Eftirfarandi fróðleik um “Verbúðarlífið á Selatöngum” birtist í Dagblaðinu-Vísi 1983:
“Rústir sjóbúða er að finna víðsvegar við strendur Íslands. Þessar búðir eru merkar fornleifar sem minna fólk á þá tíð þegar landsmenn sóttu til veiða á opnum bátum, oft við erfiðar og hættulegar aðstæður.
Hinar eiginlegu sjóbúðir — líka nefndar útver — voru reistar á þeim stöðum þar sem stutt var á miðin og heppilegt að sitja fyrir fiskgöngum á vissum tímum árs.
Misjafnlega margir bátar voru saman komnir á hverjum stað og voru áhafnir þeirra þar um kyrrt meðan á veiðum stóð enda höfðu þær þar ýmist hlaðnar verbúðir eða tjöld. Sjósókn úr þessum útræðum var þjóðinni ákaflega mikilvæg á fyrri öldum enda bætti hún hag hennar til muna frá því sem var þegar landsmenn höfðu varla úr öðru að moða en afurðum búfjárins.
Mikilvægi búðanna sést kannski best þegar talan hundrað fimmtíu og fjórir er nefnd, en hún segir einmitt til um þann fjölda útvera sem talið er að hafi verið reist við strendur landsins.
Ein heillegasta og best varðveitta sjóbúðin frá fyrri tíð er vafalitið útverið Selatangar á sunnanverðum Reykjanesskaga. Það er að finna — með öllum sínum fornlega blæ — þar sem Ögmundarhraun liggur út í sjó milli Hælsvíkur og Hraunsvíkur. Selatangar eru langt utan alfaraleiðar og er reyndar nokkuð erfitt að komast að útverinu landleiðina. Þessi einangrun búðanna hefur sennilega átt mestan þátt í því hvað þær hafa varðveist lengi og vel og hvað þær eru í rauninni ósnortnar af því sem heitir nútími. Hér á eftir verður lítillega skrifað um sögu útræðisins við Selatanga og almennt um verbúðamennsku landsmanna á fyrri öldum.
Sjötíu og þrjú mannanöfn í eina þulu fyrir mötu
Selatangar voru syðsta verstöðin í Gullbringusýslu. Þaðan var einkum útræði Krýsuvíkurbæjar, en bænum Krýsuvík (sem er í um átta kílómetra fjarlægð frá Selatöngum) fylgdu lengi nokkrar hjáleigur. Til er gömul og allmerkileg þula sem telur sjötíu og þrjá menn við róðra frá útverinu. Ástæða fyrir þeim kveðskap er sögð vera sú að strákur einn hafi orðið mötustuttur í verinu. Buðust þá hásetar á skipum þeim sem þar reru að gefa honum mötu til vertíðarloka, ef hann kæmi nöfnum þeirra allra í eina þulu. Og strákur brá fyrir sig stílvopninu og orti:
Tuttugu og þrjá Jóna telja má,
tvo Árna, Þorkel, Svein.
Guðmunda fimm og Þorstein,
þá Þorvald, Gunnlaug, Freystein.
Einara tvo, Ingimund, Rafn,
Eyvind, tvo Þórða þar.
Vilhjálmur Gesti verður jafn
Vernharður, tveir Bjarnar,
Gissura tvo, Gísla, Runólf,
Grím, Ketil, Stíg, Egil.
Erlenda þrjá, Bernharð, Brynjólf,
Björn og Hildibrand til.
Magnúsar tveir og Markúsar
með þeim Hannes, tveir Sigurðar.
Loftur, Hallvarður, Hálfdán, senn
þar sezt hann Narfa hjá.
Á Selatöngum sjóróðramenn sjálfur Guð annist þá.
Draugurinn Tangar-Tómas gerir mönnum lífið leitt
Á síðara hluta nítjándu aldar bjó í Stóra-Nýjabæ í Krýsuvík maður sá, er Einar Sæmundsson hét. Hann átti mörg börn, og er eftirfarandi saga frá Selatöngum höfð eftir tveimur sonum hans, Einar og Guðmundi. Einar, f aðir þeirra, var allt að þrjátíu vertíðum formaður á Selatöngum. Var í mæli að reimt hefði verið á Selatöngum og var draugsi sá í daglegu tali nefndur Tangar-Tómas. Hann gerði búðarmönnum ýmsar smáglettur en var þó ekki mjög hamramur. Þá bjó á Arnarfelli í Krýsuvík maður sá er Beinteinn hét. Var talið að Tómas væri einna fylgispakastur við hann. Var Beinteinn þessi fullhugi mikill, smiður góður og skytta og hræddist fátt. Var þetta orðtak hans: „Þá voru hendur fyrir á gamla Beinteini.”
Einu sinni varð Beinteinn heylítill og flutti hann sig þá niður á Selatanga með fé sitt til fjörubeitar. Var hann þarna um tíma og hafðist við í einni sjóbúðinni þar. Kvöld eitt, er Beinteinn kemur frá fénu, kveikir hann ljós og tekur tóbak og sker sér í nefið.
Tík ein fylgdi honum jafnan við féð, og var hún inni hjá honum. Veit Beinteinn þá ekki fyrr en ljósið er slökkt og tíkinni hent framan í hann. Þreif hann þá byssuna og skaut út úr dyrunum. Sótti draugsi þá svo að Beinteini, að hann hélst loks ekki við í sjóbúðinni og varð að hrökklast út i illviðrið og fara heim til sín um nóttina. Hafði Beinteinn skaröxi í hendi, og hvar sem gatan var þröng á leiðinni heim um nóttina, þá kom draugsi þar á móti honum og reyndi að hefta för hans, en undir morgun komst Beinteinn þó heim, en var þó mjög þrekaður.
Um önnur viðskipti Beinteins og Tangar-Tómasar á Selatöngum er ekki vitað, svo að sögur fari af.
„Þarna er hann Tómas þá núna”
En nokkru eftir þetta bar svo við, að tveir áðurnefndir synir Einars bónda í Stóra-Nýjabæ fóru niður á Selatanga á jólaföstunni og hugðu aö líta til kinda og ganga á reka; og jafnframt ætluðu þeir að vita, hvort þeir sæju ekki dýr, því að annar þeirra var skytta góð. Þeir komu síðla dags niður eftir og sáu ekkert markvert. Fóru þeir þá inn í eina sjóbúðina og ætluðu að liggja þar fram eftir nóttunni, en fara á fætur með birtu og ganga þá á fjöru og vita hvort nokkuð hefði rekið um nóttina. Bálkar voru í búðinni fyrir 
fjögur rúm, hlaðnir úr grjóti, eins og venja var í öllum sjóbúðum, og fjöl eða borð fyrir framan. Lögðust þeir í innri rúmbálkinn að vestanverðu og lágu þannig, að Einar svaf við gaflhlaðið, en Guðmundur andfætis.
Þá er þeir höfðu lagst niður, töluðu þeir saman dálitla stund, og segir þá Guðmundur meðal annars: „Skyldi þá Tómas vera hér nokkurs staðar?” Kvað Einar það líklegt vera. Fella þeir svo talið og ætla að sofna. En er þeir hafa legið litla stund, þá heyra þeir, að ofan af ytra bálkinum við höfuð Guðmundar stekkur eitthvað. Var það líkast því sem stór hundur hefði stokkið niður á gólfið. Voru þeir þó hundlausir, er þeir komu þangað og búðin lokuð. Segir þá annar bræðranna: „Þarna er hann þá núna,” en í sömu svipan er kastað tómu kvarteli, sem hafði staðið á ytra bálkinum hinum megin, inn í gaflhlað beint yfir höfuð Einari. Sofnuðu þeir bræður ekki um nóttina, en fóru á fætur. Ekki lét draugsi neitt frekara til sín heyra.
Því eru þessar gömlu draugasögur rifjaðar upp hér, að Tangar-Tómas ku hafa hrættæði marga verbúðarmenn við Selatanga þann tíma sem þaðan var útræði. Má gera sér í hugarlund hvernig lífið hefur verið í búðunum, draug þessum samfara, og er næsta víst að það hefur verið viðburðaríkt, og jafnvel hættulegt þá er Tómas var í sem mestum ham.
Fólkið varð að sækja sjóinn sér til bjargar
En hugum nú nánar að því hvernig vistin var fyrir verbúðarmenn í þessum sjóbúðum. Fyrst skal vikið að nauðsyn verferða fyrir þjóðina á næstliðnum öldum.
„Án stuðnings frá sjónum gat bændaþjóðfélagið ekki þrifist,” segir Lúðvik Kristjánsson í þeirri gagnmerku bók sinni „Íslenskir sjávarþættir”. Verður hér á eftir stuðst nokkuð við umfjöllun hans um þetta efni.
Lúðvík heldur áfram: „Fiskmeti hefur um allar aldir verið mikilvægur þáttur í mataræði landsmanna, en þó öllu mestur meðan það kom að miklu leyti í staðinn fyrir kornvöru. Fjöldi bújarða var kostarýr og þess vegna engin tök á að hafa þar svo stóra áhöfn, að hægt væri að framfleyta meðalfjölskyldu. Kotabúskapur leiddi af sér mikinn straum manna í verstöðvar víðs vegar um land, en þó einkum á Suður- og Vesturlandi. Ef kotbóndinn fékk enga björg úr sjó, skorti hann ekki einungis fisk til heimaneyslu, heldur jafnframt gjaldgengan varning til greiðslu á erlendum vörum.
Bændur á sæmilegum jörðum gátu fengið fisk í vöruskiptum og látið búvöru fyrir erlenda varninginn. En bústærðin fór eftir heyfengnum, sem ekki gat orðið mikill nema með töluverðum mannafla, því þúfnakargið var seinslegið. Bændur þurftu því, ef vel átti að heyjast, að hafa marga vinnumenn, en fyrir þá voru ekki nægileg störf við búin á vetrum, og þess vegna voru þeir þá margir sendir til sjávar. Fólkið í sveitunum hafði því náin kynni af lífi og starfi manna í verstöðvum. Margan ungling fýsti að komast úr einangrun dalabæjanna i margmenni við sjóinn og taka þátt í ævintýrum tengdum fiskveiðunum. Jafnskjótt og þeir komust í útversár, eins og Skaftfellingar orðuðu það, voru þeir víða, sökum brýnnar þarfar sendir til róðra í aðra landsfjórðunga.”
Vertíðin tók allt að sextán vikur
Upp úr nýári var farið að huga að færum manna, sem ætluðu í ver, en margir þeirra áttu langa og erfiða ferð fyrir höndum og burtveru ekki skemmri en fjórtán til sextán vikur. Vetrarvertíðin stóð að jafnaði á þessum árum frá þriðja febrúar til tólfta maí. Einyrkjar urðu að fela konu og börnum bústörfin og jafnvel allar voryrkjur. Þessi tvískipti barningur var eina leiðin til þess að bjarga fé og fólki fram á græn grös, en sem þó lánaðist misjafnlega. Stundum átti bóndinn ekki afturkvæmt eða aflinn brást og í annan tíma var horfellir sökum ónógra heyja og harðinda. En þótt fólk þekkti ekki til þess konar ófara nema af frásögnum var skuggi þeirra þó víða í augsýn, ekki síst um það leyti sem menn voru að leggja upp í verferð um heiðar og fjöll, meðan enn var stuttur dagur og allra veðra von.
Vermenn urðu að hafa með sér nesti, sem nægði til ferðarinnar, því oft var borin von að þeir gætu fengið beina á þeim bæjum sem þeir gistu. Sjálfsagt þótti að skera ekki nestið við nögl, því að þess voru dæmi að greiðsla fyrir gistingu kom sér best í matarbita.
Vitaskuld voru heimili misjafnlega fær um að gera vermenn vel út með mat, en venja var að velja það besta sem til var. Nestið var einkum hangið sauðkjöt, brauð, smjör og kæfa. Það var haft í belg, svonefndum klakksekk. Viðbit til ferðarinnar var haft í dallskrínum. Dagana áður en ákveðið var að leggja upp voru vinir og nánustu venslamenn kvaddir. Áður en ferðin hófst létu margir lesa húslestur, einkum ef sjálfur heimilisfaðirinn var að kveðja. Þegar komið var út á hlað, tóku menn ofan, fóru með Faðir vorið og signdu sig. Að því búnu var gengið til hvers og eins á heimilinu og honum boðnar góðar stundir með kossi. Síðan hófst verferðin.
Ýmiss konar hjátrú tengd burtför vermanna
Ýmiss konar hjátrú var tengd burtför vermanna. Engu af fötum þeirra, sem skilin voru eftir heima, mátti hreyfa við eða bleyta fyrr en eftir fullar þrjár vikur frá burtför. Það gat valdið drukknun þeirra. Þegar svo fötin voru þvegin, varð að velja bjart og gott veður til þerris. Þé mundi oft fötunum um í þvottinum. Það gat valdið villu á sjó. Rúm sjómanna skyldu óhreyfð í þrjár nætur eftir brottför, annars var óttast um afturkomu þeirra. Skó, sem urðu eftir heima, átti að hengja upp í eldhúsi og þurrka þar þó ónýtir væru. Þá þótti góðs viti, ef gestur kom stuttu eftir að vermenn kvöddu, helst sama daginn. Þá var talið víst að þeir ættu afturkvæmt, en brugðið gat til beggja vona ef enginn gestur lét sjá sig. Menn höfðu illan bifur á því, ef fyrsti gesturinn, sem kom þegar vermennirnir voru nýfarnir, var kona. Svona má lengi halda áfram með alla þá hjátrú sem fylgdi vermennskunni.
Byggingarlag sjóbúðanna og önnur hýsi við verin
Svo sem gefur að skilja hafa menn þurft að gera sér einhvers konar skýli til þess að liggja í jafnsnemma og farið var að stunda útræði. Um þetta eru þó nánast engar heimildir í fornritunum. Í Fljótsdælasögu er þó getið um skála sem vafalaust hefur verið vermannaskáli og er Skálanes norðan Njarðvíkur kennt við hann. Í Grágás er svo getið um fiskibúð og fiskiskála. Önnur heiti á hýsi vermanna í útveri voru: sjóbúð, sjómannabúð, verbúð og vermannabúð, en ekkert af þessum nöfnum kemur þó fyrir í gömlum heimildum. Þá eru einnig til orðin búðarhús, búðarkofi og legukofi. Af þessum heitum voru sjóbúð og verbúð algengust. Líklegt er að verbúðir hafi í öndverðu verið sömu gerðar víðast hvar á landinu, en þegar kemur fram á nítjándu öldina verða þær dálítið mismunandi. Og þar eð við erum stödd í verbúðinni á Selatöngum í þessari grein, þá er eðlilegt að grein verði gerð fyrir helsta byggingarlaginu þar um slóðir.
Á Selatöngum sér enn fyrir tóftum nokkurra verbúða. Ein verbúðanna er þó heillegust. Dyr hafa verið á gaflinum sem snýr til sjávar. Inn af þeim hafa verið rösklega þriggja álna löng göng og er þá komið þar í búðina sem bálkarnir hafa verið en bilið milli þeirra er um einn metri. Bálkarnir eru næstum fjórir metrar á lengd en dálítið misbreiðir, annar nálega hálfur annar metri en hinn um einn metri, og kann það að stafa af missigi. Búð þessi hefur rúmað átta menn. Í framhaldi af rýminu á milli bálkanna eru rúmlega metra löng göng yfir í lítið hýsi sem hefur verið eldhús, um tveir metrar á breidd.
Hlóðirnar hafa verið hægra megin þegar inn er komið og sjást enn glögglega. Vafalaust hefur verið reykháf ur upp úr eldhusinu, en tilgáta er að tveir skjáir hafi verið beggja vegna á þekjunni. Slíkir hafa íverustaðir vermanna verið á Selatöngum. Fyrir utan þessar búðir á Selatöngum, sem að líkum voru allnokkrar að tölu, sjást einnig rústir ýmissa annarra bygginga, svo sem þeirra sem notaðar hafa verið undir áhöld og mat. Svo er þar víða hlaðna garða að finna en þeir voru notaðir til að þurrka þorskhausa meðal annars.
Þá eru hjá Selatöngum allmargir hraunhellar, en flestir litlir. Var hlaðið fyrir opin á sumum þeirra til hálfs, og notuðu sjómenn þá til ýmissa hluta. Í einum þeirra höfðu þeir kvöm sína og kölluðu þeir þann helli Mölunarkór.
Í öðrum söguðu þeir rekaviðinn sem barst að ströndum, og sá hellir var því kallaður Sögunarkór. Í framhaldi af þessu má geta að reki var mikill á Selatöngum á meðan útræði var þaðan, og færðu sjómenn sér það í nyt; smíðuðu þeir ýmsa gripi úr rekaviðnum, þá er landlegur voru, en þær voru ekki ótíðar, því að brimasamt var þar og því sjaldan róið á stundum.
“því flóin vildi sækja í rúm manna með slíku undirlagi”
En víkjum aftur að för vermannanna til sjóbúðanna. Jafnskjótt og þeir komu í verið inntu þeir formann sinn eftir hvar hver þeirra ætti að liggja og hvaða rúmlagsmann hver ætti aö hafa. Að því búnu var farið að laga til í bálkinum eða rúminu og koma fyrir skrínum og öðru lauslegu.
Var það kallað búðun eða að búða sig. Að því hjálpuðust rúmlagsmenn — lagsmenn eða lagsar. Þar sem rúmstæðin voru bálkar varð að fá eitthvað til mýktar ofan á grjótið. Víða var haft hey. Á Suðurnesjum var gömul hefð að skipseigandi legði það til í fyrsta skipti sem sest var að í nýrri verbúð. En á bálkana voru ennfremur látnir hefilspænir og marhálmur. Í Grindavík bar það við að skeljasandur var látinn ofan á grjótið og þar ofan á þang eða marhálmur, en þó kusu menn fremur lyng vegna þess að fló vildi sækja í þangið og hálminn. Ofan á lyngið, þangið eða heyið lögðu sumir fyrst strigapoka eða jafnvel gæruskinn og þar y
fir rekkjuvoð.
Flestir höfðu brekán sem yfirbreiðslu og þá stundum tvö. Síðasta verkið við að búða sig var að koma mötuskrínunum fyrir í bálkinum. Var önnur höfð í bríkarstað, en hin í höfðalagsstað. Einstaka maður hafði með sér skrifpúlt og var það haft upp við vegg fyrir miðjum bálki. Einnig bar við að hilla var fest á vegginn og þar geymt ýmislegt smávegis, til dæmis tálguhnífar, nafrar, hornspænir og því um líkt.
Skinnklæði, hvort sem þau voru þurr eða blaut, jafnvel nýlega mökuð með lifur, héngu á stoðum milli bálkanna. Verbúðarskyldur voru nokkrar og skipaði formaður fyrir í byrjun vertíðar hvernig þeim skyldi háttað. Rúmlagsmenn áttu einn dag í senn að sjá um að sækja vatn, hita kaffi og sópa búðina.
Þeir se
m sváfu næst fyrir innan bálk formannsins byrjuðu og síðan koll af kolli sólarsinnis. Þá bar vermönnum að afla eldiviðar og sjé um matseldun og sama manni var falið að annast blöndukútinn, þar sem drykkur var hafður með á sjó. Kirna úr tré með trégjörð var í búðinni og tók um tuttugu potta. Hún var sameiginlegt næturgagn allra búðarmanna og stóð á miðju gólfi um nætur — kölluð kerald eða kjásarhald, oftast þó síöara heitinu. Það var skylda hvers búðarmanns að sjá um kjásarhaldið eina viku á vertíðinni. Hann varð að losa það og þrífa daglega og sjá um að það væri á sínum stað á kvöldin, og væri ekki til vansa, þó einhver kæmi ókunnuguri búðina.
Erfitt að treina matarbirgðirnar fram á vertíðarlok
Hin eiginlega mata, öðrum nöfnum vermata, vertíðarmata, skrínukostur, eða það sem nú yrði kallaö nesti, var feitmeti (smjör, tólg, hnoðaöur mör) og kjöt (kæfa). En auk mötunnar fengu vermenn rúg (brauð og kökur), harðfisk, sýru og siðar kaffi, kaffibæti og sykur. öll þessi matföng voru kölluð útgerð eða útvigt, og hinn fastákveðni skammtur, sem var mismunandi eftir því hvar var á landinu, nefndist lögútgerð. Hún var ýmist miðuð við heila vertíð, mánuð, þrjár vikur, hálfan mánuð eða einungis viku. Eins og gefur að skilja þegar nesti er annars vegar, þá áttu vermenn misjafnlega erfitt með að treina sér skammtinn fram eftir vertíð. Þetta átti til dæmis við um smjörið, sem allir voru sólgnir í á þessum tíma en var dýrt. Eftirfarandi vísa var ort í sjóbúð þegar einn vermaður á miðri vertíð var svo til kominn í þrot með 
smjörskammtinn:
Átta merkur á hann Jón
eftir í skrínu sinni,
má það heita mikið tjón,
á miðri vertíðinni.
Önnur vísa er þekkt um svip að efni: Smérið bráðast þrýtur þá þar til ráð má enginn sjá mör skal hrjáður hefnast á hitt fyrst áður þrot réð fá. Til er skemmtilegt orðatiltæki — tilorðið í verbúð — um það hlutskipti manna að verða uppiskroppa með smiör áður en vertíð lauk. Það voru Sunnlendingar sem höfðu þetta orðatiltæki að orði, en þeir sögðu um þá sem voru orðnir smjörlausir, að þeir þyrftu að „skyrpa á bitann”.
Sá sem kom vanbúinn af mötu í verið, var jafnan kallaður mötulítill, en sá sem var kominn í mötuþrot fyrir lok, mötustuttur. Þegar saxast tók á mötuna var sagt að komnar væru messur eða Maríumessur í skrínurnar, og olli það sumum vermönnum hugarangri sem einn þeirra lýsir þannig:
Mín er útgerð orðin rýr
eykur sút því mæðan knýr
niðurlútur hjari óhýr
harmi þrútinn máls óskýr.
Kann ég ljúka upp kofforti
kámur strjúka af botni
áfram rjúka í ráðleysi
reiður brúka illyrði.
Og með þessum gagnorðu vísum um eymd höfundar í verbúðinni lýkur þessari lýsingu á verbúðum og verbúðarlífi á fyrri öldum.”
-SER tók saman. (Helstu heimildir: Íslenskir sjávarhættir II eftir Lúðvík Kristjánsson, Rauðskinna 1. bindi, safn frásagna eftir Jón Thorarensen, ýmis munnmæli og fleira).
Heimild:
-Dagblaðið-Vísir/Helgarblað, 136. tbl, 18. júní 1983, Verbúðarlífið á Selatöngum, bls. 2-5.
Selatangar – uppdráttur ÓSÁ.
