Færslur

Draugar og tröll – til gamans

Valahnúkar

Á Reykjanesskaganum eru nokkrir alræmdir draugar, s.s. Stapadraugurinn, Arnarfells-Labbi og Tanga-Tómas á Selatöngum. Einnig hefur borið á annars konar draugum á svæðinu, jafnvel mennskum:

Draugshellir

Draugshellir í Valahnúk.

1. Mógrafa-Móri. Hefur sést við mógrafir. Segir sagan að hann hann hafi ætlað að ná sér í mó hjá öðrum, fallið í gröfina og ekki komist upp aftur fyrr en að sér gengnum. Nú situr hann fyrir þeim, sem leið eiga um mógrafasvæðið.
2. Landamerkja-Labbi. Sagt er að sá, sem færir til landamerkjavörðu, dæmi þar með sjálfan sig til að rogast með grjót í vörður allar nætur til eilífðarnóns. Dæmi eru um nokkra slíka á Reykjanesi. Ekki er þó vitað til þess að þeir hafi gert öðrum en sjálfum sér mein.
3. Hella-Hedda. Einn af fáum kvendraugunum. Á það til, líkt og Tanga-Tómas á Selatöngum, að grípa í hæla fólks er á leið um dimma hella, einkum þar sem fallegar hraunmyndanir er að finna, slökkva á ljósum þess eða gera því aðra grikki. Nokkur dæmi er um að fólk hafi lent í verulegum erfiðleikum með að rata út aftur eftir aðfarir hennar.
4. Írafells-Móri. Írafells-Móri var alþekktur hér í Reykjavík á seinna hluta 19. aldar. Var talið að hann fylgdi Mörtu Þórðardóttur skóara í Vigfúsarkoti. Annars fylgdi hann líka Engeyingum og var því oft nefndur Engeyjarmóri. Þeir feðgar Kristinn Magnússon og Pétur kölluðu hann frænda sinn, en gættu þess að hann kæmist ekki út í eyna.

Tröll.

Valahnúkar

Tröll á Valahnúkum.

Tröll eru á mörkum þess vitsmunalega. Þau standa fjær manninum en t.d. álfar og huldufólk.
Sagnir eru um tröll á Reykjanesi. Nokkrar klettamyndanir og örnefni staðfesta sagnir um að sum þeirra hafi orðið þar að steinum, s.s. á Valahnjúk ofan við Valaból. Sögn er og til um að dautt tröll hafi fundist fyrir alllöngu síðan, en ekki er vitað hvað varð um “jarðneskar” leifar þess. Ekki er útilokað með öllu að enn kunni að finnast dauð tröll á svæðinu. Sum svæðin eru það lítið könnuð.
Örnefni á Reykjanesi benda til trölla, s.s. Trölladyngja og skessukatlar. Sumsstaðar má sjá steinrunnin tröll á varðbergi, s.s. á Sveifluhálsi og í Hlíðarskarði. Grýla og Leppalúði gista milli jólalangt í hellum á nesinu, Skessa bjó í Festarfjalli og til tröllabarna sást lengi vel í Krýsuvík.

HÉR má sjá meira um drauga á Reykjanesskaganum.

Tröll

Tröllin vaka yfir hraununum.

/by

Tröll

Sólar

“Orðatiltækin tröll ög tröllkona eru næsta yfirgripsmikil; því þau tákna allar þær verur, sem meiri eru en menn að einhverju, og sem eru meir eða minna illviljaðir, t. d. drauga og jafnvel galdramenn. Samt sem áður eru þessi orðatiltæki 

troll-21

eiginlega höfð um þá tegund, sem hið risalega er einkennilegast við. Þó eru til fleri nöfn fyrir þá tegund, t. d. bergbúar, jötnar, þussar, risar, skessur, flögð, gýgjur o. s. frv. þessi tegundarnöfn hafa rutt sér svo til rúms, að sjaldan koma fyrir eiginnöfn trölla. — Mörg nöfn eru það, sem benda til trúarinnar á tröll, bæði hlutaheiti (t. d. jötunuxi, þussaberg, þussaskegg, gýgjarpúss, tröllagrös, tröllaurt, surtarbrandur, surtarepli) og örnefni, (t. d. Surtshellir, Trölladýngja, Tröllagata, Tröllaháls, Tröllakirkja, Tröllaskeið, Tröllaskógur, Tröllatúnga.)
Í sögum þeim, sem enn eru til á Íslandi um tröll, er þeim aö öllu eins lýst, og í hinum norrænu goðasögum. Bæði eru þau talin meiri og sterkari en menn optast, heimsk og hamslaus, gráðug og grimm; en þó er annað veifið sagt, að þau viti marga þá hluti, er menn vita ekki, séu góðviljuð, dreinglynd, og trú sem gull. “Við mótgjörðir reiðast tau illa, og leita að hefna sín grimmilega; á hinn bóginn þakka þau bæði og launa þegnar velgjörðir, og liðsinna opt mönnum að fyrra bragði. Mannætur er sagt þau séu; en þó eru ekki fá dæmi þess, að tröll hafi leitað samfara við mennska menn og í því skyni numið til sín bæði menn og konur.
Þó tröll séu í ýmsum greinum háskalega vansköpuð, eiga þau ávalt að vera í mannsmynd alt um það, enda virðist svo, sem þau eigi að vera einhvers konar eldri kynslóð, en mennirnir. þeim átti að vera það undur leitt, að kristni var tekin hér á landi, og hafa leitazt við með mörgu móti að tálma framförum hennar, og lögðust þar frá, sem kristni viðgekkst og kirkjar voru reistar, ef þau feingu eigi aðgjört eins og þau hafa síðan trylt menn og tælt frá kristni á sína trú.

troll-22

Tröll búa í hömrum og fjallaklettum og hellum og lifa bæði á dýraveiðum, fiskifángi, og ef til vill af kvikfé. Sum þeirra mega ekki sjá dagsljós, og verða að steini, ef sól nær að skína á þau, og eru því ávalt á ferð á næturnar. Lítur það fremur svo út, sem það sé eins konar tröllategund og er þeim því gefið sérstakt nafn og kölluð nátttröll. Mörg orðatiltæki eru það, sem benda á þá ýmsa háttsemi trölla og eru sum til lasts, en sum til lofs, sem Snorraedda (31. kap.) segir: „mann er ok rétt at kenna til allra Ása heita; kent er og við jötna heiti, ok er það flest háð eða lastmæli.” Eins þykir skass, skessa eða flagð og önnur slík orð lastmæli um konur, og eru ekki höfð um aðrar en þær, sem óhemjuskepnur eru að einhverju leyti eða bryðjulegar. þegar menn vilja tákna það, að einhver blíni á eitthvað höggdofa eða hjárænulega, er sagt „hann glápi á það, eins og tröll á himnaríki eða heiðríkju,” og er það líklega dregið af því, að tröllin, sem voru svo óvinveitt kristninni, muni aldrei eiga þángað kvæmt. Aptur eru önnur orðtök, sem til lofs liggja; tröllatrygð er viðbrugðið, og sagt, að maður sé „mesta trygðatröll,” sem trúr er eða tryggur „eins og tröll,” „tröll eru í trygðum bezt,” og „tröll gánga trautt á grið sín,” og fleiri eru slík orðatiltæki.”

Heimild:
-Íslenskar þjóðsögur og æfintýri, Jón árnason, 1862, 1. bindi, bls. 181-182.

/by