Þingvellir – Ferlir

Tag Archive for: Þingvellir

Þingvallakirkja – Orri Vésteinsson

Orri Vésteinsson skrifar um „Þingvallakirkju“ í Árbók Hins íslenska fornleifafélags 2002-2003 (útg. 2204):

Orri Vésteinsson.

„Þingvallakirkja sú sem nú stendur er byggð 1859 en forverar hennar eru taldir hafa staðið á sama stað að minnsta kosti frá því á fyrri hluta 16. aldar. Hún er uppi á hraunhól norðan við Þingvallabæ en kirkjugarðurinn er hins vegar vestan við bæinn. Ýmsum hefur þótt líklegt að upphaflega hafi kirkjan staðið í kirkjugarðinum og lengi hefur verið talið að á 11. öld hafi kirkjurnar verið tvær. Önnur hefði verið búandakirkja, einkakirkja Þingvallabónda, og staðið í kirkjugarðinum en hin hefði verið þingmannakirkja sú sem Noregskonungarnir Ólafur Haraldsson og Haraldur harðráði gáfu viði og klukkur til. Helst hefur verið bent á að sú kirkja gæti hafa staðið uppi á hólnum þar sem núverandi kirkja er og að það væri hún sem Hungurvaka segir frá að hafi fokið í óveðri 1118.

Þingvallakirkja og nágrenni 2024 – loftmynd.

Ekki sjást nein merki um kirkjustæði í kirkjugarðinum en norðan og austan við kirkjuna uppi á hólnum hefur verið bent á ójöfnur og þess getið til að þær væru leifar af eldri kirkjum eða kirkjugarðsvegg.
Hér á eftir verður sagt frá fornleifarannsókn sem gerð var sumarið 1999 til að varpa ljósi á sögu Þingvallakirkju, einkum með það í huga að sýna hversu lengi kirkja hefði staðið á hólnum norðan við bæinn. Í sambandi við fornleifauppgröftinn var gerð úttekt á heimildum um Þingvallakirkju og skal fyrst hugað að þeim.

Heimildir um Þingvallakirkju

Þingvallakirkja og nágrenni – herforingjaráðskort 1910.

Samkvæmt Íslendingabók var kristni lögtekin á Alþingi árið 999 eða 1000. Elsta heimild um kirkju á Þingvöllum er Hungurvaka sem rituð var á fyrsta áratug 13. aldar. Þar kemur fram að árið 1118 hafi kirkja sú fokið á Þingvöllum er Haraldur harðráði (1047-1066) hafi fengið viðinn til. Höfundur Hungurvöku hefur sennilega verið miðaldra er hann reit þessa sögu Skálholtsbiskupa og gæti því vel hafa hitt fólk sem mundi kirkjubrotið 1118. Hungurvaka verður því að teljast fremur áreiðanleg heimild um það atriði og vel má vera að einhver fótur hafi verið fyrir því að Haraldur konungur hafi sent kirkjuviðinn til Íslands.

Fornleifauppgröftur fór fram norðan Þingvallakirkju árið 1999 með það að markmið að kanna leifar af fyrrum á staðnum. Þetta er afstöðumynd af rannsóknarsvæðinu og nálægum minjum á Þingvöllum, byggð á teikningu Guðmundar Ólafssonar af Þingvallaminjum.

Í Hungurvöku er það orðað svo að Haraldur hafi „fengið viðinn til“ og má vera að að baki liggi sögn svipuð þeirri um kirkju sem Þorkell Eyjólfsson ætlaði að reisa á Helgafelli en Ólafur konungur helgi á að hafa gefið honum viðinn til hennar. Að minnsta kosti er ekki augljóst að túlka Hungurvöku sem svo að Þingvallakirkja hafi verið reist á vegum konungs.
Í yngri heimildum en Hungurvöku fær Þingvallakirkja heldur lengri forsögu. Í Ólafs sögu helga eftir Styrmi ábóta frá um 1220 er sagt um dýrlinginn að hann hafi látið „kirkiu gera a Jslandi a Þinguelli þar sem nu er honum helgud kirkia.“ Snorri Sturluson skrifaði aðra Ólafs sögu, byggða á sögu Styrmis og prjónaði aðeins við söguna um Þingvallakirkju: „Óláfr konungr hafði sent til Íslands kirkjuvið, ok var sú kirkja gor á Þingvelli, þar er alþingi er. Hann sendi með klukku mikla, þá er enn er þar.“ Hér mætti geta þess til að þegar Þingvallakirkja var vígð Ólafi konungi hafi verið búin til helgisögn þess efnis að dýrlingurinn hafi sjálfur gefið kirkjuvið og klukku til fyrstu kirkjunnar þar, og hefur ekki þurft að búa hana til úr engu, aðeins hnika til um einn konung. Uppruni klukku þeirrar sem í Þingvallakirkju var hélt þó áfram að vefjast fyrir sagnariturum og seinna í Heimskringlu, í sögu Haralds harðráða, segir Snorri sjálfur: „Haraldr konungr sendi klukku þangat [til Íslands] til kirkju þeirar, er enn helgi Óláfr konungr hafði sendan viðinn til ok sett er á Þingvelli.“

Þingvallakirkja – Teikning Sigurðar Guðmundssonar, málara, af meintri þingmannakirkju á Þingvöllum.

Hér er helst að halda að misvísandi sögur hafi verið á kreiki, ekki aðeins um hvor konunganna sendi viðinn heldur einnig um klukku þá sem verið hefur í kirkjunni á árunum 1220-30 þegar allar þessar sögur eru ritaðar.
Bestu tilraun til heildarsamræmis er síðan að finna í sögu Magnúsar góða og Haraldar harðráða í Flateyjarbók og Morkinskinnu, einnig frá um 1220: „Haralldr konungr sende vt til Jslands klucku til kirkiu þeirrar er hinn heilage Olafr konungr sende uidin til og adra kluckuna. og su kirkia var sett aa þinguelle þar sem alþinge er sett.“ Hér fá báðir konungarnir nokkurt hlutverk, Ólafur helgi kirkjuviðinn og klukku en Haraldur harðráði aðra klukku, og má sjá á þessu að í Þingvallakirkju hafa verið tvær klukkur á 13. öld, hvorug nýtilkomin.

Þingvellir – Teikning Sigurðar, málara, af meintu kirkjuporti þingmannakirkjunnar á Þingvöllum.

Auðvitað er ekki loku fyrir skotið að þessar sagnir eigi allar við nokkur rök að styðjast og Ólafur konungur hafi sent út við til að byggja kirkju á Þingvöllum á árunum 1015-1030 og Haraldur harðráði hafi gert það líka á sínum ríkisárum 1047-1066. Kirkja Ólafs gæti hafa verið léleg eða of lítil og orðin þörf á gagngerum endurbótum eða endurbyggingu þó að ekki væri langt um liðið frá byggingu hennar. Slíkar vangaveltur eru þó til lítils. Heimildirnar eru of fjarlægar atburðunum í tíma og of ósamstíga – án þess að vera hver um sig sérstaklega ólíkleg – til þess að hægt sé að draga af þeim skýrar niðurstöður.
Þó að Þingvallakirkju og kirkjugarðs sé getið á nokkrum stöðum í Íslendingasögum, verður lítið af þeim frásögnum ráðið um gerð kirkjunnar eða staðsetningu. Ljóst er að þingmenn hafa að jafnaði gengið til aftansöngs í Þingvallakirkju, að hellur hafa verið sunnan við kirkjuna og að þar hafa menn oft staðið á mannfundum. Í Grágás og Njáls sögu er kirkjugarðurinn á Þingvöllum kallaður ‘búandakirkjugarður’ og hefur það hugtak lengi valdið mönnum heilabrotum.

Þingvallakirkja 2025.

Páll Vídalín (1667-1727) segir frá því í Skýringum yfir fornyrði Jónsbókar að Alexíus Pálsson, sem var prestur á Þingvöllum frá um 1514 til 1533, hafi fært kirkjuna úr kirkjugarðinum og upp á hólinn þar sem hún hefur staðið síðan, norðan við bæinn, vegna vatnsuppgangs í kirkjugarðinum. Páll bætir því við að kirkjan hafi í fornöld staðið á hólnum þangað sem kirkjan var færð á 16. öld. Hann skýrir ekki nánar á hverju þessi sögn sé byggð, en einfaldast er að álykta að Páli eða einhverjum öðrum glöggum fræðimanni á undan honum hafi þótt hugtakið ‘búandakirkjugarður’ grunsamlegt og því sé um að ræða fræðilega ályktun frekar en áreiðanlega hefð.

Sigurður Guðmundsson (1833-1874).

Sigurður Guðmundsson, sem fyrstur gerði skipulega rannsókn á Þingvöllum, taldi það gamla og almenna sögn að tvær kirkjur hefðu verið á Þingvöllum í fornöld, annars vegar búandakirkja og hins vegar þingmannakirkja (nýyrði Sigurðar?) enda væri orðið búandakirkjugarður „tilgángslaust orðatiltæki, ef kirkjugarðurinn hefði verið einn.“ Hann taldi það líka almenna sögn að þingmannakirkjan hefði staðið þar sem Þingvallakirkja stendur nú og taldi sig sjá ummerki bæði um kirkjugarð og klukknaport þar á hólnum. Birtir Sigurður tilgátumyndir bæði af þingmannakirkjunni og klukknaportinu.
Matthías Þórðarson gerði röksemdafærslu Sigurðar að sinni, enda taldi hann ófært að þingmenn hefðu þurft að troðast inn í kirkju Þingvallabónda, sem hann sá fyrir sér sem litla einkakapellu sem hefði verið reist skömmu eftir kristnitöku. Þess vegna hefði verið mikil þörf á nýrri kirkju sem Ólafur helgi hefði gefið þjóðinni og hefði hún þjónað þingheimi til 1118 er hana braut í ofsaveðri. Síðan þá hefði aðeins verið búandakirkja á Þingvöllum.

Þingvallakirkja 2002.

Hugmyndina um að þingmannakirkjan hefði staðið uppi á hólnum þar sem núverandi kirkja er má því rekja allt aftur á 17. öld, til Páls Vídalíns, og má vel vera að um það hafi verið „almenn sögn“ um aldaraðir. Sigurður Guðmundsson taldi sig sjá merki uppi á hólnum um hellurnar sem sagt er í Ljósvetninga sögu að hafi verið sunnan undir kirkjunni. Matthíasi Þórðarsyni fannst hellurnar ómögulega hafa geta verið í kirkjugarðinum og taldi hann lýsingu sögunnar eiga betur við aðstæður uppi á hólnum. Báðir virðast þeir telja að hellurnar í sögunni séu náttúrulegar hraunhellur, sem vissulega geta hafa staðið upp úr sverði sunnan við kirkjuna uppi á hólnum, en hitt virðist fullt eins sennilegt að í sögunni sé átt við hellur í stétt.Verður að telja það beinlínis líklegt að hellustétt hafi verið meðfram kirkju í kirkjugarðinum en þar er deiglent og því þörf á grjótlögn til að koma í veg fyrir að svað myndaðist við mikla umferð.

Þingvellir 1906 – Ásgrímur Jónsson.

Hugtakið ‘búandakirkjugarð’ mætti skýra með því að kirkjugarðurinn á Þingvöllum hafi á 11.–12. öld verið einkakirkjugarður, að þar hafi aðeins heimilismenn Þingvallabónda átt rétt á legi, en fyrir aðkomumenn sem dóu um þingtímann hafi þurft að finna leg annars staðar. Slíkar takmarkanir voru algengar á 12. og jafnvel 13. öld, eins og fjölmargir máldagar sýna, og hurfu ekki fyrr en sóknaskipulagið var orðið fast í sessi í lok 13. aldar. Á það má einnig benda að þó að hugtakið ‘búandakirkjugarður’ virðist óþarft hafi þar aðeins verið einn kirkjugarður og þeir gætu þess vegna hafa verið tveir, þýðir það ekki að kirkjurnar hafi verið tvær. Þá má
líka stinga upp á því að hafi verið sérstök þingmannakirkja á Þingvöllum sé líklegra að hún hafi staðið í þinginu sjálfu, vestan Öxarár, fremur en austanmegin, svo að segja ofan í bæjarstæðinu.

Þingvellir – minjakort.

Þar til skýrari vísbendingar koma fram er einfaldast að gera ráð fyrir að ein kirkja hafi verið reist á Þingvöllum á 11. öld og að sú kirkja eða arftaki hennar hafi fokið í óveðri 1118. Vel er hugsanlegt að einhver fótur sé fyrir sögnum um gjafir Ólafs helga og/eða Haralds harðráða til Þingvallakirkju en ólíklegt er að úr því fáist skorið í hverju þær fólust.
Um staðsetningu þessarar fyrstu kirkju er heldur ekkert vitað en einfaldast er að ætla að kirkja sú er Alexíus Pálsson vígðist til í byrjun 16. aldar hafi staðið mjög lengi á sama stað, hugsanlega allt frá byrjun 11. aldar. Sú kirkja stóð í kirkjugarði þeim sem enn er á árbakkanum vestan við bæinn – um það er Páll Vídalín býsna örugg heimild. Ekki er vitað nákvæmlega hvar í garðinum kirkjan stóð, né hvort garðurinn hefur færst eitthvað til á umliðnum öldum, sem alls ekki er ólíklegt. Elstu kirkjuleifanna gæti því verið að leita í miðjum kirkjugarðinum sem nú er, og er þá tæplega mikið eftir af þeim, því að grafir hafa verið teknar þar um aldabil og var garðurinn talinn útgrafinn um aldamótin 1900. Hafi kirkjugarðurinn verið færður til, t.d. fjær árbakkanum, gæti kirkjuleifanna verið að leita vestan við núverandi kirkjugarðsvegg.

Þingvellir – kort.

Viðnámsmælingar sem gerðar voru í kirkjugarðinum sumarið 1999 sýndu reglulega ójöfnu í suðausturhorni garðsins en hvort þar er kirkjurúst eða eitthvað annað er ekki hægt að segja til um án frekari rannsóknar.
Miðaldamáldagar Þingvallakirkju eru tveir og gefur hvorugur neina vísbendingu um staðsetningu eða gerð kirkjunnar. Elstu lýsingu á kirkjunni er að finna í máldaga Brynjólfs biskups frá 1644. Þá hafði kirkjan verið nýlega uppbyggð og er henni lýst svo: kyrckian i sialffre sier væn og algilld. Mattar vider / aff eik. v. staffgölff. bunden jnnan Med eikarbóndum / og sud Med vænum grenebordum. þiliadur koren / heffur þetta Allt S. Eingelbrigt tillagt og byggia läted / gamaltt Alltare og Predikunar Stoll. Standþil fyr / er kyrckiu. kuenn sæte i kyrckiu er smijda heffur lat / ed S. Eingelbrigt hurd aa järnum lagde annad / til S. Eingelbrigt jnnlæst vænne læsingu Med hespu.

Þingvellir 1720.

Séra Engilbrikt Nikulásson var prestur á Þingvöllum 1617-1668 og hefur sennilega reist þessa nýju kirkju um 1640. Næst er til afhending Þingvallastaðar frá 1678 og er þessari sömu kirkju þá lýst svo: kyrkian so standande med 5 stafg- / olfum, alþiliud fyrer framann og bakþil j kornum sumu / lósnu yfer sialfu alltarenu. Alltare Predikunarstoll / halfþil mille kors og kyrckiu…
Næst var kirkja og staður afhent 1703 og er kirkjan þá talin vera í hálfu sjötta stafgólfi: alþiliud utar / i gegn, med standþile og biorþile bak og fÿrer kÿrkiu; / becker födrader bæde i kör og framkÿrkiu; kvenn- / sæte, alltarj velsæmelegt med gradu j predikunarstóll….

Uppdráttur af Þingvöllum frá 18. öld.

Svo virðist sem kirkjunni hafi eitthvað verið breytt og hún prýdd, m.a. með glerrúðum,en þó virðist þetta vera í grundvallaratriðum sama húsið og lýst er 1644 og 1678. 1726 er kirkjan enn með sama móti, en er þá talin „ad widum æred gomul, fuen og hláleg, fyrer utan weggena, sem eru af griote nylega reparerader.“ Þetta er í fyrsta skipti sem getið er um grjótveggi um Þingvallakirkju en ekki er ástæða til að ætla annað en að kirkja sú sem sr. Engilbrikt reisti um 1640 hafi verið með hlífðarveggjum úr torfi og grjóti að norðan og sunnan.
Sr. Markús Snæbjörnsson reisti nýja kirkju á Þingvöllum um 1740. Hann tók við staðnum 1739 en í vísitasíu frá 1746 er kirkjan sögð „i 6 stafgolfum under Súd, alþiliud um hverfis i Chör og framkirkiu til beggia hlida.

Þingvallakirkja; rannsóknaruppgröftur 1999 – leifar krjótveggjar úr byggingu frá síðmiðöldum, niðurgröftur frá 18. öld til hægri.

Þessu til staðfestingar má nefna að Jón Ólafsson frá Grunnavík skýrir frá því að Markús hafi fundið í veggjarundirstöðum kirkjunnar, þá er hann byggði hana upp, annan þeirra steina með alinmáli, sem voru í kirkjukömpunum, og komið honum þannig fyrir í öðrum kirkjuveggnum að hann sæist, og má af því ráða að hann hafi byggt kirkjuna algerlega frá grunni. Þó að fjöldi stafgólfa sé ekki áreiðanleg vísbending um stærð húsa má vera að þetta hús hafi verið ívið stærra en kirkja séra Engilbrikts frá um 1640.
Nákvæmari lýsing á kirkju sr. Markúsar er til frá 1750: kyrkian j siälfre sier, er j 6 stafgolfum, öll under Sud, alþiliud til beggia hlida, Slagþil uppj giegn bæde fyrer framann og ad körbake listad, med födrudum vindskeidum yfir. Upp af alltarinu er glerglugge med 9 rudum…

Þingvallakirkja 1834.

Ekki er getið um breytingar á þessari kirkju fyrr en um 1770 en 1772 hafði norðurveggur hennar verið hlaðinn upp. Um það hafði verið kvartað þegar 1755 að hann væri lélegur og hefur eftir þessu að dæma ekki verið mikið vandað til verks við byggingu þessarar kirkju. 1776 er þess getið að langþiljur séu farnar að gisna og eina vanti og 1779 segir prófastur að kirkjan sé farin að ganga á torfveggina og þurfi viðréttingu.
1783 er svo komið að prófastur telur í vísitasíu að kirkjan þurfi við fyrstu hentugleika að reparerast. Það varð þó ekki fyrr en sumarið 1790 að sr. Páll Þorláksson lét byggja nýja kirkju á Þingvöllum. Sú kirkja virðist hafa verið jafnstór forvera sínum, 6 stafgólf, og mjög lík að öllu leyti, enda voru viðir gömlu kirkjunnar endurnýttir að verulegum hluta í hinu nýja húsi. Samkvæmt mælingu frá 1845 var þetta hús 12×5 álnir að stærð eða 7,5×3,1 m, jafnlöng en heldur mjórri en kirkja sú er reist var 1859 og enn stendur.

Þingvallakirkja 1874.

Í vísitasíum frá 19. öld er öðru hverju getið um galla og viðgerðir á kirkjunni. 1803 er þilja þegar fallin úr framkirkjunni að sunnan og önnur farin að gallast af fúa, en 1808 hafði verið gert við þær. 1818 er farið að votta fyrir vatnsgangi á þilsperrur kórsins að innan og 1822 er kominn torfgafl á kirkjuna að austan, en fram að því hafði verið timburþil fyrir kórnum. 1828 kemur fram að kórinn taki upp tvö af sex stafgólfum kirkjunnar en 1836 er „kirkiuhusid … nu somasamlega uppbiggt af nyu aukid ad þilium, gólfe og Málverke.“ Næstu ár á eftir er kirkjan talin vel á sig komin en 1844 er „kyrkiuveggurinn nyrdri … faren ad klofna sudurveggurinn er heldur ecki fri ad bungi ut um midiuna.“
1852 hefur gólfið í kórnum verið endurbætt en veggirnir eru enn bilaðir og þakið einnig farið að verða hrörlegt. Næstu ár á eftir virðist hægt og bítandi síga á ógæfuhliðina og aukast og ágjörast gallarnir ár frá ári allt til 1859 að sr. Símon Beck lætur smíða kirkju þá sem enn stendur á Þingvallastað.

Þingvallakirkja 2025.

Kirkja sú sem nú stendur á hólnum norðan við Þingvallabæ er á grunni hlöðnum úr hraungrýti, 7,80 m löng frá austri til vesturs og 5 m breið frá norðri til suðurs. Norðan við hana er slétt flöt og um 12 m norðan við kirkjuna er hraunhóll sem er gróinn að mestu. Austan við kirkjuna er einnig slétt flöt út að þjóðargrafreit sem hlaðinn var efst í Þingvallatúni árið 1940. Á þessari flöt er þúfnaröð sem liggur frá austri til vesturs norðan við kirkjuna og beygir síðan til suðurs austan við hana. Hleðslugrjót kom í ljós er grafið var fyrir ljóskastara í þúfnaröðina norðan við kirkjuna fyrir nokkrum árum.“

Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 97 árg. 01.01.2004, Þingvallakirkja, Orri Vésteinsson, bls. 163-182.

Þingvallakirkja og nágrenni.

Skrár

Þingvellir, friðun og fullveldi – Einar Á.E. Sæmundsen

Í Morgunblaðinu árið 2018 má finna skrif Einars Á.E. Sæmundsen um „Þingvelli, friðun og fullveldi„. Þingvellir skipa sérstakan sess í hjarta íslensku þjóðarinnar. Einar Á.E. Sæmundsen, þjóðgarðsvörður á Þingvöllum, fjallar hér um mikilvægi staðarins í sjálfstæðisbaráttunni.

Einar E.Á. Sæmundsen.

„Saga Íslands og íslensku þjóðarinnar kemur hvergi betur fram á einum stað en á Þingvöllum við Öxará. Með stofnun Alþingis um árið 930 urðu Þingvellir að einum mikilvægasta samkomustað landsins. Eftir að formlegu þinghaldi lauk árið 1798 urðu Þingvellir að hljóðum stað utan alfaraleiða.
[Reyndar er þetta ekki alveg rétt. Saga Íslendinga endurspeglast hvergi betur en í minjum þeim sem skilgreina má sem leifar liðinna kynslóða um land allt, frá upphafi byggðar til vorra daga. Að skilgreina Þingvelli sem miðdepil alls athafna- og mannlífs í landinu í gegnum tíðina verður að teljast svolitla þröngsýni].
Kröfur um aukna sjálfstjórn til handa Íslendingum og heimsóknir erlendra ferðamanna færðu Þingvöllum nýtt hlutverk í samfélaginu að loknu þinghaldi. Erlendir ferðamenn, sem komu til Þingvalla, undruðust og dáðust að landslagi og söguminjum um leið og þeir fengu fyrirgreiðslu hjá presti og fólki hans á Þingvöllum. Lýsingar ferðamanna rötuðu á ferðabækur og komu Þingvöllum á kortið sem fyrsta ferðamannastað landsins.

Kristján VIII Danakonungur.

Á sama tíma náðu straumar sjálfstæðisvakningar í Evrópu til Íslendinga. Við það fengu Þingvellir táknrænt hlutverk í þjóðlífinu þar sem saga Alþingis á þjóðveldisöld var sett fram í ræðum og ritum. Fjölnismenn settu fram kröfur um að endurvekja Alþingi á Þingvöllum. Úr varð þó með konungsúrskurði Kristjáns VIII, um stofnun þings á Íslandi, að endurnýjað Alþingi kom saman í húsi Menntaskólans í Reykjavík 1. júlí 1845. Þrátt fyrir það urðu Þingvellir að mikilvægum fundarstað þar sem kjörnir fulltrúar mættu til hvatningarfunda allt til ársins 1907, til knýja á um meiri réttindi Íslendingum til handa. Þingvellir festust í sessi sem mikilvægur staður til að fagna merkustu atburðum í sögu þjóðarinnar eins og afhendingu stjórnarskrárinnar 1874 á völlunum skammt norðan við Öxará. Á síðari hluta 19. aldar fjölgaði gestum á Þingvöllum og var því gistihúsið Valhöll reist skömmu fyrir aldamótin norðanvert á þingstaðnum forna.

Heimsókn Friðriks VIII til Þingvalla 1907.

Heimsókn Friðriks VIII konungs til Íslands í ágúst 1907 var stórviðburður sem hafði mikil áhrif vegna allra þeirra framkvæmda sem fylgdu heimsókninni víða um land en einnig vegna þess samningaferlis sem hófst í kjölfar konungsheimsóknarinnar og átti eftir að leiða til fullveldis Íslands 1918. Heimsókn konungs var ekki án gagnrýni. Árið 1907 birtist fyrsta skrif þar sem fjallað var um nauðsyn þess að friða Þingvelli og aðra staði. Í grein sinni „Um verndun fagurra staða og merkra náttúruminja“ í Skírni fjallaði Matthías Þórðarson fornminjavörður um nauðsyn þess að friða merka staði landsins og ritar:

Almannagjá.

„Fyrst og fremst má nefna Almannagjá alla og svæðið umhverfis Þingvelli við Öxará,– er ekki getur kallast sögustaður alt eða talist til fornmenja“.
Síðar í grein sinni nefnir hann að vegagerð hafi spillt Almannagjá og söguminjum þar. Hann fjallaði um friðunaráform erlendis og nefndi meðal annars Yellowstone í Bandaríkjunum sem dæmi um stað sem friðaður væri með allsherjarlögum. En vegurinn var kominn um Almannagjá og greiddi leið gesta til Þingvalla. Fleiri ferðamenn komu og vinsældir Þingvalla jukust jafnt og þétt. Fyrsti helgaráfangastaður ferðamanna utan Reykjavíkur var orðinn að veruleika en slæm umgengni varð viðvarandi.

Þingvellir – Almannagjá frá vestri til austurs.

Árið 1913 ritaði Guðmundur Davíðsson kennari grein í Eimreiðina sem ýtti hugmyndum um friðun Þingvalla úr vör. Honum blöskraði umgengnin og ritaði: „Náttúrufegurð og sögufrægð Þingvalla gæti ekki verið höfð í jafnlitlum metum hjá neinni menningarþjóð, eins og raun er á, nema Íslendingum einum.“
Guðmundur hafði kynnt sér hugmyndir um þjóðgarða erlendis og lýsti þeim: „Þjóðgarðarnir eru friðhelgir reitir. Engum er leyft að deyða þar nokkra skepnu, né skemma jurtagróðurinn. Náttúran fær algerlega að njóta sín, óspilt af hálfu mannsins og alidýra hans. Þjóðgarðar þessir eru flestir þjóðeignir og opinberir skemtistaðir almennings, – „til gagns ok gleði fyrir þjóðina“, eins og komist er að orði um þjóðgarðinn fræga í Bandaríkjunum.“

Þingvellir við Öxará ásamt „allra þjóða gestum“.

Niðurstaða Guðmundar var skýr en hann ritaði að „Þingvellir við Öxará væri sá staður, sem framar öllum öðrum stöðum hér á landi ætti skilið að vera gjörður að þjóðgarði Íslands.“
Í grein sinni lýsti hann ýmsum hugmyndum varðandi framtíðarnýtingu svæðisins, mögulega stærð og hvaða áhrif friðunin myndi hafa. Í lokin nefnir hann að til að varðveita Þingvelli sem best á 1.000 ára afmæli Alþingis árið 1930, sem þó voru enn 17 ár í, væri best að friðlýsa svæðið sem þjóðgarð.
Greinin vakti athygli og var gagnrýnd. En fræjum var sáð með þessari hugvekju Guðmundar og á næstu árum fóru fram umræður um framtíð Þingvalla og hugmyndir um þjóðgarð.

Þingvellir 1944.

Sumarið 1918 voru samningaviðræður á lokastigi um fullveldi Íslands. Sunnudag einn í júlí gerði samninganefnd Dana og Íslendinga um fullveldissamninginn hlé á vinnu sinni og fór í dagsferð til Þingvalla. Þrátt fyrir kalsalegt veður gengu þeir um vellina og virtu fyrir sér söguminjar staðarins og nutu veitinga í Konungshúsinu skammt neðan við Öxarárfoss. Var glatt á hjalla og komið seint til baka til Reykjavíkur.
Líklega má telja að þessi einfalda heimsókn samninganefndarinnar til Þingvalla hafi verið eina beina tenging Þingvalla við samningagerðina um fullveldi Íslands í konungssambandi við Danmörku sem tók gildi 1. desember 1918. Þrátt fyrir það var saga og ímynd Þingvalla alltaf Íslendingum hvatning til að vinna að sjálfstæði Íslands áratugina á undan.
Rúmum aldarfjórðungi síðar, þann 17. júní 1944, urðu Þingvellir meginvettvangur stærsta atburðar í nútímasögu Íslands þegar sambandinu við Danmörku var slitið og stofnað sjálfstætt lýðveldi á Lögbergi að viðstöddu fjölmenni.“

Heimild:
-Morgunblaðið 01.12.2018, „Þingvellir, friðun og fullveldi, Einar Á.E. Sæmundsen, bls. 16.

Þingvellir – íslenski ríkisfáninn að húni á Lögbergi.

Skrár

Þingvellir – haustlitir

Árstíðirnar eiga sérhver sínar dásemdir.

Þingvellir – haustlitir.

Veturinn getur á stundum verið hálfleiðinlegur, en á eflaust sína vandfundni kosti. Vorið byrjar jafnan með birtingu lífssteinanna undan klakabrynju vetrarins sem og opinberun vetrarblómsins í takti við ris sólarinnar. Sumarið gefur og jafnan tilefni til nýrra uppgötvana í stöðugum litablómatilbrigðum þess dásamlega landslags er okkur hefur verið gefið – og er öllum ætlað.

Þingvellir – haustlitir.

Haustlitaferð á Þingvelli í lok september eða í byrjun októbermánaðar ár hvert ætti í raun að vera hverjum sæmilegum náttúruunnanda áhugavert viðfangsfeni.
FERLIRsfélagar hafa regluglega lagt leið sína á Þingvöll á nefndum árstíma og jafnan notið litatilbrigði náttúrunnar – líkt og sjá má á meðfylgjandi myndum á myndavefsíðu www.ferlir.is …

Þingvellir – haustlitir.

Skrár

Í hreinskilni sagt – Þjóðgarðurinn á Þingvöllum; Kakali skrifar

Í Mánudagsblaðinu árið 1967 er grein eftir Kakala undir fyrirsögninni „Í hreinskilni sagt – Þjóðgarðurinn á Þingvöllum„:

Mánudagsblaðið 31.07.1967.

„Jœja, þá er Þingvöllur aftur kominn á dagskrá, og þykjast nú allir geta lagt orð í belg og skipað fyrir, hversu staðurinn skuli byggður upp og gerður að sómasamlegum þjóðgarði í stað þess, sem nú er. Sumir vilja helzt engu um róta, vilja staðinn nú, þ.e. rústir og minningar, eins og hann var á dögum þjóðveldisins. Aðrir telja að þarna eigi að efna til annars Skálholtsævintýris, enn aðrir, að koma þurfi upp alþjóðlegum gististað svo hægt verði, ekki aðeins að gera staðinn eftirsóttan um allan heim heldur og að þéna megi á rekstri hans stórfé.

Þingvellir – Njálsbúð.

Allt er þetta, út af fyrir sig, athyglisverðar tillögur. En hvílík börn eru það nú, sem skrifa í blöð og telja Þingvöll í sama horfi og á þjóðveldistímanum, á niðurlægingartímabilinu eða á einræðisöldinni. Sennilega vita menn ekki með vissu um upprunaleg sæti nema tveggja til fjögurra búða. Um stærð tveggja er vitað með nokkurri vissu. Njálsbúð og biskupsbúð. Sennilega hafa búðir á Sturlungaöld verið miklu stærri og veigameiri, því ríki höfðingja á dögum Njáls og alveg til daga Sturlu föður Sturlunganna voru kotríki þegar þau eru borin saman við veldi höfðingjanna á næstu 150 árum. Á þeim tíma var almennt að höfðingjar riðu með 600 manna vopnað lið á þing, jafnvel yfir eitt þúsund þegar mest var við haft.

Þingvellir – búðir.

Þingreiðarlýsingar Sturlungu eru stórkostlegar og langt fram úr öllu, sem gerðst á síðari öldum meðan þingið var haldið eystra,- enda var þingtíminn lækkaður í fjóra daga um nokkurt tímabil og síðan aftur upp í 10 daga, oft lengur vegna m.a. drykkjuskapar valdsmanna, en þingið var, aldrei nema svipur hjá sjón eftir að þjóðin missti sjálfstæði.

Nú er komin ógnarhelgi yfir rústir þær sem kúra í skjóli við Lögberg og aðrar sem kúra norðan megin við Lögberg. Allt eru þetta seinni rústir, margfalt minni en þær búðir sem þar stóðu með þjóðveldið var við lýði. Eins og hér í blaðinu hefur verið rætt sumar eftir sumar, væri það m.a. eitt fyrsta verkið, að koma upp búð, sem væri byggð eftir ströngustu fyrirmælum þjóðminjavarða, en þeir hafa játað að slík búð yrði h.u.b. 95% rétt byggð að ytra og innra búningi.

Þingvellir – búð við Lögberg.

Eins og sakir standa þá þekkja ekki einu sinni flestir Íslendingar né hafa nokkra hugmynd um útlit búðanna svo ekki sé talað um útlendinga þegar þeir sjá þessa þúfnakolla, sem eru búðarrústirnar. Hér er ekki um gerviminjar að ræða heldur til þess eins að gefa gestum okkar hugmynd um útlit búðanna, en sjálft búðarstæðið yrði varðveitt þar til framkvæmdar yrðu þær fornmenjarannsóknir, sem að sögn Björns Þorsteinssonar, sagnfræðings, hafa ekki farið fram að ráði. (En beinagrind af upplýsingum hér á undan er tekin úr ritgerð eftir Björn, varðandi fornminjar og búðir, og birtist í nýjasta hefti Ferðahandbókarinnar). Hljóta allir réttsýnir menn að sjá, að hér er ekki eina vanhelgi á fornum stöðum heldur sjálfsögð hjálp við ferðafólk, íslenzkt sem útlent. Gera hið sama flestar þjóðir í þessum tilgangi og okkur ekki vandara um en öðrum.

Þingvellir – búðir.

Næsti þátturinn er svo aðbúnaður fyrir gesti. Valhöll hefur verið endurbyggð og er miklu betra hótel en það var fyrir. Reksturinn sjálfur er til fyrirmyndar en betur verður að gera ef gott má teljast. Einhvern tíma verða Íslendingar að gera sér ljóst, að útlendingar koma ekki til Íslands til að finna sól. Eflaust fá flestir gnótt af sól heima hjá sér, ef sóst er eftir henni sérstaklega, þá kjósa menn sólarlöndin við Miðjarðarhaf. Það er því fyrir mestu, að allur viðurgjörningur við gesti, hvort heldur innlenda eða útlenda, sé sem beztur og í samræmi við kröfur þær sem menn gera almennt. Eins og stendur, á Valhöll óhægt með slíka fyrirgreiðslu og furðulegt að ekki skuli dugmiklum veitingamönnum, sem nú sitja staðinn, gert kleift að vinna, sem fullkomnast fyrir gesti. Af er sú sporttíð þegar drukknir unglingar og æskulýðsmótamenn gerðu innrás í Valhöll og tjaldstæðin þar og nú fréttist ekki neitt um ólifnað né slæma hegðan hjá gestum þar. Það er því fyrir öllu, að gerðar séu aðstæður til bezta veitingahalds og fyrirgreiðslu og miklu fjölbreyttar t.d. hestalán o.s.frv., vissir „túrar“ um staðinn ásamt leiðsögumanni, böð, tjaldlán og möguleikar til útilegu á fráteknum stöðum í Þingvallalandi, barnaferðir og annað í fullkomnara formi en nú er.

Þingvellir – búð.

Í Bandaríkjunum, Evrópu og nálægari Austurlöndum hefur svo verið dyttað að fornum borgum, allskyns endurbætur verið gerðar á sögustöðum. Árlega eru haldnar sögusýningar, fólkið klæðist fornum búningum og sýnd eru atriði sem sönnust úr sögu hvers staðar. Þykir mikið til þessara hátíða koma og kemur þangað jafnan fjölmenni sér til skemmtunar og fróðleiks. Slíkar sýningar gefa miklar tekjur og væri ekki ónýtt fyrir þjóðgarðinn að geta nýtt slíkar tekjur til framkvæmda á staðnum, því rýr eru ríkisútlátin.

Sýnt er á skrifum blaða undanfarið og afstöðu einstaklinga, að við, ýmsir okkar, þjáumst af misskilningi og vissri tegund rembings þegar þingvöllur og málefnin þar eru rædd. Ýmsir telja það goðgá, að hreyfa við þúfnakollunum og vilja alls ekki láta sér skiljast, að ekki yrði um nokkurt rask á fornminjum um að ræða, heldur aðeins nokkurskonar leiðbeiningabyggingu, sem öllum, jafnvel postulum skinhelginnar kæmu að góðu.

Þingvellir – búðir.

Fleiri þjóðir eiga fornminjar en Íslendingar og fáar ef nokkrar þjóðir hafa jafn hörmulega leikið þjóðminjar sínar og víð. Um aldaraðir hefur það verið tízka og máske nauðsyn á hörmungarárum, að rífa allt gamalt í rúst, og jafn sögurík þjóð og Íslendingar, sem, að að vísu eiga aðeins um 11 aldir sér að baki, er þjóða fátækust að minjum. En við getum ýmislegt af þessu bætt upp vegna greinargóðrar sögu þjóðarinnar, sem lifað hefur í bókmenntum og bætir margt upp, sem annars væri með öllu tapað. Það eru því alveg næg verkefni til þess, að koma upp þarna sómasamlegum þjóðgarði. Það er næstum orðið leiðinlegt, að heyra ár eftir ár, sama vælið í framámönnum um helgi Þingvallar, dásemdina um útsýnið, landslagið og hina ýmsu kosti stað arins, en aldrei minnst á að gera nokkum skapaðan hlut jákvæðan heldur sífellt hálfkák og nudd.

Þingvellir – búðartóft.

Þingvellir eru fagur staður, en merkilegt nokk, þá munu forfeður okkar ekki hafa valið hann til þingstaðar vegna fegurðar, heldur vegna þess, að þangað var, að öllu athuguðu, bezt að sækja frá öllum landshlutum.

En hvort heldur hefur ráðið þægindi eða fegurðarskyn, þá tókst þó svo til, að landslagið er sérkennilegt og fagurt.“

Þingvellir til forna.

Hvað svo sem fólki finnst um framangreind skrif má segja með nokkurri sanngirni að í þeim felist nokkur sannleikskorn. Aðstandendur Þingvallaþjóðgarðs mættu að meinalausu gera gestum hans meira undir höfði þegar kemur að sjálfbærum söguskýringum á vettvangi, t.d. með gerð tilgátumannvirkis er útskýrt gæti upphaflega tilgang þess á auðskiljanlegan hátt, sem og með uppsetningu viðburða í samvinnu við áhugafólk um uppruna „Íslendinga“ í nýju landi, viðbrögð þeirra við staðháttum og þróun þjóðveldisins frá upphafi til vorra daga…

Heimild:
-Mánudagsblaðið, 26. tbl. 31.07.1967, Í hreinskilni sagt – Þjóðgarðurinn á Þingvöllum, Kakali skrifar, bls. 3.

Þingvellir – Almannagjá.

Skrár

Lögberg á Þingvöllum

Í skrifum Birgirs Hermannssonar um „Þingvelli og íslenska þjóðernishyggju“ fjallar hann m.a. um staðsetningu Lögbergs á Völlunum:

Birgir Hermannsson.

Ein augljós vandkvæði við upphafningu þjóðveldisins var skortur á mannvistarleifum frá þessum tíma. Í samanburði við nágrannaríkin er Ísland óvenju fátækt af gömlum byggingum frá öllum tímum sögu sinnar. Hér eru engir gamlir herragarðar sem minna á ríkidæmi, vald eða afrek í menningarefnum. Engir eru hér kastalar frá miðöldum, gamlar kirkjur eða augljósar rústir. Íslensk menningararfleifð felst í bókmenntum, en þær hafa dugað vel sem aflvaki þjóðlegrar vakningar og sköpunar. Bókmenntir verða þó mun áhrifaríkari, í pólitísku samhengi, ef sögusviðið er annað og meira en ímyndaður heimur. Til þess þarf að jarðtengja þær. Með Íslendingasögurnar er þetta oftast auðvelt: hetjur riðu um tiltekin héröð og bjuggu á bæjum með nöfn. Það er einnig ljóst að Íslendingar tengdu tóftir og hugsanlegar mannvistarleifar í ríkum mæli við stofnanir þjóðveldisins: hof, þing, lögréttur og dómhringir eru næsta algeng nöfn á hugsanlegum fornleifum, en segja oft á tíðum meira um hugarfar þeirra sem gefa fornleifunum nafn en það sem leynist undir yfirborði jarðar.

Örn yfir Lögbergi á Þingvöllum.

Þingvellir eru í algjörum sérflokki þegar kemur að því að tengja saman bókmenntir, landsvæði, fornleifar og sögu. Þegar þjóðveldið var gert að gullöld Íslandssögunnar og Alþingi þar með miðpunktur athyglinnar, urðu tengslin við Þingvelli sjálfgefin. Á Þingvöllum voru þjóðveldið og Alþingi tengd með áþreifanlegum og sýnilegum hætti við ákveðið landssvæði, landslag, ummerki um mannvistir og örnefni. Það var því tilvalið að gera Þingvelli að sögulegu minnismerki.
Það er þó einnig ljóst að tengsl sjáanlegra mannvistarleifa á Þingvöllum og Alþingis á þjóðveldistímanum eru ekki skýr, enda erfitt að bera saman frásagnir frá 13. öld um enn eldri atburði og stofnanir við sýnilegar mannvistarleifar sem eru líklega flestar frá 18. öld. Umræða um forn mannvirki á Þingvöllum hefur því að miklu leyti snúist um ágiskanir og jafnvel hreinan tilbúning. Það sem skiptir máli hér er viðhorfið til staðarins fremur en staðurinn sjálfur.

Þingvellir – kort.

Hugmyndir og viðtekin söguleg þekking hefur mótast af þeim gleraugum sem Þingvellir voru skoðaðir í gegnum. Umræðan um staðsetningu Lögbergs er ágætt dæmi um vandkvæðin við að festa horfna sögulega stofnun við afmarkaðan stað á Þingvöllum. Íslenska lýðveldið var „endurreist“ að Lögbergi 1944. Þar blaktir nú ríkisfáni lýðveldisins og er án efa helgasti staður Þingvalla. Lögberg var ekki notað við þinghald eftir 1271 og með árunum munaði minnstu að staðurinn týndist, eins og Björn Th. Björnsson kemst að orði. Allnokkur umræða var meðal fræðimanna á nítjándu öld og fyrri hluta tuttugustu aldar um tilvist Lögbergs og hvar hin rétta staðsetning þess væri. Vinsæl og lífsseig skoðun var að Lögberg væri á Spönginni milli Flosagjár og Nikulásargjár. Þessi staður hefur oft verið kallaður Heiðna-Lögberg eða Gamla-Lögberg og því haldið fram að Lögberg hafi síðar verið flutt. Sigurður Vigfússon gróf eftir fornminjum 1879, bæði á Spönginni og á Hallinum þar sem margir töldu Lögberg vera, en fann engar afgerandi vísbendingar.

Þingvellir.

Matthías Þórðarson þjóðminjavörður átti drjúgan hlut í því að „festa“ Lögberg við núverandi staðsetningu. Í ritgerðum í Árbók Hins íslenska forleifafélags frá 1911, 1921-22 og 1943 færir hann rök fyrir máli sínu og gagnrýnir nokkuð fræðimenn fyrri tíma. Í merkri bók sinni um Þingvelli frá 1945 finnur hann sig enn knúinn til að ræða staðsetningu Lögbergs með ýtarlegum hætti: „Á þessum stað á gjábakkanum […] var lögberg, – og er enn“. En af því að það virðist hafa verið orðið óljóst mönnum, „fallið í gleymsku og þá,“ á hinni síðustu öld, og af því að svo virðist enn fremur hins vegar, sem ýmsum sé enn ekki orðið það fullkomlega ljóst, að lögberg var á þessum stað, verður að gera hér nokkru frekari grein fyrir því, hvaða rök liggja fyrir þeirri vissu og fullyrðingu, að lögberg hafi verið einmitt þarna á gjábakkanum.

Þingvellir – minjakort.

Þessi orð – sér í lagi sá tónn sem sleginn er – segja langa sögu um þá óvissu sem ríkir um staðsetningu Lögbergs, sérstaklega ef haft er í huga að íslenska lýðveldið var stofnsett á þessum helga stað einu ári fyrr. Matthías færir skýr og skilmerkileg rök (fornar sögur, fornleifar og örnefni) fyrir máli sínu, þó hann sé á hálum ís í því að fullyrða að fornleifar – „þetta einkennilega og mikla mannvirki frá fornöld“ – veiti „hina áþreifanlegustu, óhrekjandi sönnun“ fyrir staðsetningu Lögbergs.80 Fornleifafræðin hefur enn sem komið er ekki veitt neina slíka vitneskju. Öll röksemdafærsla Matthíasar byggist á misjafnlega sannfærandi líkindum sem eðli málsins samkvæmt eru opin fyrir efasemdum og gagnrýni. Um örnefnin segir Matthías: „Ýmsir menn á vorum dögum hafa viljað líta svo á, að það sé ótrúlegt og jafnvel óhugsandi, að það hafi gleymzt, hvar lögberg var, eða að örnefnið Lögberg á Alþingis-staðnum hafi glatazt, og síðan hafi fengið það nafn annar staðar þar, sem aldrei var lögberg. Þessi skoðun manna hefur sennilega átt drjúgan þátt í því, að halda við, jafnvel allt fram á þessa öld […] þeirri trú, að lögberg hafi verið á Spönginni“.

Þingvellir – Alþingi til forna.

Niðurstaða Matthíasar var sú að örnefnið hafi „horfið af þeim stað, sem átti hann einn með réttu, horfið og dautt af vörum þjóðarinnar“ og „tímans tönn látin níða og naga bótalaust hið sýnilega minnismerki fullkomins frjálsræðis þjóðar vorrar.“ Með tilstuðlan fræðimanna á borð við Matthías hefur þó örnefnið Lögberg verið sameinað „heimastað“ sínum að nýju og lifir í huga þjóðarinnar, verndað og upphafið af íslenska ríkinu sem hinn upprunalegi helgistaður frelsis og sjálfstæðis þjóðarinnar. Þar blaktir nú ríkisfáninn íslenski sem endanleg staðfesting þessa. Fræðimenn og aðrir áhugasamir geta eflaust deilt lengi enn um staðsetningu Lögbergs, en það breytir litlu um opinbera staðsetningu staðarins. Staðsetning og merking Lögbergs hefur verið „fryst,“ enda geta opinberir helgistaðir þjóða ekki þolað óvissu um hugmyndalegan og landfræðilegan miðpunkt sinn.“

Heimild:
-Bifröst Journal of Social Science — 5-6 (2011-2012), Hjartastaðurinn: Þingvellir og íslensk þjóðernishyggja, Birgir Hermannsson, bls. 37-39.

Horft til norðurs yfir þingstaðinn.

Skrár

Hrauntún – Gunnar Grímsson

Á vefsíðu Þjóðgarðsins á Þingvöllum er fróðleg grein Gunnars Grímssonar, landvarðar á Þingvöllum, um Hrauntún:

Hrauntún – nú eyðibýli.

„Hrauntún er eyðibýli í þjóðgarðinum á Þingvöllum. Það er staðsett í miðri sigdældinni í norðanverðu Þingvallahrauni milli Sleðaásgjár og Hlíðargjár og tæpum tveimur kílómetrum sunnan Ármannsfells.

Við skrif Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns 1711 var Hrauntún aðeins örnefni í skóginum. Þar var að sögn búið til forna en bærinn lagðist samkvæmt munnmælum í eyði í plágunni miklu og þar hafi síðar verið selstaða frá Þingvallabæ. Annað Hrauntún – síðar nefnt Litla-Hrauntún – hafi þá og verið nokkuð norðaustar og „skammt eitt þar í frá“; var það einnig talið aflagt í plágunni.

Hrauntún 1929 – Jóhannes Kjarval.

Nýbýli var stofnað í Hrauntúni 1830 sem hjáleiga Þingvallabæjar. Það hélst í byggð í rúm 100 ár en var aflagt 1935 í kjölfar þjóðgarðsmyndunar. Þar bjuggu þrjár kynslóðir sömu fjölskyldu sem ræktuðu sæmilegt býli úr nánast engu, hlóðu mikla grjótgarða og varðveittu um leið stóran hluta þekktra örnefna í og við þjóðgarðinn á Þingvöllum.

Hrauntúnsbærinn
Sigurveig Guðmundsdóttir, sem dvaldi ásamt móður sinni í Hrauntúni sumarið 1919, lýsir húsakynnum Hrauntúnsbænda í grein sinni Sumar í Hrauntúni sem kom út í Lesbók Morgunblaðsins 26. desember 1984:

Hrauntúnsbærinn. Uppdráttur eftir mynni Sigurveigar; teiknaður af Gísla Sigurðssyni, ritstjóra Lesbókarinnar.

„Mitt í þessu fagra ilmandi grængresi reis bærinn Hrauntún, hlýr og vinalegur eins og torfbæir einir gátu orðið. Tvær burstir sneru til suðurs fram á hlaðið og bæjargöngin á milli. Baðstofan var með einum sexrúðu glugga á stafni og tveggja-rúðu glugga til vesturs. Stofan var með þrísettum glugga og klædd bárujárni. Baðstofan með eldhúsið og fjósið afturaf var allt klætt torfi. Vandlega hlaðin stétt úr hraunhellum var fyrir framan bæinn. Hlaða, fjárhús og skemma með þvottahjalli lágu við heimtraðirnar sem lágu í norður í átt að Ármannsfelli.

Hrauntún 2004.

Þrennir fjárhúskofar voru dreifðir um túnið. Austur af túninu var afgirt gerði sem notast var við sem kúahaga. Brunnhola var vestan undir baðstofuveggnum.“

Um stofuna í bænum ritar Sigurveig: „Virðulegasti staður Hrauntúnsbæjar var stofan. Hún var svo virðuleg að fyrstu dagana þorði ég ekki að líta þar inn. Við veggi hinnar blámáluðu stofu stóðu bókaskápar frá gólfi til lofts, bækur á borði, bækur á kistum, allt fullt af bókum, margar í skínandi nýju skinnbandi, gamlar bækur, sögubækur, fræðibækur, tímarit, guðsorð, nýtt og gamalt.“

Staðhættir og örnefni í túni

Hrauntún – örnefni.

Rústir Hrauntúnsbæjarins standa í miðju túninu. Inngangur er á suðurhliðinni, við stóran matjurtagarð sem er áfastur húsgrunninum að framan. Brunnur er hjá vesturhliðinni; þar er enn hægt að nálgast regnvatn á vorin. Skammt vestan við brunninn eru óljósar mannvirkjaleifar á lágum grasbölum.

Heimreiðin liggur að norðausturhorni bæjarins og eru grjóthlaðnar traðir meðfram henni. Þær eru nú nokkuð kjarrgrónar. Flóruð stétt er við traðarendana við bæinn og þar glittir í húsgrunna ýmissa skúra. Sunnan við stéttina eru stórar mannvirkjaleifar með niðurgröfnum kjallara og suðaustan þeirra er útihús.

Hrauntún – grjótgarður.

Hrauntún er umgirt tilkomumiklum, ferhyrndum grjótgarði, ríflega 200 x 200 m á stærð, víða mannhæðarháum en sums staðar hefur hann látið undan trjágróðri. Garðurinn hefur að líkindum verið hlaðinn og færður út í mörgum áföngum og má glöggt greina legu eldri garðbúta í túninu, sérstaklega að norðan- og sunnanverðu. Nokkrar grjóthrúgur eru í túninu og eru þær líklegast þar vegna túnræktar.

Innan þessa grjótgarðs er þvergarður sem aðskilur eystri þriðjunginn frá túninu. Þar var hagi fyrir kýr. Norðaustast í honum er grjóthlaðin rétt og mannvirkjabrot. Þar sunnan við eru forvitnilegar þústir og er ekki óhugsandi að þar leynist forn mannvirki, þótt ekkert verði fullyrt um það að sinni.

Frá Hrauntúni.

Suðaustan í túninu er hóll sem kallast Birgishóll og sunnan hans, upp við túngarðinn, stendur lítið útihús með hlöðu. Vestan túngarðsins er smáhóll og á honum er Litlavarða, um 120 cm há. Suðvestan af henni er Hellishóll og í honum er jarðfall og afar grunnur skúti, tveggja til þriggja metra djúpur. Þar við eru aðrar tvær vörður.

Ítök og nytjar

Hrauntún var hjáleiga í landi Þingvalla og deildi því óskiptum landgæðum milli Þingvallabæjar og annarra hjáleigna hans. Skógarnytjum milli Hrauntúnsbænda og Skógarkotsbænda var þó skipt við Markavörðu, hér um bil mitt á milli bæjanna. Hrauntún átti ekki veiðirétt í Þingvallavatni.

Frá Hrauntúni.

Hrauntúnsbændur söfnuðu mestmegnis kalviði úr skóginum til eldsneytis en skammt austan Hrauntúns er örnefnið Kolgerðir. Þar hefur eflaust verið gert til kola áður fyrr. Norðaustan Kolgerða eru sjónarhólar frá bænum sem nefnast Skyggnirar og Háskyggnirahólar.

Slægjur áttu Hrauntúnsbændur á Hofmannaflöt við Ármannsfell. Einnig hafa bændurnir slegið Sláttubrekku í Ármannsfelli og Biskupsflöt inn við Mjóafell, auk fjölda annarra grasbletta í skóginum. Stundum var farið lengst inn í Sæluhúsaflóa og Brunna til slægna.

Þingvellir – Gaphæðaskjól.

Tveir stekkir voru notaðir frá Hrauntúni. Annar þeirra hét Gamli-Stekkur, 900 metrum austan bæjarins. Hinn hét Nýi-Stekkur, neðan við Stóragil í Ármannsfelli í tveggja kílómetra fjarlægð. Fjárgeymslu átti Hrauntún í Lambagjá, rétt norðan bæjarins. Það er þó ekki gjá heldur aflöng, sprungin hraunklöpp með grjóthleðslum fyrir báða enda.

Fjárhellir bæjarins var við Gapahæðir suðaustan Hrauntúns. Engar selstöður eru kenndar við Hrauntún en sunnan Gapahæða eru tveir hólar sem kallast Selhólar.

Samgöngur til og frá Hrauntúni

Nýja-Hrauntúnsgatan.

Hrauntún var úr alfaraleið fram til 1910, þegar Nýja-Hrauntúnsgata var rudd fyrir vagna og bifreiðar. Gata þessi liggur frá Skógarkoti og norður til Hrauntúns, sveigist þar meðfram norðvestanverðum túngarðinum og að bæjartröðunum. Áður fyrr var farið til Skógarkots um Hrauntúnsgötu; hún liggur ögn austar í landinu og hefst við suðausturhorn túngarðsins í Hrauntúni. Þar við er einnig upphaf Gaphæðaslóða sem liggja í suðaustur að fjárhelli bæjarins við Gapahæðir.

Hrauntún – Stekkjargatan.

Stekkjargata bæjarins – sem ber ekkert nafn – liggur beint austur frá Hrauntúni að Gamla-Stekk undir Stórhólum. Gatan er vörðuð að hluta til og heita tvær þeirra næst bænum Skyggnisvarða og Hálfavarða. Frá Gamla-Stekk virðast einhverjir slóðar liggja áleiðis að Prestastíg.

Heybandsvegur Hrauntúnsbænda heitir Víðivallagata og liggur norðaustur af bænum um Víðivelli inn að Hofmannaflöt, þar sem heyjað var. Gatan er nú gróin og illgreinanleg á köflum en hefur verið endurheimt inn að Brúnavörðu.

Norður af bænum liggur malarslóði og kallast Réttargata. Liggur hún að gömlu skilaréttinni við Sleðaás en nyrðri hluti hennar er ekki malarboinn. Leiðir tvístrast miðja vegu milli Hrauntúns og Ármannsfell og liggur eystri gatan, sem er malarborin, til norðausturs að Sandskeiðum.

Hrauntún – Þrívörður.

Vestur af Hrauntúni, norðan Þrívarðna, liggur ógreinileg leið í gegnum Þrívarðnaskóg og niður bergrima á Sleðaásgjá sem nefnist Jónsstígur. Leiðin er almennt kennd við stíginn og liggur áleiðis að Leynistíg á Almannagjá. Norðan leiðarinnar má sjá móta fyrir öðrum götuslóðum sem virðast stefna í átt að Sleðaási og Ármannsfelli um Löngulág. Hér gæti forn alfaraleið hafa legið niður til Þingvalla. Á þessum slóðum er Stóravarða og skammt austar, nálægt Réttargötu, er Gráavarða.

Að lokum liggur Leiragata frá Hrauntúni í suðvestur og fer um Leirastíg á Leiragjá. Hana fóru Hrauntúnsbændur er þeir þvoðu þvott og ull við Leiralæk, þá er hann rann óbeislaður um Leirar. Leiragata sameinast Nýju-Hrauntúnsgötu skammt vestan Hrauntúns.

Hraunbúarnir í Hrauntúni – Halldór Jónsson

Hrauntún 2004.

Hrauntún var byggt að nýju 1830 af Halldóri Jónssyni (1796–1872) frá Eyrarsveit á Snæfellsnesi, vinnumanni séra Björns Pálssonar Þingvallaprests sem hafði þá nýtekið við prestkallinu. Halldór er sagður hafa reist býlið ofan á gömlu seltóftum Þingvallabænda en gamla bæjarstæðið – Gamla-Hrauntún – hafi verið skammt norðaustar. Engin frekari vitneskja hefur varðveist um þær mannvirkjarústir. Halldór var kvæntur Maríu Jónsdóttur (fædd um 1782, dáin milli 1845–1850) og síðar Guðrúnu Gísladóttur (1816–1867).

Hrauntún – túngarður.

Búskapurinn á Hrauntúni einkenndist af miklum harðindum fyrstu áratugina. Bústofninn hafi í fyrstu talið þrjár ær og túnbletturinn gaf aðeins fimm hestburði af töðu. Halldór ræktaði landið síðan af kostgæfni næstu 40 árin og lagði grunninn að sæmilegu meðalbýli, með háum grjótgörðum og túnbletti sem var ræktaður úr nánast engu. Halldór var sæmdur heiðurspeningi („Ærulaun iðni og hygginda“) af Danakonungi árið 1868 fyrir dugnað og hagsýni í búskap og sinnti Halldór hreppstjórastörfum fyrir Kristján Magnússon í Skógarkoti seinustu æviárin.

Jónas Halldórsson

Hrauntún – túngarður.

Við andlát Halldórs Jónssonar 1872 var Hrauntún gert að tvíbýli. Tók sonur Halldórs, Jónas Halldórsson (1853–1922), við öðrum helmingnum aðeins 18 ára að aldri. Hinn helmingurinn fór alls til fjögurra annarra bænda. Enginn þeirra dvaldist þar langdvölum. Einn af þeim hét Tómas Jónsson, áður bóndi á Kárastöðum til áratuga. Hann varð úti í kafaldsbyl í janúar 1883. Eftir það hefur Jónas Halldórsson séð alfarið um búskapinn í Hrauntúni og var þar bóndi næstu 50 árin. Hann var kvæntur Hólmfríði Jónsdóttur (f. 1845).

Jónas var rammur að afli og atorkusamur. Hreppstjóri Þingvallasveitar varð hann 25 ára gamall og sinnti því nær alla sína tíð. Fyrir þrítugt vann hann að meiri háttar vegbótum á Kjalvegi og hlóð veginn upp Sandkluftir. Einnig vann hann þreytulaust að grjótgarðinum mikla í Hrauntúni. Jónas var þekktur fyrir sérlyndi og var svo mikill bókasafnari að gestir áttu ekki orð er þeir komu í stofu bæjarins.

Halldór Jónasson

Hrauntún – Hrauntúnsrétt.

Halldór Jónasson (1878–1969) tók við Hrauntúni að föður sínum látnum 1922 og hélt þar búskap fram til 1935, þegar byggð lagðist af í Þingvallahrauni í kjölfar þjóðgarðsmyndunar. Húsakynnin voru rifin þremur árum síðar. Halldór rak síðar fornbókaverslunina Bókaskemmuna í Reykjavík; hann lést 1969 og er grafinn í Þingvallakirkjugarði.

Halldór vann um 20 ára skeið að vegabótum á hálendinu og var um það rætt (sbr. Árbók Ferðafélags Íslands 1930, bls. 65), að enginn hafi dvalið lengur í óbyggðum – 500 nætur – en Halldór, að Fjalla-Eyvindi undanskildum. Halldór varðaði Kjalveg, ruddi Kaldadal, Uxahryggi og Leggjabrjót sem og Arnarvatnsheiði og Grímstunguheiði.

Ásgeir Jónasson

Hrauntún – hellulagða stéttin framan við bæinn.

Vert er að minnast á bróður Halldórs, Ásgeir Jónasson skipstjóra, í þessari umfjöllun. Ásgeir var þaulkunnugur sínum heimahögum og ritaði tvær greinar í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags á 4. áratug 20. aldar. Sú fyrri, Örnefni í Miðfellshrauni og á Miðfellsfjalli í Þingvallasveit, kom út 1932 og hin, Örnefni í Þingvallahrauni, árið 1939. Örnefnaskrár þessar – og sérstaklega hin síðarnefnda – eru einstaklega áreiðanlegar og geta lesendur hæglega notað þær sem leiðarvísa á göngu sinni í hrauninu. Með skrifum þessum tryggði Ásgeir Jónasson áframhaldandi varðveislu örnefna í og við þjóðgarðinn á Þingvöllum.“

Heimild:
-https://www.thingvellir.is/fraedsla/oernefni/h/hrauntun/

Hrauntún – uppdráttur Gunnars Grímssonar.

Skrár

Sprungur, misgengi og eldgos

Ágúst Guðmundsson skrifaði um „Sprungurnar á Þingvöllum og myndun þeirra“ í Náttúrfræðinginn 1986:

Sprungur á Þingvallasvæðinu.

Inngangur
„Sprunguþyrpingar, þ. e. belti af opnum gjám og misgengjum, eru algengar í gosbeltum hér á landi, en finnast einnig á eldvirkum svæðum erlendis. Almenn lýsing á öllum sprunguþyrpingum á Íslandi er í grein Kristjáns Sæmundssonar (1978), en ítarleg lýsing á einstöku sprungusvæði er í grein Ágústs Guðmundssonar (1980) um sprungurnar við Voga á Vatnsleysuströnd.

Hrafnagjá ofan Voga.

Jón Jónsson (1978) hefur einnig lýst sprungunum á Reykjanesskaga. Sprunguþyrpingar hér á landi eru allt að 20 km breiðar og 100 km langar. Flestar eru þó talsvert minni að flatarmáli, og almennt eru sprunguþyrpingarnar álíka að flatarmáli og rofnar gangaþyrpingar (Walker 1974).
Á síðustu árum hafa umfangsmiklar rannsóknir farið fram á sprunguþyrpingunni við Kröflu (Axel Björnsson o. fl. 1979, Oddur Sigurðsson 1980, Torge 1981, Eysteinn Tryggvason 1980). Kröfluþyrpingin gliðnaði um nokkra metra á tímabilinu 1975-1983. Gliðnunin er talin orsakast af göngum sem troðast lárétt inn undir þyrpinguna á nokkurra kílómetra dýpi (Páll Einarsson og Bryndís Brandsdóttir 1980, Pollard o. fl. 1983). Stundum ná þó gangarnir til yfirborðs og verða þá sprungugos. Utan Íslands hafa sprunguþyrpingarnar á Hawaii einkum verið kannaðar og virðast að flestu leyti mjög áþekkar hinum íslensku (Duffield 1975, Pollard o. fl. 1983).

Hrútagjá.

Sprunguaflfræði er vísindagrein sem hefur þróast ört á síðustu áratugum (Broek 1978). Beiting hennar í jarðfræði er þó nýtilkomin, en hefur þegar varpað ljósi á ýmsa þætti í myndun og þróun jarðsprungna sem áður voru óljósir (Rudnicki 1980). Enn er þó margt óskýrt, en aukin áhersla er nú lögð á nákvæmar mælingar og tilraunir úti í náttúrunni ásamt athugunum á tilraunastofum (Logan 1979). Slíkar nákvæmar athuganir hafa meðal annars leitt til þess að menn gera sér nú betur grein fyrir því en áður, að allar jarðsprungur eru sundurslitnar eða ósamfelldar og því ber að fjalla um þær sem slíkar (Segall og Pollard 1980).

Sprungurnar á Þingvöllum eru hluti af mikilli sprunguþyrpingu sem kallast Hengilsþyrpingin (Kristján Sæmundsson 1978, Eysteinn Tryggvason 1982) og nær frá Langjökli í norðri til Reykjanesskaga í suðri. Þær sprungur sem hér verður rætt um liggja norðan við Þingvallavatn í um 9000 ára gömlu helluhrauni (Guðmundur Kjartansson 1964).

Almannagjá.

Oft hefur verið talið að Þingvallahraunið sé frá Skjaldbreið. Svo mun þó ekki vera, heldur er það komið úr 15 km langri gossprungu á Tindfjallaheiði, vestan við Kálfstinda, og liggur það ofan á Skjaldbreiðshrauninu (Kristján Sæmundsson 1965). Þótt Þingvallahraunið sé úr gossprungu er það dæmigert helluhraun (dyngjuhraun), beltað og tuga metra þykkt, eins og best sést í veggjum Almannagjár.
Á undanförnum árum hafa margvíslegar jarðfræðilegar og jarðeðlisfræðilegar athuganir verið gerðar á Þingvallasprungunum, og verður helstu niðurstöðum lýst hér á eftir. Meginefni greinarinnar eru þó mælingar sem höfundur gerði á nokkrum af stærri sprungunum sumarið 1981 og tilgátur um myndun og þróun þeirra.

Fyrri rannsóknir

Þingvallasprungurnar hafa verið kannaðar bæði jarðfræðilega og jarðeðlisfræðilega á síðustu áratugum, og er rétt að geta hér helstu rannsóknanna.

Þegar árið 1938 var gerð ítarleg könnun á Þingvallasprungunum, sem meðal annars fól í sér mælingu á samanlagðri vídd sprungna í tilteknu sniði (Bernauer 1943).

Þingvellir.

Bernauer og félagar gengu yfir Þingvalladældina milli Almannagjár og Heiðargjár og mældu vídd hverrar sprungu sem þeir rákust á. Niðurstaðan var sú að vesturhluti dældarinnar, 1310 m breiður, hefði gliðnað um 41,2 m, en austurhlutinn, 2150 m breiður, hefði gliðnað um 33,85 m. Engin sprunga reyndist vera í 2,7 km breiðum miðhluta dældarinnar. Heildargliðnun 6160 m mælisniðs yfir Þingvalladældina reyndist því um 75 m, sem jafngildir 1,25%.
Kristján Sæmundsson (1965, 1967) kortlagði helstu sprungur Þingvalla sem hluta af kortlagningu Hengilsvæðisins. Í grein Kristjáns frá 1965 er yfirlit yfir allar fyrri rannsóknir á Þingvöllum, og vísast í það yfirlit um rannsóknir eldri en Bernauers (1943). Þrír rannsóknarhópar hafa á síðustu árum reynt að mæla hraða gliðnunar á Þingvöllum. Þýskur hópur mældi 1967 og 1971, en fann enga marktæka gliðnun eða samþjöppun á því tímabili (Gerke 1974). Bandarísk-íslenskur hópur mældi 1967, 1970 og 1973, og reyndist gliðnunarhraðinn 3 mm á ári tímabilið 1967-1973 (Decker o.fl. 1976). Hópurinn reyndi einnig að mæla hreyfingu samsíða Almannagjá, þ. e. hliðarhreyfingu, en engin fannst.

Niðurstöðurnar sýna að láréttar hreyfingar á Þingvallasvæðinu eru óreglulegar; svæðið næst Almannagjá þjappast saman en svæðið næst Hrafnagjá gliðnar, þannig að lokaniðurstaðan er gliðnun um 2 cm á ofangreindu tímabili. Enskur hópur mældi 1968-1972, 1977 og 1979. Niðurstöðurnar benda til gliðnunar í stefnu þvert á sprungustefnuna, að meðaltali um 3 mm á ári á tímabilinu 1970-1979 (Brander o. fl. 1976, R.G. Mason, munnlegar upplýsingar, 1981).
Eysteinn Tryggvason (1974) hefur mælt lóðrétta færslu eða sig á Þingvallasvæðinu. Niðurstöður hans benda til 2,5 mm sigs austurhluta dældarinnar, miðað við svæðið vestan við Almannagjá, tímabilið 1966-1971. Eysteinn (1968) áætlar mesta sigið á svæðinu 70 m og telur (1982) að breidd þess svæðis sem sígur kunni að vera meiri en breidd Þingvalladældarinnar, þannig að raunverulegur sighraði gæti verið talsvert meiri en þeir 2,5 mm hér á undan.

Stefna

Meðalstefna sprungnanna er N30°A, og er þá átt við línulega stefnu milli sprunguenda. Einstakar sprungur eru hlykkjóttar og víkja sums staðar talsvert frá meðalstefnu. Dæmi um slíkt er Gildruholtsgjá sem er stórt misgengi á austurhluta Þingvallasvæðisins. Gildruholtsgjá liggur í áberandi sveig þar sem misgengið um hana er mest, en þrátt fyrir það er línuleg stefna milli endanna áþekk meðalstefnu sprungna á svæðinu. Flestar sprungur á svæðinu víkja þó lítið frá meðalstefnu.

Lengd

Lengd sprungna er ávallt háð túlkun þar sem þær eru yfirleitt ósamfelldar (sundurslitnar) og klofnar. Í þessari grein hefur sú aðferð verið notuð að telja sem eina sprungu togsprungu eða misgengi sem rekja má óslitið á loftmyndum í mælikvarða 1:33300. Þessi kvarði var valinn til að auðvelda samanburð við sprunguþyrpinguna við Voga (Ágúst Guðmundson 1980) og til að útiloka smásprungur og stuðlasprungur sem sjást á loftmyndum í stærri mælikvarða.
Meðallengd þeirrar 101 sprungu sem mæld var er 620 m. Stysta sprungan mældist 57 m en sú lengsta 7,7 km (Almannagjá). Flestar sprungurnar eru hlutfallslega stuttar, en örfáar mjög langar. Til dæmis eru 44 sprungur styttri en 250 m og 72 styttri en 500 m. Hins vegar eru aðeins 12 sprungur lengri en 1000 m.

Vídd

Vídd sprungna var mæld með 25 eða 50 m millibili. Víddin er að vísu breytileg en oft mest nálægt miðri sprungunni og minnkar svo til beggja enda. Mesta vídd mældist á Hrafnagjá, 68 m. Mesta vídd Almannagjár mældist 64 m, en báðar þessar mælingar eru gerðar eftir loftmyndum. Mesta vídd úti í náttúrunni mældist á Hrafnagjá, 60 m. Þar sem sprungurnar eru víðastar hafa þær lögun langra, mjórra sigspildna.

Lóðrétt færsla

Þingvellir – Almannagjá.

Allar stórar sprungur á Þingvallasvæðinu eru að hluta til siggengi, og margar af smærri sprungunum hafa mælanlega lóðrétta færslu í einstökum mælipunktum. Siggengisveggirnir eru venjulega því sem næst lóðréttir. Sum siggengin eru lokuð, en önnur eru opnar gjár. Sums staðar eru þau því sem næst bein, en annars staðar hlykkjótt. Lóðrétt færsla mældist mest 28 m í einum punkti við Almannagjá, og er þá átt við brúnir misgengisveggjanna. Þar sem austurveggurinn stendur 10 til 20 m hærra en landið rétt austan við hann er heildarsigið um Almannagjá mest um 40 m (Kristján Sæmundsson 1965). Þar sem mælilína Eysteins Tryggvasonar (1974) liggur yfir Almannagjá er sigið 30-35 m, og er þá áttvið brún misgengisins að vestan og lægstu stöðu lands rétt austan við eystri misgengisbrúnina. Sigið um Gildruholtsgjá er 25 m í mörgum mælipunktum nálægt miðju hennar. Mesta sig um flest misgengin er þó aðeins nokkrir metrar.

Almannagjá og Hrafnagjá
Almannagjá og Hrafnagjá eru meginsprungur Þingvallasvæðisins og eru jafnframt þau misgengi sem mynda Þingvalladældina, þ. e. sigdalinn. Báðar eru sprungurnar siggengi, en útlit þeirra er samt talsvert mismunandi. Hér á eftir fer lýsing á þessum sprungum.

Almannagjá

Almannagjá.

Til samans mynda Hestagjá, Almannagjá, Stekkjargjá, Hvannagjá og nokkrar smærri sprungur 7,7 km langa sprungu sem hér verður einu nafni nefnd Almannagjá. Gjáin er víðust 64 m. Sprungurnar sem til samans mynda Almannagjá hafa upphaflega verið hliðraðar, með nokkuð breytilega stefnu, en síðan vaxið saman í brotahrinum.

Þingvellir – Almanngjá.

Hlutarnir sem tengja sprungurnar saman víkja víða nokkuð frá meðalstefnu Almannagjár og eru oft tengdir smásprungum. Fyrst hefur Almannagjá komið fram á yfirborðinu sem belti af hliðruðum sprungum, en þær síðan sameinast við aukna gliðnun á svæðinu.
Í suðri gengur Almannagjá yfir í röð af skástígum sprungum. Sprungurnar sjálfar hafa áþekka stefnu og meðalstefna Almannagjár, en til samans mynda þær belti sem víkur talsvert frá stefnu hennar. Þetta bendir til þess að undir þessu belti af skástígum sprungum sé eldra misgengi sem ákvarði staðsetningu og stefnu sprungubeltisins, en sprungurnar sjálfar opnist í stefnu mestu togspennu. Sums staðar er Almannagjá klofin upp í nokkrar meira og minna samsíða sprungur. Í sumum tilfellum hefur landspildan milli sprungnanna sigið nokkra metra, en í öðrum tillfellum ekki. Flestar þær sprungur sem mynda Almannagjá eru mjóar sigspildur, sem hafa orðið til við það að landræman milli samsíða sprungna hefur sigið. Þótt Almannagjá sé siggengi er hún því einnig gapandi gjá.

Hrafnagjá

Innan Þingvallahrauns er Hrafnagjá ekki nema um 4,4 km að lengd og sker móbergsfjallið Arnarfell. Ef þessi suðurhluti er talinn með, svo og belti af smásprungum norðan víð gjána, er hún yfir 11 km löng. Mesta vídd er 68 m, sem jafnframt er mesta vídd í einum mælipunkti á svæðinu. Víddin er þó mjög breytileg, eða allt niður undir 0 m, en sigið, miðað við brúnir sprunguveggjanna, er nokkuð jafnt langs eftir gjánni; yfirleitt 5-10 m og mest um 20 m.

Hrafnagjá við Þingvelli.

Ef miðað er við lægstu stöðu landsrétt vestan við Hrafnagjá og austurbrún gjárinnar er sigið þó meira, til dæmis um 30 m þar sem mælilína Eysteins Tryggvasonar (1968) liggur yfir gjána.
Hrafnagjá er samsett af mörgum skástígum, ílöngum sigspildum sem eru að hluta til samvaxnar. Í þversniði líkjast þessar sigspildur helst U-laga dal, öfugt við Almannagjá þar sem sigspildurnar hafa rétthyrnt þversnið. Sigspildur Hrafnagjár eru grunnar miðað við sigspildur Almannagjár.
Í suðri liggur Hrafnagjá fyrst í gegnum Arnarfell, en endar síðan í Þingvallavatni. Nálægt suðurendanum klofnar hún upp í margar samsíða sprungur, ekki þó skástígar. Í norðri víkkar sprungan, grynnist og breytist síðan í belti af smásprungum, svo litlum að vart eru greinanlegar á loftmyndum. Eins og við Almannagjá er mesta sigið ekki um Hrafnagjá sjálfa heldur nokkuð vestan við vestari sprungubarminn. Af þessu er ljóst að landið við bæði Hrafnagjá og Almannagjá hefur svignað nokkuð áður en sprungurnar mynduðust.

Dýpi
Allar togsprungur og siggengi hafa svo til lóðrétta veggi við yfirborð. Af þessu má álykta að allar sprungur á Þingvallasvæðinu séu myndaðar við togspennu nálægt yfirborði. Spennuástand í jarðskorpunni ræður því að á ákveðnu dýpi fá siggengin eðlilegan halla, sem er um 70° frá láréttu á rofnum blágrýtissvæðum hér á landi (Ágúst Guðmundsson 1984a) og svipaður annars staðar (Price 1966). Dýpi togsprungna og lóðrétts hluta siggengja má áætla með reikningum. Ef togsprungur ná ákveðnu dýpi breytast þær í siggengi með mælanlega lóðrétta færslu á yfirborði.

Myndun
Hér verða ræddar tvær tilgátur um myndun sprungna á Þingvöllum. Í fyrri tilgátunni eru gangar taldir valda sprungunum, nema þeim stærstu sem eru beint tengdar plötuhniki. Í síðari tilgátunni er sprungumyndun og sig tengt þrýstingsbreytingum í kvikuþró undir Hengilsþyrpingunni.

Gangainnskot

Kristján Sæmundsson skoðar berggang undir Lyngfelli við Festarfjall.

Þessi tilgáta gerir ráð fyrir að stóru misgengin, svo sem Hrafnagjá og Almannagjá, séu mynduð við plötuhreyfingar, en að smærri misgengi og togsprungur séu af völdum ganga sem ekki ná yfirborði. Plötuhreyfingar, og tengsl þeirra við jarðhnik, hafa verið svo mikið ræddar á síðustu árum að ekki er ástæða til að fjölyrða frekar um þær hér.

„Festin“ í Festarfjalli.

Þegar kvika í gangi nálgast yfirborðið, minnkar yfirþrýstingur hennar yfirleitt þar sem eðlismassi basalkviku er venjulega hærri en eðlismassi efsta hluta skorpunnar. Athuganir benda til þess að þegar kvika í sprungu nálgast yfirborðið þá sé sprunguendinn í það minnsta nokkrum tugum metra á undan kvikunni (Macdonald 1972 s. 15). Þótt kvika gangsins stoppi tugum eða hundruðum metra neðan við yfirborðið getur gangurinn samt þróað sprungu til yfirborðsins. Einnig hjálpar til að á virkum svæðum er oft togspenna ríkjandi í efsta hluta skorpunnar (Scháfer 1979), ef til vill vegna kólnunar skorpunnar. Þá þarf sáralítinn yfirþrýsting kviku til að þróa sprungu til yfirborðs, þótt eðlismassi kvikunnar sé of hár til þess að hún nái að lyfta sér til yfirborðs.
Gangakenningin um uppruna sprungnanna skýrir hvers vegna slíkar sprungur finnast innan sigdala eins og Þingvalladældarinnar. Sprungurnar eru myndaðar við togspennu, en vegna þess að siggengin sem afmarka sigdalinn eru virk, einangra þau dalinn frá togspennusviði utan við hann. Togspenna utan við dalinn leiðir einungis til frekari sigs um siggengin, en getur ekki myndað togsprungur innan við þau. Togspennan sem myndar sprungurnar í sigdalnum sjálfum verður því að myndast innan við stóru siggengin, og auðvelt er að skýra slíkt togspennusvið með gangainnskotum.

Gangakenningin skýrir einnig hvers vegna sprungurnar eru svo stuttar sem raun ber vitni. Ef togspenna orkaði á gosbeltið í heild, og hún væri nægilega mikil til þess að mynda tuga metra breiðar sprungur, mætti búast við því að sprungurnar yrðu tuga kílómetra langar, þ. e. næðu langs eftir því gosbelti sem þær tilheyrðu. Svo er ekki, og er það auðskýrt ef gangar valda sprungunum, því þá deyr togspennan út við lárétta enda ganganna, þannig að yfirborðssprungur verða ekki lengri en þeir gangar sem mynda þær.

Háibjalli.

Ýmsir annmarkar eru þó á gangakenningunni og skal hér getið um þá helstu, án þess að ræða þá ítarlega.
1) Margt bendir til að sömu sprungurnar séu virkar í langan tíma og að Þingvallasprungurnar séu bara yngstu hreyfingar á gömlum sprungum. Ef svo er, þá geta einstakir gangar varla skýrt sprungurnar.
2) Gangakenningin skýrir ekki sigið um sprungurnar, þ.e. myndun sigdalsins. Sigið er þó unnt að skýra með plötuhreyfingum og/eða þrýstingsbreytingu í kvikulagi undir svæðinu.

Þrýstingsbreytingar
Þessi tilgáta gerir ráð fyrir að undir Hengilsþyrpingunni, sem og öðrum virkum eldstöðvakerfum á Íslandi, sé kvikuþró sem sé álíka löng og þyrpingin sjálf. Þessi kvikuþró er hluti af kvikulaginu undir gosbeltinu á þessu svæði (Gylfi Páll Hersir o. fl. 1984). Rétt er að undirstrika að hér er gerður greinarmunur á kvikuþró, sem staðsett er í kvikulaginu á 8—10 km dýpi, og kvikuhólfi, sem staðsett er í skorpunni á 1—3 km dýpi eða minna, líkt og undir Kröflusvæðinu (Ágúst Guðmundsson 1984).

Gjár á Þingvöllum.

Þegar ísa tók að leysa fyrir um 14000 árum flæddi kvika undir landið, og þá einkum undir gosbeltin þar sem skorpan er þynnst. Landið reis því mest í gosbeltunum, og opnuðust þá bæði gamlar og nýjar sprungur. Samtímis urðu dyngjugos og sprungugos, og eitt þeirra var gosið sem myndaði Þingvallahraun fyrir um 9000 árum.
Nokkru eftir að Þingvallahraun rann náði landlyftingin á Þingvallasvæðinu hámarki og mynduðust þá Þingvallasprungurnar. Til samanburðar má geta þess að strönd Íslands mun almennt hafa legið utar en nú á tímabilinu 9000-3000 og landið mun hafa verið fullrisið fyrir um 5000 árum (Þorleifur Einarsson 1968). Af þessu má álykta að Þingvallasvæðið hafi haldið áfram að rísa í nokkurn tíma eftir að Þingvallahraun rann, sem skýrir myndun sprungnanna.

Eftir að landið er fullrisið minnkar aðstreymi nýrrar kviku verulega (hættir jafnvel um tíma), og gosvirkni Hengilsþyrpingarinnar færist nær miðju hennar þar sem skorpan er þynnst.

Misgengi á Þingvöllum.

Kvikan í þrónni tekur því að flæða frá endunum inn að miðju, sem leiðir til þrýstingsminnkunar við endana og landsigs. Sigið verður jafnan um þær sprungur sem þegar voru myndaðar, einkum um Almannagjá, Hrafnagjá, Gildruholtsgjá og Heiðargjá. Síðustu árþúsundin hefur því sig verið ríkjandi á Þingvallasvæðinu, en innan dældarinnar mun gliðnunin aðallega hafa orðið fyrir þann tíma, þ. e. meðan landið var að rísa.
Hér á undan er hugmyndin um þrýstingsbreytingar í kvikuþrónni undir Hengilsþyrpingunni það almennt orðuð að erfitt er að benda á einstök atriði sem hún skýrir illa eða ekki. Þó er ljóst að einhver gliðnun hlýtur að hafa orðið á Þingvallasvæðinu síðustu árþúsundin, ella gæti sigdalurinn ekki sigið. En sú gliðnun hefur einungis orðið um stóru siggengin sem mynda sigdalinn, en ekki um sprungurnar inni í dalnum. Eðlilegast er að tengja þessa gliðnun við plötuhreyfingar eða þyngdarskrið (Ágúst Guðmundsson 1984).

Þróun og vöxtur

Hraunsprungur þykja jafnan áhugaverðar til skoðunar.

Af lýsingu á sprungunum er ljóst að þær hafa vaxið saman úr smærri sprungum. Vöxtur sprungna virðist yfirleitt gerast með þessum hætti, og á það jafnt við um örsprungur (Broek 1978) og sprungur sem eru margir kílómetrar að lengd (Segall og Pollard 1980). Líklegt er að Þingvallasprungurnar hafi fyrst opnast um stuðlasprungur í hrauninu, því þar er hraunið veikast.

Sprungur í eldra Sundhnúkahrauni.

Hlutfallslega stuttar sprungur eru mun algengari en langar sprungur. Ástæður fyrir þessu eru eftirfarandi:
1) Ef gangar mynda sprungurnar þá ná þeir mishátt upp í skorpuna (yfirborð hvers gangs er á mismiklu dýpi) og því opnast sprunga bara á vissum svæðum. Þetta þýðir að sprunga sem annars væri samfelld og löng er slitin sundur í margar smásprungur.
2) Togstyrkur hraunsins er breytilegur, einkum vegna breytilegrar niðurröðunar og dreifingar á stuðlasprungum. Þegar sprunga vex lárétt verður hún að yfirvinna togstyrk bergsins, og því opnast hún greiðlegast þar sem togstyrkur er lægstur, en síður eða alls ekki þar sem togstyrkur er hár. Margar sprungur ná því ekki að vaxa saman í lengri sprungur.
3) Einnig hefur verið bent á (Nur 1982, Segall og Pollard 1983) að vöxtur einnar langrar sprungu hindri vöxt
margra stuttra. Ein löng sprunga léttir svo mikilli togspennu af svæðinu að vöxtur sprungna í grenndinni stöðvast. Smáar sprungur í grenndinni ná því ekki að vaxa saman í stórar sprungur.

Hliðrun

Almannagjá.

Hliðraðar, stundum skástígar og samsíða sprungur eru algengar á Þingvöllum. Sumar af stóru sprungunum, svo sem Almannagjá, greinast í margar smásprungur við endana, og minna þannig á „árfarvegi“. Kvíslóttir „árfarvegir“ af þessu tæi eru algengir á yfirborði örsprungna og er vöxtur sprungunnar ávallt „niðurstreymis“ (Broek 1978). Samkvæmt þessu hefur Almannagjá vaxið frá norðaustri til suðvesturs, sem er í samræmi við það að síðasta meiriháttar sig um gjána var syðst á henni, þar sem hún mætir Þingvallavatni. Þar seig landið um 0,6 m í jarðskjálftum 1789 (Kristján Sæmundsson 1965). Lawn og Wilshaw (1975) benda á þrjár mögulegar skýringar á hliðrun örsprungna og ættu þær að eiga jafnt við um jarðsprungur. Í fyrsta lagi kann sprungan, þegar hún er að þróast, að verða fyrir staðbundinni truflun við endann. Fyrir Þingvallasprungurnar gæti slík staðbundin truflun verið fólgin í breytilegri niðurröðun stuðlasprungna, breytingu á gerð bergsins undir Þingvallahrauninu, eða í brotalínum í berginu undir sem hafa aðra stefnu en sprungan sjálf. Sprungan hefur þá tilhneigingu til að klofna í margar samsíða sprungur eins og best sést við suðurenda Almannagjár og suðurenda Hrafnagjár.

Hraunsprunga á Þingvöllum.

Í öðru lagi benda þeir á að sprungan kunni að myndast við samvöxt smærri sprungna sem upphaflega eru hliðraðar. Þetta er að mínu áliti algengasta ástæðan fyrir hliðrun sprungna í sprunguþyrpingum hér á landi.
Í þriðja lagi geta sprungur sem þróast mjög hratt, þ.e. nálgast hljóðhraðann, klofnað vegna snöggra breytinga á spennusviðinu við endana. Þessi skýring mun vart eiga við um Þingvallasprungurnar því þær eru myndaðar á löngum tíma og hafa því þróast mjög hægt.
Sú hugmynd um vöxt sprungnanna sem sett er fram í þessari grein er sú sama og önnur skýring Lawn Wilshaw (1975) hér að ofan. Upphaflegu sprungurnar eru hliðraðar vegna þess að togspennan nær að brjóta bergið samtímis á mörgum stöðum innan þess beltis þar sem há togspenna er ríkjandi og þar sem endanlega sprungan kemur til með að liggja. Þegar gliðnunin vex innan þessa beltis sameinast sprungurnar í eina meginsprungu. Sums staðar á Þingvallasvæðinu er þessi sameining langt á veg komin eða þegar lokið, en annars staðar, svo sem í framhaldi af Sleðaásgjá, er hún skammt á veg komin.

Niðurstöður

Gjár á Þingvöllum.

Helstu niðurstöður greinarinnar eru þessar:
1) Meðalstefna sprungnanna er N30° A.
2) Meðallengd um 100 sprungna er 620 m, minnsta lengd 57 m og mesta lengd 7,7 km (Almannagjá).

Sprungur (gjár) á Þingvöllum.

3) Mesta vídd er 68 m á Hrafnagjá, en þar á eftir kemur Almannagjá með mestu vídd 64 m.
4) Mesta lóðrétta færslan (sigið) er 28 m á Almannagjá og þá átt við sigið miðað við brúnir sprunguveggjanna. Sé miðað við landið rétt austan við Almannagjá er mesta sigið um 40 m.
5) Allar stóru sprungurnar eru myndaðar við samvöxt smærri sprungna sem upphaflega voru hliðraðar og stundum skástígar.
6) Tvær tilgátur eru settar fram sem skýring á tilurð sprungnanna. Fyrri tilgátan reiknar með að gangar sem ekki ná að brjóta sér leið til yfirborðs, valdi togspennu á yfirborðinu sem leiði til sprungumyndunar. Í þessari tilgátu er þó gert ráð fyrir að stærstu sprungurnar (svo sem Almannagjá og Hrafnagjá) séu tengdar reki á gosbeltunum.
Seinni tilgátan tengir sprungumyndunina og sigið á Þingvallasvæðinu við þrýstingsbreytingar í kvikuþrónni undir Hengilsþyrpingunni.“

Framangreind lýsing á sprungunum á Þingvallasvæðinu gæti jafnframt átt við önnur sprungu- og misgengissvæði á Reykjanesskaganum.

Í Náttúrfræðingnum árið 1983 skrifar Kristján Sæmundsson, jarðfræðingur, um „Hálfrar aldar þögn um merka athugun„.

Hraunsprunga.

„Einhvers staðar í ritum sínum segir Helgi Péturss, að ekki sé nóg að gera uppgötvun, heldur þurfi aðrir líka að uppgötva að uppgötvun hafi verið gerð. Hér skal getið um eitt slíkt tilfelli, þar sem mér og fleirum hefur sést yfir snjalla ályktun um eldvirkni á Reykjanesskaga.

Guðmundur G. Bárðarson.

Síðustu æviár sín vann Guðmundur G. Bárðarson að jarðfræðirannsóknum þar, en féll frá í miðju verki. Hálfkarað handrit af jarðfræðikorti (í vörslu Náttúrufræðistofnunar) er til frá hans hendi og auk þess nokkrar prentaðar ritgerðir og greinar í blöðum um Reykjanesskagann. Á „18. Skandinaviske Naturforskermöde“ í Kaupmannahöfn 1929 lagði Guðmundur kortið fram og flutti um það erindi, sem seinna var prentað í skýrslu fundarins undir heitinu „Geologisk Kort over Reykjanes-Halvöen“ (Guðmundur G. Bárðarson 1929). Þar er höfundi ljós aldursmunur dyngjuhrauna og sprunguhrauna og fjallar niðurlag greinarinnar um sprunguhraunin undir yfirskriftinni „De yngste Lavadœkker“. Í lýsingu sinni á sprungugosunum aðgreinir Guðmundur fjögur belti (Vulkanbælter) sem hann gerir síðan nánari grein fyrir. Belti þessi svara nákvæmlega til eldstöðvakerfanna, sem við yngri mennirnir höfum verið að vekja máls á næstliðinn áratug. Beltin sem Guðmundur aðgreinir á Reykjanesskaga ná (1) frá Reykjanesi norðaustur fyrir Grindavík. – (2) Yfir Vesturháls og Austurháls. Nefnt er, að hverirnir í Mosfellssveit séu í norðaustur fram

Hraunsprunga á Þingvöllum.

Seinni höfundar, sem lýstu jarðfræði skagans, virðast ekki hafa haft sama skilning á aðskiljanlegum eldvirknibeltum. Svo er t.d. um Kuthan (1943), sem gekk þó fram úr hófi langt í túlkun sinni á jarðfræði Reykjanesskaga. Skipan eldsprungna, gjásvæða og móbergshryggja fangar þó augað strax og litið er á kort hans. Sama gildir um jarðfræðikort Guðmundar Kjartanssonar (1960).

Ágúst Guðmundsson, jarðfræðingur.

Sjálfur vakti ég upp hugmyndina um stórar einingar í gosbeltinu þ.á.m. á Reykjanesskaga kringum 1970 (Kristján Sæmundsson 1971) og hélt þá í barnaskap mínum að ég væri að benda á eitthvað nýtt. Veifaði ég á fundi í Jarðfræðafélagi Íslands korti Kuthans og jarðfræðikorti Guðmundar Kjartanssonar framan í viðstadda félagsmenn til að þeir mættu sjá einingar þessar ljóslifandi á eldri kortum þótt enginn hefði bent sérstaklega á þær fyrr. Hefði ég þá betur verið búinn að lesa grein Guðmundar G. Bárðarsonar, því hann hafði sagt 40 árum fyrr aðalinntakið í því, sem ég var að boða kollegum mínum á þessum fundi.
Það kom fljótlega fram, að fleiri jarðfræðingar lögðu sama skilning í byggingu Reykjanesskagans og raunar landsins alls (Eysteinn Tryggvason 1973, G. P. L. Walker 1975, Sveinn Jakobsson o. fl. 1978).
Almennt er nú farið að kalla einingar þessar eldstöðvakerfi, en það er bein þýðing á „volcanic system“ sem ameríkumenn nota um sömu fyrirbæri. Amerískur jarðfræðingur, J. G. Moore, benti hérlendum á enska heitið og er það fyrst notað af Sveini Jakobssyni (1979) og í sérhefti Jökuls um jarðfræði Íslands (1979).

Eldgos í Eldvörpum fyrrum.

Eldstöðvakerfin eru í mörgum tilfellum saman sett af einni megineldstöð og gossprungum og gjám sem liggja í gegnum hana. Megineldstöð er þýðing á ensku „central volcano“ og mun fyrst koma fyrir hjá Þorleifi Einarssyni í 1. útg. jarðfræðibókar hans (1968). Bæði þessi orð voru innleidd um rofin eldfjöll í tertíera bergstaflanum. Í rofnum bergstafla koma gossprungur og gjár fram sem berggangar. Gangasveimur var það kallað er margir gangar lágu því sem næst í sömu stefnu út frá megineldstöð og mynduðu aflanga heild. Orðið kemur einnig fyrst fyrir hjá Þorleifi í áður tilvitnaðri jarðfræðibók (1968). Það er bein þýðing á ensku „dyke swarm“.

Þorleifur Einarsson.

Þegar farið var að draga fram hliðstæður í virku gosbeltunum voru þessi heiti yfirfærð með þeirri breytingu einni, að í stað gangasveims var talað um sprungusveim (fissure swarm) (Kristján Sæmundsson 1971). Hliðstæð fyrirbæri við eldstöðvakerfin í virku gliðnunarbeltunum hér á landi eru eldstöðvakerfin á Hawaii. Þar heitir megineldstöðin „shield volcano“ en sprungusveimurinn „rift zone“. Íslensk þýðing á shield volcano er eiginlega ekki til*, en um „rift zone“ hefur verið haft orðið gjástykki (Kristján Sæmundsson 1979). Bæði ensku og íslensku heitin hafa hér þrengri merkingu en felst í orðunum megineldstöð (central volcano) og sprungusveimur (fissure swarm).
Margir eru þeir sem ekki fella sig við orðið sveimur, og því mjög á reiki hvað einstakir höfundar nefna þessi fyrirbæri á íslensku. Um þetta hafa sést á prenti eftirtalin orð: þyrping (Sveinn Jakobsson 1979b, Ari T. Guðmundsson 1982), belti (Oddur Sigurðsson 1976), belti eða rein (Freyr Þórarinsson o. fl. 1976), kerfi (Guðmundur E. Sigvaldason 1982, Guðrún Larsen, 1982), stykki (Axel Björnsson, í fyrirlestrum). Sjálfum er mér tamast að nota orðið sveimur og sama gera þeir Sigurður Þórarinsson, Sigurður Steinþórsson og Sveinbjörn Björnsson og Páll Einarsson í ritgerðum sínum á 2. útg. af Náttúru Íslands (1981).

Jarðfræði Reykjanesskaga – sveimar.

Orðin sveimur og þyrping missa að nokkru marks, vegna þess að þau gefa ekki til kynna að regla sé í dreifingu sprungnanna. Það undirstrika hins vegar orðin belti og kerfi. Hér skal ekki tekin afstaða til þess hvert af þessum orðum sé skárst.
Framar í þessum greinarstúf var þess getið að sá maður sem fyrstur kom auga á og lýsti eldstöðvakerfunum á Reykjanesskaga hafi verið Guðmundur G. Bárðarson. Notaði hann um þau orðið belti. Eitt framantaldra orða var haft til að lýsa skyldu fyrirbæri rúmum þremur öldum fyrr: „Frá Eldeyjum og Geirfuglaskeri grynnra og nyrðra skal telja 7 smásker og sést hvert frá öðru á sömu rein rétt í haf frá Reykjanesi“. Þannig komst Jón lærði að orði í riti sínu „Ein stutt undirrjetting um Íslands aðskiljanlegar náttúrur“ (tilvitnað eftir útg. Halldórs Hermannssonar 1924). Kannske er þar komið heitið, sem allir hefðu getað fellt sig við.“

Ágúst Guðmundsson skrifar um „Innskotatíðni kvikuhólfa og gostíðni eldstöðvakerfa“ í Náttúrfræðinginn árið 1989. Þar segir hann m.a. um skammtíma gosstíðni:

Jarðfræðikort af Reykjanesskaga.

„Reykjanesskagi er það svæði hér á landi þar sem fjöldi gosa á nútíma er hvað best þekktur (Jón Jónsson 1978, 1983, 1984, 1985). Samkvæmt gögnum Jóns Jónssonar (1978, 1984) hafa þar orðið um 200 gos á síðustu 10-12 þúsund árum. Þessi gos hafa deilst á fjögur eldstöðvakerfi sem til samans eru 35 km að breidd. Fyrir svo langt tímabil er stuðull togspennumögnunar (k) á bilinu 1,0-3,0.

Eldgos í Merardölum 2023.

Ef gert er ráð fyrir að Reykjanesskaginn taki á sig allt rekið og að allir gangar nái yfirborði (séu gosgangar) ættu að verða 0,8-2,4 gos (háð stærð k) á hverjum 100 árum. Á 12 þúsund árum ættu því að hafa orðið 96-288 gos á Reykjanesskaga, sem er í góðu samræmi við töluna 200 hér á undan. Þótt niðurstöður þessara reikninga falli tiltölulega vel að áætluðum fjölda gosa á Reykjanesskaga, er óvissan í reikningunum mikil. Rekhraðinn og gildin á k eru sennilega nærri lagi, en það er hins vegar ekki eins víst að gera megi ráð fyrir að allir gangar á svo löngu tímabili hafi náð til yfirborðs. Á móti kemur þó að ef hærri talan, 288 gos, er nálægt raunverulegum fjölda ganga á þessu tímabili, hefur allt að þriðjungur þeirra ekki náð yfirborði og ofangreind forsenda því óþörf. Vera kann að allir eða langflestir gangar hafi náð yfirborði á fyrri hluta nútíma þegar hraunaframleiðsla var mest á skaganum (Ágúst Guðmundsson 1986), en að hlutur hreinna innskota hafi farið vaxandi síðustu árþúsundin samtímis því sem hraunaframleiðslan hefur minnkað.

Nútímahraun á höfuðborgarsvæðinu.

Þá hafa sumar gossprungur og margar dyngjur myndast utan hinna eiginlegu eldstöðvakerfa (Ágúst Guðmundsson 1986), þannig að samanlögð vídd eldstöðvakerfa á skaganum er ef til vill ekki fullkominn mælikvarði á breidd þess svæðis sem verður fyrir togstreitu. Frávikin eru þó varla veruleg og þegar breiddin er orðin yfir 30 km þá hefur frekari aukning á breidd lítil áhrif á gostíðni.
Þrátt fyrir þessa varnagla, verður að telja að líkanið gefi allgóða mynd af gostíðni á Reykjanesskaga á nútíma.“

Jón Jónsson, jarðfræðingur, skrifaði um Eldgos á Reykjanesskaga á sögulegum tíma í Náttúrufræðinginn 1983. Greinina má lesa HÉR.

Heimildir:
-Náttúrufræðingurinn 1. tbl. 01.04.1986, Sprungurnar á Þingvöllum og myndun þeirra, Ágúst Guðmundsson, bls. 1-18.
-Náttúrfræðingurinn, 1. tbl. 01.04.1989, Innskotatíðni kvikuhólfa og gostíðni eldstöðvakerfa, Ágúst Guðmundsson, bls. 49.

Eldgos á Havaii.

Skrár

Vetrarferð – Sigurður Greipsson

Í Skinnfaxa 1931 segir Sigurður Greipsson frá „Vetraferð“ hans og félaga hans frá Biskupstungum til Reykjavíkur.
„Það hefði varla talizt frásagnarvert fyrir tveimur áratugum, að ungir, frískir menn færu gangandi austan úr Biskupstungum, um Mosfellsheiði til Reykjavikur, þótt um hávetur væri. Þá var það venja, að flestir karlmenn, sem gátu komizt að heiman um lengri tíma, færu til sjóróðra. Það var kallað að fara í verið.
Í þessum verferðum hrepptu menn oft vond veður og þunga færð. Þeir urðu að bera þungar byrðar: nesti og fatnað. Að líkindum hefir þetta oft verið helzt til mikið álag fyrir lítt harðnaða unglinga, en það hefir kennt þeim að treysta að nokkuru á mátt sinn og megin og stælt vilja þeirra og harðfengi. Stundum leiddu þessi ferðalög til hörmuleguslu tíðinda. Það var mjög á annan veg að ferðast um landið þá en nú. Þegar sótt var suður um Mosfellsheiði, var fátt um kennileiti í hriðarveðrum. Nú er síminn ágætur vegvísir og hægt að kallast á millum Kárastaða og Laxness.
Eg fór aldrei þessar ferðir; eg var svo ungur þá, að eg taldist ekki hlutgengur. En það man eg, að mér þótti, sem litlum dreng, mikið um vermanninn, er hann var ferðbúinn. Mig minnir, að gamla fólkið teldi þann bezt búinn i verið, sem klæddist heima – unnum fötum, yzt sem innst. Eg trúði þessu þá, og eg trúi því enn, að íslenzku nærfötin séu bezt í hríðarveðrum á heiðum uppi. Það voru meðal annars minningarnar um vermanninn, sem bentu mér á leiðina, sem eg fór til Reykjavíkur í vetur. Það var og, að margir af félögum mínum höfðu ekki farið þessa leið fyr. Á þessum slóðum er margt að skoða og íhuga, þótt um vetur sé. Landslagið er að sjálfsögðu dauflegra, þegar það er sveipað hvítavoðum vetrar, en vegfarandinn getur þó, sér til lítillar tafar, lyft blæjuhorninu og skyggnzt inn í vorlendurnar.

Frá Geysisskólanum.

[Þann] 15. febr. fórum við 23 saman frá Haukadal. Það voru nemendur mínir og kennari, Jón Kristgeirsson. Námsskeiðinu var lokið. Ferðinni var fyrst heitið að Laugarvatni. Það var glaða sólskin, er við lögðum af stað, en eftir stuttan tíma var komið versta veður, norðanrok og skafbylur. Þó héldum við áfram án tafar og náðum greiðlega að Laugarvatnsskóla.
Á Laugarvatni var okkur fagnað á bezta hátt. Kveldvakan leið fljótt við skemmtiföng Laugvetninga, ræðuhöld, söng og dans. Næsta dag urðum við hríðartepptir. Skemmtu menn sér þá við allskonar íþróttir, svo sem fimleika, sund og glímur. Sund er mjög iðkað á Laugarvatni. Þar er líka Þjálfi og Röskva í þeirri mennt, að ógleymdri prinsessunni. Svo eru tignarnöfn þeirra, sem fremst standa í sundinu við skólann.

Kárastaðir.

Í Laugarvatnsskóla dvelja í vetur 120 nemendur. Er þetta því stærsti lýðskóli Íslands. Húsakynni eru þar mikil og hin vönduðustu. Virðast nemendur njóta þar hinnar beztu aðbúðar í hvívetna. Flestir þeir, sem barizt hafa fyrir málum skólans, hafa gert það vegna öruggrar trúar á vaxandi kynslóð. Vonandi skilur æskan, að hér er mikið gert hennar vegna og endurgreiðir það með auknu manngildi.

Laugarvatn.

Þá var ákveðið að halda ferðinni áfram að Kárastöðum, um Gjábakkahraun og Þingvöll. Við lögðum af stað kl. 10 árdegis. Bjarni skólastjóri bauð öllum nemendum sínum að fylgja okkur á leið. „Út! út! í hreina fjallaloftið.“ Svo mælti hann. Við þessi orð varð ys og þys um allan skólann, því að nú átti að búa sig til ferðar. Bjarni skólastjóri er íþróttavinur og maður heill að hugsun og háttum. Nú stóð allur hópurinn ferðbúinn á skólahlaðinu.
Leiðin lá vestur Laugarvatnshálsa, sem nú voru þaktir harðfenni. Það markaði því hvergi spor. Ekkert fast skipulag var á fylkingunni og gengu tveir eða fleiri saman, eftir því sem verkast vildi.
Ánægjulegt var að horfa yfir hópinn, 150 manns, allt ungt fólk, konur og karlar. Það bar við, að ekki var ærslum stillt betur í hóf en svo, að mönnum var brugðið til glímu, ef þeir virtust liggja vel við bragði. Þegar kom upp á hálsana, var numið staðar og notið útsýnis, sem er hið tignarlegasta.
Litlu seinna kvöddum við Laugvetninga og árnuðu hvorir öðrum langra lífdaga. Hygg eg, að aldrei hafi farið stærri hópur ungra mann á þessa slóð um þetta leyti árs.
Þá vorum við að eins orðnir 16 í förinni; hinir félagarnir höfðu skilizt við okkur á Laugarvatni og héldu þaðan heim til sín.

Þingvellir.

Ferðin gekk greiðlega til Þingvalla. Hittum við þar Guðm. Davíðsson. Er hann, sem kunnugt er, umsjónarmaður Þingvalla. Hjá honum dvöldum við um stund og þágum kaffi.
Guðmundur fylgdi okkur á leið og fræddi hann okkur um marga merkilega hluti, er snertu sögu Þingvalla. Hugurinn hvarflaði ósjálfrátt til liðins sumars:
„Nú er þrotin þyrping tjalda,
þögult og dapurt hraunið kalda.“
Veturinn hafði tjaldað sínu milda tjaldi. Almannagjá var sem tröllslegur kastali, en í gegnum snjóklamhrið og ísströnglana grisjaði í biksvartan hamravegginn. Efst á múrnum risu ótal varðlurnar og virtust risar standa í hverjum þeirra með kylfur eða önnur vopn í höndum. Okkur fannst tvísýnt um leiðina og horfðum við með ótta til þessara varðmanna. Við vorum þó að mestu öruggir, meðan Guðmundur var í förinni; hann virtist kunna skil á þeim flestum og vera kunningi þeirra. Við komumst klaklaust áfram, sjálfsagt fyrir góðar bænir Guðmundar, einnig virtust varðrisarnir líta með aumkvun til þessara þumalinga, sem veltust í snjónum fram hjá kastala þeirra.

Sigurjón Pétursson.

Að Kárastöðum náðum við um kveldið. Gerðum við þar mikið ónæði, en það virtist ekki eftir talið, þvi að hjónin gerðu allt til þess að veita okkur sem hezta aðbúð.
Einar á Kárastöðum er einn hinna atorkusömustu bænda í Árnesþingi. Honum þótti gott að tala um íþróttir. Gat hann sagt sem Grettir: „Lagt hefi eg niður að rjá, en gaman þótti mér að því um skeið.“

Næsta dag var frekar dimmt til loftsins. Þó var ákveðið að fara suður yfir heiði til Reykjavíkur; eru það fullir 50 km., þegar farinn er Mosfellsdalur.
Þegar kom út að heiðinni gerði skafrenning. Færðin var fremur stirð, hraut snjóinn á kálfa. Fylgdum við símanum að mestu og stefndum til Mosfellsdals.
Eftir 6 klst. göngu komum við að Laxnesi; er það bær ofarlega í Mosfellsdal. Þaðan er Halldór skáld, sem allir kannast við. Í Laxnesi hvíldum við okkur nokkura stund og þágum góða hressingu.
Þá var næsti áfangi að Álafossi. Þangað eiga allir ungir menn erindi, þó að ekki væri nema til þess eins, að sjá húshóndann þar. Sigurjón hafði frétt af komu okkar. Hafði hann dregið íslenzka fánann á stöng.
Svo fagnar Sigurjón jafnan flokki ungra manna, sem koma í heimsókn til hans. Sigurjón virtist gjörla skilja hvað okkur myndi þarfast eftir svo langa göngu, sem við höfðum að baki. Bjó hann okkur því laug. Eftir að við komum úr lauginni, var okkur vísað til stofu; var þar íslenzkur matur framreiddur.
Hvatti Sigurjón okkur að taka rösklega til fæðunnar; gerðist þess þó sízt þörf. Að máltíð lokinni sýndi Sigurjón okkur ullverksmiðjuna, sem hann starfrækir. Var það okkur bæði til skemmtunar og fróðleiks. „Styðjið íslenzkan iðnað. “ Svo hefir Sigurjón auglýst. Margir lesa þetta sem hvert annað auglýsingaskrum. En vert er að taka það alvarlega. Fjötrar fjárkreppunnar eru nú sem óðast að læsast um þjóðina; þá mun öllum ljóst, að „hollt er heima hvat.“

Sundaðstaðan í Varmá.

Frá Álafossi fórum við seint um kveldið til Reykjavíkur; fórum við það í bifreiðum. Á leiðinni sáum við fólksbifreið á hliðinni utan við veginn. Er það ekki sjaldgæft, að sjá slíkt í grennd Reykjavíkur. Eru það oftast merki Bakkusar, sem þar eru reist. Markar þar fyrir stórum sporum megnustu ógæfu einstakra manna, sem leitt getur og til ófarsældar heillar þjóðar.

Hnitbjörg á Skólavörðuholti.

Sigurjón var í för með okkur til Reykjavíkur. Þar kvöddum við hann og þökkuðum honum fyrir mikla risnu, er hann hafði sýnt.
Í Reykjavík dvaldi eg vikutíma með félögum mínum. Skoðuðum við helztu byggingar og söfn bæjarins. Þennan tíma hafði eg daglega leikfimi með nemöndum mínum.
Að síðustu bauð eg nokkrum kunningjum mínum að horfa á fimleika okkar. Bjóst eg við, að þeir mundu hafa af því skemmtun nokkra, og að þeir gerðu ekki hærri kröfur en efni stóðu til.
„Ármenningar “ voru mér hjálplegir með hús til æfinga, og kann eg þeim beztu þakkir fyrir, svo og öðrum þeim, er sýndu okkur hlýleika og góðar móttökur, útilegumönnunum frá Langjökli.“ – Sigurður Greipsson.

Heimild:
-Skinnfaxi, 4. tbl. 01.04.1931, Sigurður Greipsson, Vetraferð, bls. 73-78.

Sigurður Greipsson – 22.08.1897-19.07.1985.

Skrár

Þingvellir – P.E. Kristinan Kålund

Kristian Kaalund eða Kristian Kålund, fullu nafni Peter Erasmus Kristian Kaalund (19. ágúst 1844 – 4. júlí 1919) var danskur textafræðingur, lengst af bókavörður við Árnasafn (Den Arnamagnæanske Samling) í Kaupmannahöfn.

Rit Kålunds.

Kristian Kaalund fæddist í Søllested á Lálandi. Foreldrar hans voru Caspar Ernst Kaalund (1806–1853), sóknarprestur í Søllested, og kona hans Anna Helene Riedewaldt (1817–1888).
Kaalund var 9 ára þegar hann missti föður sinn. Hann varð stúdent frá Herlúfshólmsskólanum 1863, fór svo í Háskólann í Kaupmannahöfn og tók meistarapróf í norrænni textafræði 1869, með ritgerðinni: „Familielivet paa Island i den første sagaperiode (indtil 1030)“, sem birtist í Árbókum Fornfræðafélagsins 1870. Haustið 1872 fór Kaalund til Íslands og dvaldist þar í tvö ár. Hann ferðaðist um mestan hluta landsins sumrin 1873 og 1874 til þess að kynna sér sögustaði fornritanna. Þessar rannsóknir, sem hann jók síðar með viðbótarefni úr prentuðum og óprentuðum ritum, birtust síðar í tveggja binda riti: Bidrag til en historisk-topografisk beskrivelse af Island, 1877–1882. Það er enn talið undirstöðurit um íslenskar fornleifar og ómissandi handbók fyrir þá sem lesa Íslendingasögurnar, vegna ítarlegra upplýsinga, sem hann fékk m.a. hjá staðkunnugu fólki. Ritið kom út í íslenskri þýðingu 1984–1986, undir heitinu Íslenskir sögustaðir 1–4.

Kristian Kålund segir m.a. eftirfarandi fróðlegt um Þingvelli:

Hlautsteinn við Brúsastaði.

„Um Mosfellsheiði liggur leiðin að hinum gamla þingstað, Þingvöllum. Farið er framhjá fyrst bæ í Þingvallasveit, Kárastöðum (norðar eru Brúsastaðir, og er sagt, að þar sé hringmynduð tóft, nefnt „Hof“), þá þegar er mikið stöðuvatn, Þingvallavatn, komið í augsýn ásamt fjöllunum handan vatnsins. Þá liggur vegurinn allt í einu niður milli hraunkletta, beygir skyndilega til vinstri og breytist í brattan stiga, sem liggur meðfram klettunum milli hraunrana niður í gjárbotninn. Þar er sem sé Almannagjá, sem nú er verið að fara niður í og vegurinn liggur gegnum eða réttara sagt á ská með háum vesturveggnum. Niður af þverhnípinu steypist eins og glitrandi hvítt band fallegur lítill foss, þar er Öxará og kemur að vestan.

Öxarárfoss.

Þegar Ketilbjörn fór í landkönnunarferð sinni frá Skálabrekku (þar sem hann hafði reist skála) kom hann, segir í Landnáma 385, að á þar sem þeir misstu öxi sína, og nefndu ána því Öxará. Sturl. I 57 bætir hér við mjög einkennilegri frásögn – sem er þó sennilega ekki annað en heimildarlaus sögusögn ð að ánni hafi síðan verið „veitt í Almanngjá og fellur nú um Þingvöll“. Það er sem sé ekki auðskilið hvers vegna menn hefðu farið að gera sér það ómak að veita Öxará, sem vestan Almanngjár rennur um lítt gróna hraunsléttu, niður í þetta gljúfur, hefði farvegur hennar ekki verið upphaflega þar; ekki verður heldur séð, hvernig hún hefði átt að renna í Þingvallavatn án þess að renna í Almannagjá.

Árfarið – gamli árfarvegur Öxarár – loftmynd.

Mjög glöggur farvegur liggur til vesturs frá Öxará. Hefst hann við ána rétt fyrir vesta Öxarárbrú vestur af Almanngjá, þá austan við Kárastaði og loks út í Þingvallavatn skammt austan Skálabrekku. Hefur Kålund ekki athugað staðháttu á þessum stað og telur frásögnina sennilega ekki annað en heimildarlusa sögusögn. Þremur árum eftir að I. b. bókar Kålunds kom út, kom Sigurður Vigfússon á staðinn (1880) og skoðaði farveginn rækilega og tók m.a. fram, að vatnasnúnar klappir sjáist í farveginum skammt austan Skálbrekku og sé hann kallaður „Árför“ eða „Árfar“, en fram undan árósnum heiti í vatninu „Urrðarálar“ og „Árfarsgrynning“ þar í kring. Kålund og Guðni Jónsson telja báðir erfitt að sjá, hvers vegna menn hefðu farið að gera sér það ómak að veita ánni niður í Almannagjá. En Jón Jóhannesson bendir á augljósa ástæðu. Hann aðhyllist skýringu Sigurðar Vigfússonar (Árb. Fornl. 1880-81) og segir síðan; „Það virðist því lítil ástæða að rengja þessa sögu, enda var það mikið hagræði fyrir þingsækjendur að hafa gnægð af fersku vatni á völlunum, auk þess sem ekki þarf að ætla fornmönnum, að þeir hafi verið sljóir fyrir þeim fegurðarauka, sem Öxará með fossi sínum er þingstaðnum“.

Öxará loftmynd. Enn er óljóst hvort áin hafi verið breytt í farvegi fyrrum eða hvort hún hafi einfaldlega breytt sjálf um farveg eftir jarðskjálftan 1789.

Árið 1789 varð mikill jarðskjálfti í þessum landshluta, Þingvallahrauni (þ.e. svæðinu milli Almanngjár og Hrafnagjár), og vatnið breyttist, norðurströndin seig niður fyrir vatnsborð; einnig varð hrun í Almanngjá, og á mörgum öðrum stöðum hrundu klettar. Fram að þeim tíma hafði þjóðleið til og frá Þingvöllum legið meðfram hallanum fyrir neðan austurbarm Almanngjár, og enn sjást merki um reiðgötur þar, en fast niður við vatnið lá leiðin þvert yfir sprungur og hraun – eða raunar þar fyrir neðan. Við landsig það sem varð af jarðskjálftanum, komst gamli vegurinn víða undir vatn og var lagður af.

Þingvellir til forna.

Um breytingar á Þingvallahrauni í jarðskjálftanum 1789, sjá Espólín, Árb. IX, b. 61. Við þetta má bera saman Nturhistorie-Selskabets Skriver III. B., útdrátt úr dagbók Sveins Pálssonar; hann segir þar (191), að við jarðskjálftann 1789 hafi allt landssvæðið milli Almanngjár og Hrafnagjár „sigið rúmlega alin eða meira, og var það auðséð á klettunum norðan til í Almanngjá, þar sem mátti mæla, hversu mikið jörðin hafi sigið, og hið sama má sjá að austanverðu á landinu við Hrafnagjá, en greinilegust sönnun var Þingvallavatnið sjálft, sem gekk langa leið yfir strendur sínar að norðan, en þornaði að sunnan. (Ferðabók 100)).
Þessi staður var valinn samkvæmt Íslendingabók (8) til allsherjar þingstaðar við stofnun Alþingis árið 930, eftir að Grímur geitskór (geitskör) hafði ferðast um Ísland í þrjú ár til að leita að Þingstað, og síðan hefur alþingi (hið yngra alþing), eða eins og síðar var kallað, eftir að landið hefði misst sjálfstæði sitt, Öxarárþing“ verið haldið þar, þangað til að það síðasta sem eftir var af gamla alþinginu hvarf í lok síðustu aldar.

Þingvellir – minjakort.

Náttúran hefur gert allt til að staðurinn væri hinn hentugasti til þinghalds (ekki aðeins staðurinn sjálfur er hagkvæmur, heldur enn fremur lega hans), og tilviljun hjálpaði einnig til, að landið lá á lausu. Maður er átti land í Bláskógum, hafði verið gerður sekur fyrir þræls morð eða leysingja er Kolur hét. Land það varð síðan allsherjarfé, en það lögðu landsmenn til alþingis neyslu. „Af því er“, heldur Íslendingabók áfram, „þar almenning að viða til alþingis í skógum og á heiðum hagi til hrossa hafnar.“
Við Kol er kennd, segir á sama stað, gjá sú, er síðan er kölluð Kolsgjá (Colsgeá) þar sem „hræin“ (flt) fundust.
Enginn veit nú neitt um Kolsgjá. Árni Magnússon, sem með mestu gaumgæfni safnaði fróðleik í meira en 40 ár til áðurnefndrar þýðingar Íslendingabókar, sem hann vann að frá því fyrir 1688 og allt til dauða síns 1730, tekur fram með tilliti til Kolsgjár: Kolsgjá er mér sögð að sé sunnanvert við pláss það er Leirur kallast norður frá Þingvelli – og bætir því við, að heimildarmaður hans hafi verið séra Þorkell Árnason (Dómkirkjuprestur í Skálholti 1703-7, sennilega sonur Árna prófasts Þorvarðarsonar, prests á Þingvöllum 1677-1702; sjá „Prestatal“ Sveins Níelssonar IV. 17. sbr. IV. 14), en séra Þorkell hafði það eftir mönnum, sem höfðu heyrt séra Engilbert nefna þess gjá þannig. Séra Engilbert Nikulásarson var prestur á Þingvöllum 1617-69 (Prestatal Sveins Níelssonar IV. 14). (Kolsgjá er sem sagt suðurendi Sleðásgjár, sunnan við Leirur).

Þingvellir 1906 – Ásgrímur Jónsson.

Bærinn Þingvöllur (nú prestsetur) er í nánu sambandi við Alþingi, einnig kirkja og kirkjugarður. Fast fyrir vestan prestsetrið er kirkjugarðurinn rétt við ána, kirkjan aftur á móti er nú norðan við bæinn á túninu, sem liggur nokkuð hátt. Samkvæmt Heimskringlu (II. 214), sbr. Flateyjarbók (III. 247, 344) má ætla, að Ólafur helgi hafi fyrstur látið reisa kirkju á Þingvelli; þó er nefndur í Njálu nokkrum árum áður „bænda kirkjugarður“ (312). Ólafur gaf við til kirkjunnar og klukku mikla (þá sem enn er þar); seinna sendi Haraldur harðráði aðra klukku til kirkjunnar. Hann hefur sennilega einnig sent við til smíðar hennar, a.m.k. er sagt (Kristni s. 30, Hungrv. 71), að í ofviðri á dánarári Gissurar biskups (1118) braut kirkju á Þingvelli, þá er Haraldur konungur Sigurðarson hafði gefið við til.
Finnur Jónsson segir í Kirkjusögu sinni (IV. b. sbr. Espólín, Árb. II 38-39), að Alexíus Pálsson, síðasti ábóti í Viðey, hafi fyrst) í upphafi 16. aldar) verið prestur á Þingvelli, og hann hafi látið flytja kirkjuna frá kirkjugarðinum, þar sem hún var, á þann stað þar sem hún er nú, vegna vatns sem vall upp úr jörðinni, og segir að sýndir séu stórir steinar, nefndir Ábótasteinar, í kirkjuvegg, sem þessi afar sterki maður á einn að hafa flutt.

Þingvallakirkja – alinsteinnin sést framan við kirkjuna.

Í Þingvallakirkju sagði lögsögumaður upp lögin, ef veður var illt (Grg. 117. gr.); þar voru þingheyjendur við guðsþjónustu, svo sem sjá má af sögum.
Um áðurndnda Ábótasteina segir Þingvallaprestur í fornminjaskýrslu sinni (1817), að Alexíus eigi að hafa flutt frá einhverums tað tvo steina, sem hér séu hvor í sínum kirkjukampi, og hinn þriðja, sem liggi fyrir kirkjudyrum.

Þingvallakirkja á 19. öld.

Steinninn í nyrðri vegg er sagður 2 álna hár og mjög breiður, en hinir 2 1/4 alin hvor, og sá sem er í suðurkampii sé stærstur og úr þyngstu bergi. Á honum og þeim sem liggur gagnvart dyrum á að vera gamalt alinmál. – Samkvæmt lagagrein, sennilega frá því um 1200 (Dipl. Isl. I 309, einnig prentað í Grágás II 250), var þá kvarði merktur á kirkjuvegg á Þingvöllum og í sjálfum lögunum, þar sem ákveðið var fyrir ókomna tíma við mælingu klæðis að nota stiku álnar langa; einnig var ákveðið að slík stika skyldi vera nerkt við hverja graftarkirkju.
Vant var að segjam hvort nokkuð er varðveitt af þessu gamla lengdarmáli sem merkt var á kirkjuvegg á Þingvöllum. Páll Vídalín segir í Fornyrðingum lögbókar í greininni „alin“ (þar sem hann reynir að sýna að gamla íslenska alinin hafi verið 18 1/2 þuml., og þvi hefði stikan verið um það bil ein sog enskur yard; sjá Dipl. Isl, I 306-308), að enginn um hans daga hafi þekkt þennan stein á kirkjuvegg á Þingvöllum, sem gamla alinmálið hafði verið höggvið á, og þar að auki bendir hann á, að kirkjan var flutt af sínum gamla stað. Þó segist hann hafa heyrt að á tímum þeirra sem lifðu í bernsku hans, hafi enn mátt sjá steininn í kirkjuveggnum.

Alin-málssteinninn framan við Þingvallakirkju – letur.

Jón Ólafsson frá Grunnavík segir í orðabók sinni undir orðunum „alin“ og „kvarði“ að presturinn á Þingvöllum, Markús Snæbjörnsson (sennilega þegar hann bjó hjá honum um þingtímann 1744) að þegar hann nálægt 1740 var að endursmíða kirkjuna, hefði hann fundið í grunninum bjarg, sem á var merkt alin, styttri en venjuleg alin (þá var venjulega notuð á Íslandi Hamborgaraalin, 21 9/11 þuml. löng (sjá Dipl, Isl. I 307), og áleit hann að þar hefði verið gamla íslenska alinmálið, sem átti að vera merkt á kirkjuvegg á Þingvöllum.

Alin-málssteinninn. Síra Guðmundur við steininn.

Þennan stein hafði prestur látið setja í vegginn að utan, svo allir gætu séð hann utan frá. Jón Ólafsson bætir við, að seinna hafi fólk sem kom á þingstaðinn, mælt alinmálið sem í steininn var höggvið, og fundið að að það kom nákvæmlega heim við þá lengd sem Páll Vídalín hafði sagt vera hina elstu íslensku alin. Fornminjaskýrslan frá upphafi þessarar aldar bendir ekki aðeins á einn, heldur tvo steina sem gamla alinmálið á að vera merkt á; af þeim var þó aðeins annar í kirkjuvegnum, en hinn fyrir framan kirkjudyr, stakur. Af honum er til teikning ásamt lýsingu eftir þáverandi kammerjunkt Teilmann, sem heimsótti Ísland 1820, af athugasemdum við teikninguna má sjá að þá hefur verið litið svo á að þvert yfir framhlið steinsins lægi lárétt lægð, um 5 kvartila löng, er skyldi sýna alinmálið (sem hefur þá nánast verið „stika“).
Einnig nú stendur fyrir kirkjudyrum steinn og talið er á hann sé höggvið alinmálið, sem er alveg eins og Teilmann sýndi. Auk áðurnefndrar lægðar er á framhlið steinsins níu mislöng skáset þverstrik, og er nú almennt litið svo á, að þau komi við alinmálinu, en Teilmann virðist ekki hafa ætlað þeim neina merkingu. Eru um 19 þuml. milli ystu (sem se nálægt því sem íslensk alin var). Varla er vafi, að þessi álnasteinn er hinn sami og Teilmann teiknaði, og sá sem Teilmann fann fyrir kirkjudyrum er hinn sami og fornminjaskýrslan lýsir, Ekki er gott að segja, hvar sé að leita hins álnasteinsins, þess í kirkjuveggnum, því að gamla torfkirkjan var rifin 1859 og timburkirkja kom í staðinn. Hitt verður að liggja milli hluta, hvort einhver þeirra álnarsteina sem nefndir eru í fornminjaskýrslunni, er sá sem Markús Snæbjörnsson fann (Sigurður Guðmundsson telur í „skýrsu um Forngripasafn Íslands I 117, að núverandi alinmálasteinn á Þingvöllum sýni hið rétta gamla alinmál, sem hann segir 17 1/1 þuml.“
Sjá meira um alinsteininn á Þingvölllum HÉR.

Heimild:
-Íslenskir Sögustaðir Bidrag til en historisk-topografisk Beskrivelse af Island – 1877), P.E. Kristian Kålund, Sunnlendingafjórðungur I, Bókaútgáfan Örn og Örlygur Hf, 1984, bls. 65-106.
-Skráning fornleifa í Mosfellsbæ, Þjóðminjasafnið 2006.

Þingvellir 1866.

Skrár

Alinmál-steinninn á Þingvöllum

Síra Guðmundur Einarsson skrifar um „Alin-málsteininn á Þingvöllum“ í Dagrenningu árið 1946. Steinn þessi stendur fyrir sjónum manna framan við dyr Þingvallakirkju.

Alin-málssteinninn. Síra Guðmundur við steininn.

„Steinn nokkur allstór stendur fyrir framan dyrnar á Þingvallakirkju, sem mér var sagt, þegar ég kom sem prestur til Þingvalla, að á væri alinmál Íslendinga til forma, og þar sem ég sá,- að þverskorur nokkrar höfðu verið höggnar á steininn, þá taldi ég víst, að þetta væri fyrsta alinmál Íslendinga og löggilt mál þeirra. Þegar ég lagði framhandlegg á steininn frá neðstu skoru til fimmtu, sem allar voru greinilega höggnar, þá kom í ljós, að það var sama og framhandleggurinn frá olnboga til fingurgóms; það staðfesti mér þann orðróm, sem fylgdi steini þessum, og leit ég því svo á stein þennan, að hann væri ein af dýrmætustu eignum Íslendinga og einn merkasti forngripur þeirra.
Nú sé ég, í nýútkominni bók eftir fornminjavörðinn, Matthías Þórðarson, sem hann nefnir „Þingvöllur, Alþingisstaðurinn forni“, að hann efast um að steinn þessi sé alinmálið forna, og jafnvel að skorurnar, sem hann nefnir „rákir“, hafi verið höggnar af mönnum, heldur séu þannig gerðar af náttúrunni. Hann segir svo: „Yfirleitt er það að segja um álnarmál eða stikumál á steini eða steinum við kirkju á Þingvöllum, að ekki er líklegt, að það hafi nokkru sinni verið til.“
Manni verður fyrst á, að hugsa og spyrja, hvernig mældu landsmenn vaðmál sín í „bændakirkjugarði“ á Þingvöllum, þegar þeir greiddu gjöld sín með þessari vöru, ef ekkert alinmál var til, sem hægt væri að byggja á sem löglegu máli?

Alin-málasteinninn framan við Þingvallakirkju.

Til þess að athuga og mæla steininn, eða bilið milli skoranna, var ég staddur á Þingvöllum 22. júní 1946 og hjálpaði síra Helgi Konráðsson á Sauðárkróki mér til þess að mæla það, eins nákvæmlega og hægt var. Á austurhlið steinsins, þeirri sem snýr að kirkjudyrum eru greinilega höggnar 5 skorur, með mismunandi millibili og litlu ofar á steininum, er sjötta skoran, sem þó virðist fremur vera boruð í steininn, eða gerð með þremur holum, en að hún sé höggvin, og enn ofar, næstum efst á steininum, er sjöunda skoran gerð á svipaðan hátt og sjötta skoran, og virðast þær báðar gerðar síðar en 5 neðri skorurnar, en allar eru þær gerðar þversum á steininn og engin nær yfir alla breidd hans. Skorunar hafa viðrast gegnum aldirnar og því lítt mögulegt að mæla millibilin milli þeirra, svo að nákvæmt sé, en nærri því sanna er hægt að fara. Millibilin milli skoranna frá þeirri neðstu til þeirrar efstu mældust okkur þannig; 7; 11; 19; 10, 5 og 43 sentimetrar. Bilið milli neðstu skoranna fimm voru 47 sentim. samtals; frá neðstu til 6. skoru 52 sm, og frá neðstu skoru til 7. voru 95 sm. (2 19/16; 4 3/16; 7 6/10; 3 13/16 danskir þumlungar eða samtals 18 þumlungar frá 1.—5. skoru, en frá neðstu til efstu skoru ca. 36 1/3 d. þuml.) í bók Matthíasar Þórðarsonar fornminjavarðar segir svo á bls. 270: „Í safni Sigurðar Guðmundssonar til Þingvallalýsingar er teikning eftir hann af steininum, sem nú er fyrir framan kirkjuna. Eru rákirnar 6 og bilin milli þeirra talið frá neðstu, 2″ 9′“, 4″ 3′“, 7″, 3″ 6″‘ og 2″ 6′“. Samkvæmt Skýrslu um Forngripasafnið I bls. 117 hefir hann álitið, að þeir 17″ og 6′“ (þ. e. 17 1/2 þuml.), sem eru samkvæmt teikningu hans milli neðstu og næst efstu rákar, merktu hina fornu alin, en ekki virðist það vera rétt.“

Alin-málssteinninn – letur.

Bilið milli 5 neðstu skoranna reyndist okkur 18 þuml. (47 sm), sem Sigurður Guðmundsson telur 17 1/2 þuml.; frá neðstu til 6. skoru reyndist okkur 19 7/8 en Sigurður telur það 20 þuml.; bilið milli 5. og 6. skoru mældist honum 2 1/2 þuml. en okkur aðeins 1 7/8 þuml. (5 sm).

Þingvallakirkja – mælisteinninn innar.

Það virðist létt, að 5 neðri skorurnar eigi að sýna hina elstu alin á landi hér, eins og Sigurður Guðmundsson hélt fram, það sést af því, að þessar skorur hafa verið höggnar og eru eldri en hinar tvær. Eftir rannsóknum B. M. Ólsen (sbr. Árbók Fornleifafélagsins 1910 bls. 1—27) var hin „elzta alin“, hin náttúrlega öln, lengd framhandleggsins frá olnboga til langafingúrgóms, 47 sm (18 d. þuml.), eins og okkur mældist þessi alin á steininum.

Þingvellir – Þingvallakirkja.

En snemma varð það siður, þegar vaðmál voru mæld, að þumalbreidd var bætt við hverja alin, til þess að tryggja það að vel væri mælt, því ef teygt var á vaðmáli gat það orðið of stutt ef engu var bætt við alinina. Þessi viðbót mun hafa verið 2 til 2 7/2 sm (0,79—0,96 d. þ.). Minn þumalfingur um naglrót er ‘2,4 sm, svo viðbótin mun hafa verið nálægt því, 2—2 1/2 sm. Þetta virðist svo hafa verið hin svonefnda „forna lögalin“ (sbr. B. M. Ó. bls. 27), sem var notuð manna meðal, þótt ekki væri löggilt. En svo þegar tímar liðu, og þessi mæling á alin var orðin að fastri venju, virðast menn enn hafa viljað fá nýja viðbót, og þessi alin verið svo nefnd „þumalalin“. í Grágás ((Havnia I bls. 500) stendur: „Vararfeldur fyrir II aura, sa er fiogörra þumalalna er langr, en II breiðr,“ sem sýnir að þumalalin er hér skoðað sem fast lögákveðið mál, sem allir þekkja, en það var því aðeins löggilt mál, að einhverstaðar væri það afmarkað og þá sérstaklega á alinmál-steininum forna á Þingvöllum, sem notaður var við mælingu vaðmáls, lérefta og klæða, enda voru vaðmálin aðalgjaldmiðill landsmanna til forna.

Þingvellir 1866.

Þegar þessi þumalalin hefir verið löggilt á Þingvöllum hefir 6. skorunni verið bætt við á steininn, til þess að sýna þetta nýlögákveðna mál, þumalalinina, sem í raun og veru var alin og tveir þumlungar, 52 sm (19 7/8 d. þuml.).
Um 1200 kemur svo nýtt mál til sögunnar, sem nefnt var stika, en hún var 2 álnir. En hvaða álnir hún var miðuð við er ekki víst, hvort það var „elzta alin“, „forn alin“ eða „þumalalin“, en þar eð talað er um að „stikan“ skuli vera uppbætt 1 þuml., fingurbreidd, fyrir hverja stiku, getur naumast verið um þumalalin að ræða. B. M. Ólsen telur í Árb. Fornl.fél. 1910 bls. 27 að það hafi verið „forn alin“, sem var lögð til grundvallar fyrir stikunni, hún hafi verið 2 „fornar álnir“ ca. 98,28 sm, eða 37,58 d. þuml. En hin „forna alin“ virðist aldrei hafa verið lögfest, en aðeins sá siður við mælingu vaðmála, að bregða fingri fyrir framan hverja alin og mæla svo alin frá hinni hlið fingursins, en þá getur ekki verið átt við þessa svonefndu „fornu alin“, heldur hina lögfestu, elztu alin, sem var 47 sm eða 18 d. þuml., stikan hefir þá átt að vera 94 sm eða 36 d. þuml.

Þingvallakirkja – alinsteinnin sést framan við kirkjuna.

Á alinmálsteininn á Þingvöllum er 7. skoran mörkuð með holum, eins og 6. skoran, en milli þeirra eru 43 sm, en frá neðstu skorunni til 7. skoru mældist mér 95 ,sm, en þessi stika er þá ca. 1 sm lengri en 2 álnir, sem stafar af því að bilið milli 5. og 6. skoru var ¥2—1 sm of langt, eða ég hef rnælt of djarft, að mæla frá miðri neðstu skoru til miðrar 7. skoru, eða hvortveggja valdið bilinu, of langt bilið milli 5. og 6. skoru og ég mælt full stranglega.
Tel ég því vafalítið að þessi 7. skora hafi átt að sýna stikuna, svo á steini þessum sjáist greinilega öll þau alinmál, sem lögfest vóru á íslandi frá byrjun þinghalds til loka 16. aldar, að Hamborgaralinin kom til sögunnar.

Þingvellir 1906 – Ásgrímur Jónsson.

Hvort stikumálið hafi verið löggilt hér til samræmis við enska málið „yard“, eins og Jón Sigurðsson hélt, þá er það vafasamt, en þegar þess er gætt, að skotska alinmálið var rúmlega 36 d. þuml. eða sama og tvær „elztu álnirnar“ íslenzku, þá væri eðlilegt, að hugsa sér, að stikan ísl, ætti fremur þaðan uppruna sinn, enn frá enska „yardinum“, sem var 2,72 sm styttri en 2 „elztu álnirnar“ íslenzku.
Stikan var bara 2 ísl. álnir, en skotska málið sannar það, að frumalinin á Norðurlöndum var 47 sm eða 18 d. þuml., en stikan ísl. og mál Skota, yard þeirra, var 94—95 sm, Skota 94,4, en ísl. ca. 95 sm. Ég tel því sennilegast, að alinmál það, sem landnámsmenn fluttu með sér til landsins hafi verið, 47 sm. eða 18 d. þuml., en þá hafi sú alin verið bætt upp með einni þumalfingurbreidd þegar vaðmál og léreft var mælt eftir því.

Þingvellir 1882.

Af þessu leiði ég það, að á steininum, sem er fyrir kirkjudyrum á Þingvöllum, séu merktar allar þær álnir, sem löggiltar voru á Íslandi frá landsbyggð og til loka 16. aldar og vóru þessar: 1.. að frumalin ísl. hafi verið 47 sm = 18 d. þuml., 2. að þumalalin ísl. hafi verið ca. 52 sm = 19 7/8 þuml. og 3. að stikan ísl. hafi verið ca. 95 sm = 36 1/3 d. þuml., en að „forn alin“ hafi aldrei verið lögfest, heldur orðið að föstum vana í viðskiptum.

Þingvellir.

Hvað lýsingu Ch. Theilmanns snertir á steini þessum og teikningu hans af honum, er ekki auðvelt að átta sig á eftir frásögn fornminjavarðar á bls. 270 í „Þingvöllur, Alþingisstaðurinn forni“, því þar segir svo eftir Ch. Theilmann: „að ekki hafi þá (um 1820) verið litið svo á, að rákirnar á honum hafi táknað neitt mál, heldur lárétt lægð er var yfir framhlið hans um 1 1/4 alin að lengd.“
Theilmann rannsakar ekkert skorurnar og millibilin milli þeirra, en þessi 1 1/4 alin langa lárétta lægð, sem hann talar um, er ekki til á þeirri hlið, sem skorurnar eru á, en hvaða hlið steinsins er nefnd „framhlið“ er ekki sagt frá, svo á þessari lýsingu er ekkert að græða. Allar skorurnar 7, sem enn sjást á steini þessum, á þeirri hlið, sem snýr mót austri, eru láréttar, nokkuð mislangar, en engin nær þvert yfir steininn, eða nálgast neitt það að vera 1 1/4 alin.

Þingvallakirkja um 1860.

Millibilið milli skoranna er mjög mismunandi, eins og áður segir, og hefir það sennilega valdið því, að steini þessum var minni gaumur gefinn en ella mundi, og að margir hafa efast um að á honum væri markað alinmálið forna, sem menn vissu um, að skiptist í 2 spannir og 24 þumlunga, og sumir máske haldið, að alinin hafi þá eins og nú skipst í 4 hluta, kvartil, en sú skipting þekktist ekki hér fyrr en Hamborgaralinin kom til sögunnar í lok 16. aldar.
Á stein var auðvitað ekki hægt að höggva út hvern þumlung fyrir sig, en spönn hefði mátt afmarka, en það hefir ekki verið gert. Aftur er hugsanlegt, að við neðsta bilið milli skoranna hafi átt að mælast 3 þuml. „meðalmanns í naglrótum“, 2. millibilið 5 þuml. og 3. millibilið 9 þuml., allt vel mælt, því þessi þrjú millibil eru samtals 37 sm, en B. M. Ólsen telur að 17 þuml. „meðalmanns í naglrótum“ muni hafa verið forðum eins og nú rúmir 35 sm, en þá á síðasta millibilið milli 4. og 5., ekkert að þýða, aðeins verið afgangurinn.

II.

Þingvellir 2023.

Alinmálin hafa verið mjög breytileg hjá þjóðunum og mismunandi hjá einni og sömu þjóð, en hjá flestum, eða öllum þjóðum, virðist frummæling hafa miðazt við framhandlegg, frá alboga til fingurgóms, eða spönn, sem alltaf er helmingur framhandleggsins, en þó virðist fetið hafa verið frumeining nokkurra þjóða, eða að spönn og fet hafi verið tekið jafngilt mál, að minnsta kosti er fram liðu stundir, svo fetið varð að lokum aðal mælikvarðinn, og svo tvöfaldaður orðið lögfesti málkvarðinn, alinin.
Elztu þekktu alinmálin eru hjá Assýríumönnum, Ísraelsmönnum og Egyptum. En þó alinmál Assyríumanna séu enn til, þá er ekki alveg víst hvernig alinmál þeirra varð til, hvort spönn eða fet var frummælingin. Það er aftur talið víst að Ísraelsmenn hati skipt sinni alin í 2 spannir og 24 þumlunga eins og vér Íslendingar gerðum til forna.
Alinmál Ísraelsmanna er talið að hafi verið 48,39 sm, en það er, að kalla, sama og alinmál Egypta, sem var 48,42 sm. Spönnin hefir þá verið ca. 24,195 sm. Nú virðast fræðimenn líta svo á, að alinmál þessara þjóða eigi uppruna sinn frá Assyríumönnum, en þeir hafi lagt fetið til grundvallar sínu alinmáli, því það er víst, að alinmál þeirra í sögutíð var 52,5 sm, næstum því sama og þumalalin á álnarsteininum á Þingvöllum.

Þingvellir 1867.

Fetið í þessari alin Assýríumanna hefir verið nálega sama og B. M. Ólsen hefir fundið, að er meðalfet Íslendinga og reyndist vera 26,5 sm (Arb. Fornl. 1910 bls. 14), því fet Assýríumanna var 26,25 sm. Til er forn málstokkur Assýríumanna, á knjám styttunnar í Telló. Honum var skipt í 16 jafna parta, og er talið, að þessi málstokkur, sem var nálega 31,5 sm að lengd, hafi verið Ys úr alin, sem er rétt, að því leyti, að 31,5 sm eru 3/5 af 52,5 sm, en þá hefði alinmál þeirra átt að skiptast í 27 parta, eða þumlunga, en hver þuml. ca. 1,95 sm og spönnin ca. 23,4 sm. Hitt er þó sennilegra, að þessi málstokkur sé 2/3 af fornri alin þeirra og hún hafi verið 47,25 sm, sama að kalla, og elzta alin Íslendinga (sbr. B. M. Ólsen Árb. Fornl. 1910 bls. 24 og mælingu mína á alinmálssteininum á Þingvöllum).

Þingvellir 1882. Steinninn sést fyrir framan kirkjuna.

Vera má þó, að þessi málstokkur Assýríumanna hafi verið fullt alinmál þeirra, en þá hefir því verið skipt í 16 parta, eins og Grikkja, Rómverja, Þjóðverja og jafnvel Englendinga var skipt til forna (sbr. cubitus Rómverja og Englendinga).
Sé aftur hitt rétt til getið, að alinmáli Assýríumanna hafi verið skipt í 24 parta, eða þuml., hafa verið tvö alinmál í Assýríu, hið eldra 47,25 sm og sú alin miðuð við spönn, og síðari alinin 52,5 sm og hún miðuð við fet.
En það sem sérstaklega vekur athygli, þegar rannsökuð eru alinmál þjóðanna er þetta, að það virðist sem Íslendingar og Ísraelsmenn séu þær einu þjóðir, sem skiptu alinmáli sínu á sama hátt, í 24 þuml. Ísraelsmenn skiptu alin sinni þannig: í 2 spannir, 6 þverhendur og 24 þuml. Íslendingar skiptu sinni alin í 2 spannir og 24 þuml., og þverhönd var líka notuð sem mál hjá þeim, því í sögu Guðmundar góða getur um konu, sem þrútnaði um kviðinn, svo að hún var 3 álnir og þverhandar digur (sbr. Árb. Fornl. 1910 bls. 13 neðanmáls), mun þá þverhönd eiga að jafngilda 1/6 hluta úr alin.

Þingvallakirkja eftir 1930. Mælisteinninn er á myndinni framan við kirkjuna.

Hjá Ísraelsmönnum var til lengdarmál, sem þeir nefndu „gomed“ og giskað er á, að það sé sama og 2 álnir, eða „stika“ á íslenzku; en það er vafasamt að „gomed“ hafi táknað tvær álnir, eða verið sama og forn „stika.“
Að alinmál Ísraelsmanna og Íslendinga, eða Norðmanna, hafi verið svo lík, eins og raun ber vitni um, er ekki neitt merkilegt, ef Ísraelsmenn hafa fluttst til Norðurlanda og tekið sér bólfestu þar, eins og fjöldi sagnfræðinga er nú farinn að álíta að verið hafi, því þá hafa þeir flutt með sér lengdarmál sitt, eins og þeir notuðu það um 700 árum f. Kr. austur í Asíu, og það síðan orðið að föstu alinmáli í Noregi og Íslandi til forna.“
-Guðm. Einarsson.

Heimild:
-Dagrenning, 3. tbl. 01.08.1946, Alinmál-steinninn á Þingvöllum, síra Guðmundur Einarsson, bls. 22-26.

Þingvellir. Alin-málssteininn sést framan við kirkjuna.

Tag Archive for: Þingvellir

Þingvallakirkja – Orri Vésteinsson

Þingvellir, friðun og fullveldi – Einar Á.E. Sæmundsen

Þingvellir – haustlitir

Í hreinskilni sagt – Þjóðgarðurinn á Þingvöllum; Kakali skrifar

Lögberg á Þingvöllum

Hrauntún – Gunnar Grímsson

Sprungur, misgengi og eldgos

Vetrarferð – Sigurður Greipsson

Þingvellir – P.E. Kristinan Kålund

Alinmál-steinninn á Þingvöllum

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?