hinn erlendi gróðamaður vora orðnir eigendur Krýsuvíkursóknar og alls ekki var framar sinnt um staðarbætur.
Hver leigubóndinn á fætur öðrum kom að hinu forsárlausa höfuðbóli. Allar hjúleigurnar voru farnar í eyði litlu fyrr, nema Stóri

Krýsuvíkurkirkja 1964.

Nýibær, þar sem samfelld búskapartíð Guðmundar Jónssonar varði fram yfir kreppuárið mikla 1932.
Greiddi Björn allan kostnað af verkinu og fékk hann Sigurbent G. Gíslason trésmið til smíðanna eins og frá er sagt í Sögu Hafnarfjarðar 1908-1981. Var Sigurbent dóttursonur kirkjusmiðsins 1857, Beinteins Stefánssonar bónda í Arnarfelli.
Húsfriðunarnefnd og Jöfnunarsjóður kirkna komu löngu síðar til og er því enn meir vert um forgöngu Björns að endurreisn Krýsuvíkurkirkju. Biskup Íslands vígði hið litla guðshús, sem þú varð ekki einu sinni heimiliskapella, en stendur eitt og yfirgefið á fornum staðarhólnum, þar sem Krýsuvík var upp byggð, eftir að Ögmundarhraunið brann.

Herdísarvíkurgata.

Heilli lengdargráðu austar en landneminn reisti bæ sinn, samt óravegu vestur frá Selvogi, en viðlíka langt að Herdísarvík og út í Ísólfsskúla við Hraunsvík, margra tíma ganga, liggja gömlu göturnar stundarleið frá ströndinni, þar sem óhindrað Atlantshafið lemst við Suðurkjúlkans grjót og harða auðn.
Einnig í brimveiðistöðinni að Selatöngum. Þaðan var farið í síðasta róðurinn sumarið 1917. Þú var skáldjöfurinn, eigandi landsins frá sjávarmáli fyrir Húshólma og undir Krýsuvíkurbergi norður að Kleifarvatni, búsettur í London, en lifði í dýrlegum fagnaði á sólmánuði í Osló, þar sem meðeigandi Krýsuvíkur átti heima, fésýslumaðurinn Arnemann.“

Sjá meira HÉR.

Heimild:
-Heima er best, 3. tbl. 01.03.1999, í Krýsuvík á Suðurkjálka, Ágúst Sigurðsson, bls. 95-99.

Krýsuvík – herforingjaráðskort 1910.

Skrár

Ýmislegt frá Krýsuvík

Í blaðinu Reykjanes árið 1944 er grein um „Ýmislegt frá Krýsuvík„. Fyrst segir frá Krýsuvík hinni fornu:

„Svo er talið, að Ögmundarhraun hafi runnið (eða brunnið, eins og Snorri goði mundi hafa orðað það) um miðja 14. öld. Um stað þann, sem nú er kallaður Húshólmi og þar sem er miklu eldra hraun undir gróðrinum en Ögmundarhraun er, hefir hraunstraumurinn klofnað. Hefir önnur álman runnið fyrir vestan hólma þenna, en hin fyrir austan hann og báðar beint í sæ út. Þétt austan við vestari hrauntunguna eru bæjarrústir nokkrar og er auðsætt, að eitthvað af húsunum hefir orðið undir hraunstraumnum. Er og almennt álitið, að þarna hafi bærinn Krýsuvík upphaflega staðið; enda lítt hugsanlegt, að bænum hefði verið valið víkurnafnið, ef hann hefði frá öndverðu verið, þar sem hann nú er: nálega 5 km. frá sjó; enda ekki um neina vík, neinstaðar, að ræða.
Bæjarrústir þessar eru og, enn þann dag i dag, jafnan nefndar gamla Krýsuvík, eða Krýsuvík hin forna. Suður og suðvestur af bæjarrústum þessum, verður lægð nokkur í hraunstrauminn og álíta sumir, að einmitt þar, hafi víkin sjálf verið, sú er bærinn dróg nafn sitt af — rétt vestan við Húshólmafjöruna.
Kirkjufiöt og Kirkjulágar heita og rétt hjá rústunum. Ráðleggja mætti þeim, sem skoða vildu tóptabrot þessi og vinna sér það á sem auðveldastann hátt: að fara í bifreið úr Grindavík austur fyrir Ögmundarhraun, (u.þ.b. 1 klst. akstur, eins og vegurinn er nú), ganga síðan suður með austur jaðri hraunsins, þar til komið er að stíg þeim, sein liggur yfir eystri hraunálmuna, út í Húshólma, því næst vestur yfir þverann Hólmann, þar til komið er að bæjarrústunum. Mun ganga þessi vara eina klukkustund, þótt ekki sé all rösklega farið.

Nýjaland við Kleifarvatn

Nýjaland.

Svo sem mörgum er kunnugt, liggur Kleifarvatn í klauf þeirri, sem verður millum Sveifluháls og Vatnshlíðarinnar og þegar komið er sunnan að vatninu, virðist sem fjöll þessi nái saman, við norðurenda vatnsins. Hyggja því sumir, að vatnið dragi nafn sitt af klofa þessum. Um háttsemi þessa stóra stöðuvatns og misvöxt þess, hafa ýmsir mætir menn skrifað margt og mikið, nú á síðari árum og skal því ekki farið út í þá sálma hér; enda ekki leikmönnum hent, að leggja þar orð í belg.

Nýjaland – loftmynd.

Sá hluti af Krýsuvíkurengjunum, sem lægst liggur og næst vatninu, að sunnan heitir Nýjaland (hið innra og fremra). Misvöxtur vatnsins veldur því, að engjasvæði þessi liggja oft svo árum skiptir, í senn, undir ágangi Kleifarvatns, en mjór malarhryggur, sem gengur til vesturs frá norðurenda Hvammhornsins skiptir Nýjalandinu í tvennt, hið innra og fremra og kallast tangi sá „Rif“. Vestan við Fremralandið og við vesturenda Rifsins, rennur lækur sá er nefnist Ós inn á Innralandið og í vatnið sjálft. Á Ósinn upptök sín að mestu á Vesturengjum, og í Seltúnshverunum, en smálindir koma þó í hann af Austurengi, úr Hvömmunum og Lambafellum.

Bleiksmýri

Arnarfellsvatn.

Austur og suðaustur af Arnarfelli er mýrarfláki, stór nokkuð, sem kallast Bleiksmýri og var þar mikill áfangastaður á þeim tímum, sem þeir Árnesingar og Rangæingar fóru skreiðarferðir til verstöðvanna á Reykjanesskaga. Mátti einatt sjá marga tugi, eða jafnvel nokkur hundruð hesta á Bleiksmýri í einu og fjölda tjalda, þegar hæst stóðu lestaferðirnar. Mun og mörgum hestinum hafa þótt gott að koma á Bleiksmýri úr hagleysinu og vatnsskortinum á Reykjanesskaganum. Var og ekki óalgengt, að menn lægju þar einn og tvo daga til þess að hestar þeirra fengju sem hezta fylli sína, áður lengra væri haldið.

Fornagata í Selvogi.

Víða í hraununum á Reykjanesskaga, eins og reyndar víðar á landi hér getur að líta nokkuð djúpa götutroðninga í hraunhellunum, eftir margra alda umferð; má þar um segja: „Enn þá sjást í hellum hófaförin.“ í Ögmundarhrauni mynduðust holur með þröskuldum á milli og var hver hola um eitt fet í þvermál og hnédjúp hestum, og í rigningatíð stóðu holur þessar fullar af vatni.
Fyrir nokkurum áratugum var gerð vegabót nokkur í Ögmundarhrauni og holur þessar fylltar upp. Í gamalli og alþekktri vísu segir svo:

„Eru i hrauni Ögmundar
ótal margir þröskuldar,
fákar meiða fæturna,
fyrir oss brjóta skeifurnar.“

Gullbringa

Gullbringa.

Það mun mega teljast hæpið hvort örnefnið Gullbringa sé sýnt á alveg réttum stað á korti herforingjaráðsins, þar sem það er sett á hæð eina 308 metra háa, sunnarlega á Vatnshlíðinni. Þeir, sem kunnugir eru á þessum slóðum hafa jafnan kallað Gullbringu lyngbrekku þá, sem er vestan í Vatnshlíðinni og nær niður undir austurströnd Kleifarvatns. Ýmsir telja, að sýslan dragi nafn sitt af þessari brekku. Mætti í því sambandi benda á það, að ekki eru þeir allir fyrirferðarmiklir staðirnir á Íslandi, sem heilar sýslur draga nafn sitt af.

Eldborg og Geitahlíð

Stóra Eldborg.

3 til 4 km. austur frá bænum í Krýsuvík er Eldborgin og svipar henni að mörgu leyti til nöfnu sinnar í Hnappadalssýslu, þeirrar, sem Henderson gerði víðfræga með teikningu sinni, fyrir rúmum fimm aldarfjórðungum og birt hefir verið i fjölmörgum ritum, bæði innlendum og útlendum.
Skarð það, er verður millum Eldborgar og Geitahlíðar heitir Deildarháls og liggur alfaravegurinn yfir hann. Hlíðar Eldborgar eru næstum þverhníptar og mun fástaðar fært upp á gígbarmana, nema af Deildarhálsi.

Stóra-Eldborg og Geitahlíð.

Dr. Þorvaldur Thoroddsen telur gíginn í Eldborg vera 500 fet að ummáli að ofan, og 105 fet á dýpt, en hæð fellsins telur hann 172 fet; meinar hann þar efalaust hæð Eldborgarinnar yfir jafnlendið umhverfis hana, því að á korti herforingjaráðsins er hæð hennar yfir sjávarmál talin 180 metrar.
Barmar gígsins eru sumstaðar svo þunnir en þó heildsteyptir, að vel mætti sitja þar klofvega; — með annan fótinn innan gígsins en hinn utan hans. Gigbotninn er þakinn mosa og sömuleiðis skálin upp frá honum, eins langt uppeftir og slíkur gróður getur fengið nokkrafestu.

Æsubúðir.

Efst á Geitahlíð er og gígur mikill, en hann er eldri en síðasta jökulöld, eins og reyndar hlíðin öll er. Barma gígs þessa er hærra en aðra hluta Geitahlíðar og heita Æsubúðir. Niður af Æsubúðum, en sunnan í Geitahlíð verður hvammur sá er kallast Hvítskeggshvammur, eða Hvítskeifshvammur og er til prentuð þjóðsaga um þessi örnefni, en eigi er sú sögn all sennileg.
Skammt fyrir austan Deildarháls og hvamm þenna eru: Kerlingar. Sagan um Krís og Herdísi; heitingar þeirra og álög, er alþekkt úr þjóðsögunum. En á þeim timum, sem Þjóðleið var með Geitahlíð, voru þetta frægar Beinakerlingar, sem gáfu lítt eftir „Kerlingunni á Sandi“, né þeirri „á Kaldadal“.
Herdís stendur nær götunni og var því nafns hennar tíðar getið en hinnar, í vísum þeim, sem hagyrðingarnir létu þar eflir sig liggja í hrossleggjunum.

Bálkaheilir

Í Bálkahelli.

Bálkahellir í Krýsuvíkurhrauni heitir svo sökum þess að þegar litið er inn í op hans sést bálkur með hvorum vegg, likt og er í tvístæðum peningshúsum. Opið á helli þessum er hált nokkuð og vítt, en lengra inn mun hann lítt, eða ekki kannaður.

Gvendarhellir

Í Gvendarhelli.

Gvendarhellir er ekki all fjarri Bálkahelli og dregur hann nafn sitt af því, að bóndi nokkur í Krýsuvíkurhverfinu, Guðmundur að nafni, geymdi, (eða hýsti) fé sitt í helli þessum, þá er harðindi gengu og lá hann við í hellinum, þar til harðindunum létti.
Liklega hefir þetta verið á fyrra hluta 19. aldar. Hellir þessi er nokkuð víðáttumikill, en ekki hár.

Kerið á Keflavík

Geldingasteinn ofan Keflavíkur.

Á Keflavík, sem sumir kalla Kirkjufjöru, gengur blágrýtishamar í fjöru niður og er hann á kortinu talinn 46 m. hár og má sú hæð næstum teljast furðuleg í samanburði við mælinguna á fuglabjarginu, sem getið er um hér áður.
Uppi á hamri þessum er Kerið, eða op þess og nær það alla leið niður á móts við flæðarmál. Efst er Kerið vart meira en 3 til 4 metrar í þvermál, en smávíkkar eftir því sem neðar dregur og verður líklega hálfu víðara neðst en efst. Úr fjörunni liggur gangur eða gjögur eitt gegnum hamarinn og inn í Kerið sjálft og má þar komast í gegn og á botn þess.

Austurengjahver og Fúlipollur

Austurengjahver.

Leirhverinn mikli í Krýsuvík, sá er myndaðist við sprengjugosið, er þar varð haustið 1924, og sem olli landskjálftum nokkrum víða um Suðurland, eins og menn muna enn, er þar sem áður var vatnshver lítill og hét sá Austurengjahver; virðist svo, að leirhverinn megi og vel halda sama nafninu.
Fúlipollur er næstum á miðjum Vesturengjum og er hann eitthvert stærsta hverastæðið, sem til er í Krýsuvík; virðist ekki þurfa að velkja það lengi fvrir sér, að endur fyrir löngu hafi þarna orðið sprengjugos, líkt því, er varð þá er Austurengjahverinn endurmagnaðist, haustið 1924.

Fúlipollur.

Örsmá hveraaugu eru hér og hvar á botni Fúlapolls ennþá og brennisteinsvott má sjá þar nokkuð víða; en auðsætt er að hverinn er á hrörnunarskeiði. Ýms merki virðast og benda til þess, að Austurengjahverinn muni ekki heldur verða neinn Ókólnir.
Ekki skal hér neitt rætt um brennisteininn í Krýsuvík, né þann í Brennisteinsfjöllunum, enda eru Brennisteinsfjöllin austan sýslumarkanna og því í Herdísarvíkur landareign.

Víti

Víti í Kálfadölum.

Þess hefir orðið vart, að sumir menn halda, að örnefnið Víti sé hver, en svo er eigi. Víti er hraunfoss, sem fallið hefir vestur af hálendisbrún þeirri, sem verður norður af Geitahlíð og er hraunfoss þessi sennilega á svipuðum aldri og Ögmundarhraun. Hann er nú storkinn fyrir löngu, og allur gróinn þykkum grámosa.

Eiríksvarða

Arnarfell – Eiríksvarða.

Eiríksvarða á Arnarfelli er vel þekkt úr þjóðsögunum, sem segja að síra Eirikur Magnússon, hinn fjölkunnugi Vogsósaklerkur, hafi hlaðið hana og mælt svo um, að aldrei skyldu Tyrkir koma í Krýsuvík, meðan varðan væri uppistandandi. Nú er varðan hrunin. [Sú er reyndar ekki raunin.]

Jónsmessufönn
Vestan í Geitahlíð og skammt fyrir neðan fjallsbrúnina sjálfa leggur jafnan á vetrum þykk fönn, langa en ekki breiða. Er fönn þessi sjaldan horfin með öllu fyrr en um Jónsmessu, og dregur hún nafn sitt af þvi.

Herforingjarðaskort – Seltún í Krýsuvík og nágrenni 1910.

Krýsuvík hefir lengi verið talin einhver mesta útigöngujörð fyrir sauðfé á landi hér, einkum þó þeirra jarða, sem ekki hafa fjörubeit með, og ekki var það ótítt, að sumt féð þar lærði aldrei átið.
Vægar jarðhræringar eru ekki sjaldgæfar í Krýsuvíkurhverfinu og eru þær kallaðar hverakippir þar.
Mótak er þar sumstaðar í mýrunum, en ekki þykir mórinn þar góður til eldsneytis; er hann allmjög blandinn hveraleiri, svo að af sumum kögglunum leggur brennisteinslyktina, þegar þeim er brennt.
Fremur þykir vera þokusamt í Krýsuvík og lengi hefir því verið við brugðið, hversu myrk þokan geti orðið þar. Er það haft eftir manni nokkrum, að eitt sinn hafi hann verið á ferð um Sveifluháls í svo mildu myrkviðri, að hann
hefði séð þokuna sitja í ölnbogabótinni á sér. Rigningasamt í meira lagi þykir og vera þar, svo að einatt er þurrviðri í næstu byggðarlögum, þótt rigning sé í Krýsuvík.

Athugasemd
Hér er jafnan skrifað Krísuvík, en ekki Krýsuvík, og má vel vera, að „til þess komi ófræði vár“, því að eigi er mér kunnugt um, að til sé nein örugg skýring á því„ hvern veg bæjarnafnið er myndað, — eða afmyndað. —
Reykjavík, sumarið 1943.“ – S.

Heimild:
-Reykjanes, 1. tbl. 01.01.1944, Ýmislegt frá Krýsuvík, bls. 2-4.

Krýsuvík -örnefni; ÓSÁ.

Skrár

Landareign Krýsuvíkur I og II

Í blaðinu Reykjanes árið 1943 eru tvær greinar um „Landareign Krýsuvíkur„:

Dágon á Selatöngum árið 2000.

„Grein þessi, um „Landareign Krýsuvíkur“, sem hér birtist, er ætlast til að sé Nr. 1. í greinaflokkinum um Krýsuvík, en greinin sem birtist í 6. tbl. Reykjaness verði Nr. 2. Í næsta blaði mun koma þriðja greinin undir fyrirsögninni „Ýmislegt frá Krýsuvík“.

Í embættisbókum Gullbringusýslu er landamerkjum Krýsuvíkur lýst þannig: „Maríukirlcja í Krýsuvík í Gullbringusýslu á samkvæmt máldögum og öðrum skilríkjum heimaland allt, jörðina Herdísarvík i Árnessýslu og ítök, er síðar greina.
Landamerki Krýsuvíkur eru:

Búðarvatnsstæði og Markhelluhóll. Á honum er mosavaxin varða.

1. Að vestan: Sjónhending úr Dagon (Raufarkletti), sem er klettur við flæðarmál á Selatöngum í Trölladyngjufjallsrætur að vestan, sem er útbrunnið eldfjall norðanvert í Vesturhálsi, þaðan bein stefna í Markhelluhól, háan steindrang við Búðarvatnsstæði.
2. Að norðan: Úr Markhelluhól, sjónhending norðanvert við Fjallið Eina, í Melrakkagil (Markrakkagil) í Undirhlíðum og þaðan sama sjónhending að vestur-mörkum Herdísarvíkur, eða sýslumörkum Gullbringu- og Árnessýslu.
3. Að austan: Samþykt og þinglýst vesturmörk Herdísarvíkur, sjónhending úr Kóngsfelli, sem er lág, mosavaxin eldborg umhverfis djúpan gig, á hægri hönd við þjóðveginn, úr Selvogi til Hafnarfjarðar, örskammt frá veginum, í Seljabótarnef, klett við sjó fram.
4. Að sunnan: nær landið allt að sjó.“
Þessu næst eru talin ítök þau sem kirkjan á og loks: „itök sem aðrir eiga í landi kirkjunnar“. Í jarðabók sinni geta þeir Árni Magnússon og Páll Vidalín þess, að ágreiningur nokkur sé um landamerki milli Krýsuvíkur og Ísólfsskála, en ekki skýra þeir neitt frá því, um hvað sá ágreiningur sé.
Báðar þessar jarðir eru þá (1703), í eigu dómkirkjunnar í Skálholti.

Dágon á Selatöngum – í fjöruborðinu árið 1980.

Í máldögum og öðrum skjölum, sem rituð eru löngu fyrir daga þeirra Páls og Árna, er svo sagt, að hraundrangurinn, eða kletturinn Dagon (Raufarklettur) sé landamerki og þá auðvitað fjörumerki millum jarða þessara, en hitt mun lengi hafa orkað tvímælis hvor af tveim brimsorfnum hraundröngum sem standa í flæðarmáli á Selatöngum, sé Dagon (Raufarklettur). Og eigi eru enn full 50 ár liðin (árið 1897) síðan þras varð nokkurt og málaferli risu út af því, hvor þessara tveggja kletta væri Dagon. Um þelta mál sýndist sitt hverjum og mun svo enn vera. Vísast um þetta mál í sýslubækur Gullbringusýslu.

Selatangar – herforingjaráðkort 1910.

Á korti herforingjaráðsins danska er Dagon sýndur mjög greinilega, en hér kemur til greina, — eins og reyndar víða annars staðar, — hversu öruggar heimildir þeirra mælingamannanna hafi verið. Bilið millum hinna tveggja hraundranga, eða fjöruræma sú, sem deilurnar hafa verið um, mun eigi lengra en það, að meðal stóran hval getur fest þar.
Ummál Krýsuvíkurlandareignar er milli 60 og 70 km„ en flatarmálið eitthvað á þriðja hundrað ferkm. Er stórmikill hluti af þessu víða flæmi ýmist; ber og nakin fjöll með smáar og strjálar grasteygingar upp í ræturnar, eða þá víðáttumiklar hraunbreiður, þar sem sára lítinn gróður er að finna, annan en grámosa gnógann og svo lyng á stöku stað.

Krýsuvík – herforingjaráðskort 1910.

Aðal graslendið í landareigninni er í sjálfu Krýsuvíkurhverfinu og þar í nánd; má segja, að takmörk þessa svæðis séu: Ögmundarhraun að vestan, Sveifluháls að norðvestan, Kleifarvatn að norðan, gróðurlitlar hæðir og melásar að norðaustan og svo Geitahlíð, Eldborg og Krýsuvíkurhraun að austan, en bjargið og hafið að sunnan. Þessi óbrunna landspilda er nál. 6 km. breið syðst, eða sem svarar allri lengd Krýsuvíkurbergs, frá Ytri-Bergsenda til hins eystri — en mjókkar svo jafnt og þétt, allt norður að Kleifarvatni og verður þar ekki breiðari en suðurendi vatnsins, — 1 2 km. En frá bjargsbrún og inn að Kleifarvatni eru um 9 km. Á svæði þessu skiptast á tún (sem raunar mætti nú orðið frekar kalla gömul túnstæði), engi, hagmýrar og heiðlendi vaxið lyngi og litilsháttar kjarri, en víða er gróðurlendi þetta sundurslitið af gróðurlausum melum og grýttum flögum. Geta mætti þess til, að valllendið og mýrarnar á þessu svæði mundi vera um 10 ferkm.

Krýsuvík – túnakort 1918 lagt ofan á loftmynd. ÓSÁ

Ýms fell og hæðir risa upp úr sléttlendi þessu, svo sem Lambafellin bæði, sem aðskilja Vesturengi og Austurengi, Bæjarfellið, norðan við Krýsuvíkurbæinn og Arnarfell, suður af bænum; bæði þessi fell eru móbergsfjöll. Sunnar nokkru er hálsdrag eitt, er liggur austur af Fitatúninu; eru þar vestastir móbergstindarnir Strákar, þá Selalda, Selhóll og Trygghólar austastir. — Það er talinn hádegisstaður frá Krýsuvík, þar sem mætast rætur eystri Trygghólsins og jafnsléttan austur af honum. Suður af Selöldu og fremst á brún Krýsuvíkurbjargs er hæð sú er Skriða heitir. Mun þar vera hinn eini staður í berginu, sem nokkurs móbergs gætir, en vestanvert við hæð þessa er basaltlag eitt, eða fleiri, efst í bjargsbrúninni; skagar basaltið þar lengra fram en móbergið (af skiljanlegum ástæðum), svo að loftsig er alla leið niður í urðina, sem þar er neðan undir. Er þarna einn hinna fáu og fremur smáu staða á allri strandlengju Krýsuvíkur, sem vænta má, að nokkuð reki á fjörurnar.

Krýsuvíkurberg – Ræningjastígur.

Framan í Skriðunni er Ræningjastígur (hans er getið í Þjóðsögum J.Á. og e.t.v. víðar). Stígur þessi er gangur einn, sem myndast hefir í móberginu og liggur skáhalt ofan af bjargsbrún og niður í flæðarmál. Ræningjastígur hefir verið fær til skamms tíma, en nú er sagt, að svo mikið sé hrunið úr honurn á einum stað, að lítt muni hann fær eða ekki.

Utan þessa svæðis, sem hér er nefnt, má telja til gróðurlendis hina svonefndu Klofninga í Krýsuvíkurhrauni; þar er sauðfjárbeit góð. Þá er Fjárskjólshraun sunnan í Geitahlíð, austarlega, og hólmarnir tveir í ögmundarhrauni, þeir Húshólmi og Óbrennishólmi. Er á öllum þessum stöðum lynggróður mikill og dálítið kjarr, sprottið upp úr gömlum hraunum. Þá eru hjáleigurnar tvær, austan við Núphlíðarháls, Vigdísarvellir og Bali, með túnstæðum sínum og mýrarskikum í nágrenninu, og svo að lokum, „Dalirnir“ og valllendisflatirnar fyrir innan Kleifarvatn, ásamt grasbrekkum nokkrum, sem ganga þar upp í hlíðarnar.

Sævarströndin

Krýsuvíkurbjarg.

Strandlengja landareignarinnar, frá Dagon á Selatöngum og austur í sýslumörk á Seljabót er 15—16 km. Frá Dagon og á austurjaðar Ögmundarhrauns eru 5—6 km., er það óslitin hraunbreiða allt í sæ fram, að undantekinni Húshólmafjöru, sem vart er lengri en 300—400 metrar.
Austan Ögmundarhrauns tekur við þverhnípt bjargið (Krýsuvikurberg) og er það talið þrítugt til fertugt að faðmatali. Ekki er ólíklegt, að þessi áætlun um hæð bjargsins sé nokkuð rífleg, því að á korti Herforingjaráðsins eru sýndar tvær hæðamælingar á bjargsbrúninni og er önnur 33 metrar, en hin 36. E.t.v. gæti það átt við hér, það sem Páll Ólafsson kvað forðum: „Þeir ljúga báði — held eg megi segja.“ Fyrir austan Eystri-Bergsenda tekur við Krýsuvíkurhraunið, allt austur á Seljabót, og þar fyrir austan Herdísarvíkurhraun, en þá er komið austur fyrir sýslumörk og skal því staðar numið í þá átt.

Skarur neðan Krýsuvíkurbjargs.

Þar sem hraun þessi, Ögmundarhraun og Krýsuvíkurhraun, ganga fram á sævarströndina verða víðast hvar hamrar nokkrir, en þó ekki nægilega háir til þess, að bjargfugl geti haldist þar við um varptímann.
Þrátt fyrir þessa miklu strandlengju eru þó furðulega fáir staðir á henni, þar sem reka getur fest og munu rekasvæðin öll til samans vart nema meiru en einum km.að lengd. Af þessum stuttu fjörustúfum eru helztir: Selatangar, Húshólmi og Skriða, sem áður er nefnd, en þar er bjargsig allmikið og verður að hala upp í festum hvern þann hlut, sem þar rekur á fjöru og að nokkrum notum skal koma. Sama máli gegnir og um Bergsendana báða, þá sjaldan nokkuð slæðist þar á fjörurnar.

Í Keflavík 2020.

Í Keflavík eða Kirkjufjöru í Krýsuvíkurhrauni og eins á Miðrekunum, milli Selatanga og Húshóhna, er og lítilsháttar reki, en um illan veg er að sækja, ef afla skal fanga af öðrum hvorum þessara tveggja staða. Austarlega í Ögmundarhrauni verða tveir básar upp í hraunbrúnina, fram við sjóinn Rauðibás og Bolahás, en ekki er fjaran í hvorum þeirra nema fáeinir metrar.
Eitt er það um Krýsuvík, sem fástaðar mun vera til á Íslandi, en það er; að heiman frá höfuðbólinu og reyndar frá flestum öðrum bæjum í hverfinu, sést engin skák af landi, né fjall, svo að ekki sé það innan landareignarinnar, nema ef telja skyldi, að „þegar hann er óvenju austanhreinn“, þá sjást Vestmanneyjar hilla uppi. Er svo talið, að jafnan viti „Eyjahillingar“ á mjög mikla úrkomu. Dr. Bjarni Sæmundsson getur þess einnig í ritum sínum, að í Grindavík sé það trúa manna, að „Eyjahillingar“ boði hálfsmánaðar rigningu. Frá Krýsuvík eru rösklega tíu tigir km. sjónhending til Vestmanneyja, en nálega stórthundrað km. úr Grindavík. Eyjarnar eru að sjá frá Krýsuvík, sem sex misstórar þúfur, yzt við hafsbrún.“ – S.

Heimildir:
-Reykjanes, 8. tbl. 01.10.1943, Landareign Krýsuvíkur, bls. 5-6.
-Reykjanes, 9-10. tbl. 01.12.1943, Landareign Krýsuvíkur, bls. 5-6.

Krýsuvík – jarðbor HS-Orku í Krýsuvík undir Hettu árið 2025. Baðstofa fjær.

Tag Archive for: Hafnarfjörður

Vegghamrar – Víti – Kaldrani

Geitahlíð – Víti – Fagridalur

Litluborgir – skýrsla

Litluborgir – skilti

Forn eldvörp í Selhrauni – Jón Jónsson

Söguhvörf á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson III

Útsog á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson II

Krýsuvík á Suðurkjálka – Ágúst Sigurðsson I

Ýmislegt frá Krýsuvík

Landareign Krýsuvíkur I og II

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?