Ísland hefur að mestu leyti farið vel út úr varnarsamstarfi við Bandaríkin en að einhverju leyti getað haldið betur á málum.

Það var snemma morguns mánudaginn 7. maí 1951 að fimmtán Douglas C-54 Skymasterflugvélar lentu á Keflavíkurflugvelli með fyrsta hluta varnarliðsins, sem þar átti eftir að hafa aðsetur næstu 55 árin. Tveimur dögum áður hafði verið undirritaður varnarsamningur á milli Bandaríkjanna og Íslands. Í inngangsorðum samningsins er nefnt að Íslendingar geti ekki sjálfir varið land sitt sem stefni öryggi þess og nágrönnum í voða. Því hafi Atlantshafsbandalagið farið þess á leit við Ísland og Bandaríkin að þau geri ráðstafanir til að látin verði í té aðstaða á Íslandi – til varnar landinu – og þar með einnig til varnar svæðinu sem Atlantshafssáttmálinn tiltekur.

Landsvæðið, sem boðið var upp á, var á heiðinni í landi fimm hreppa fyrrum;  Hafnahrepps, Miðneshrepps, Gerðahrepps, Njarðvíkurhrepps og Keflavíkur.

Íslendingar voru og eru herlaus þjóð og vildu standa utan hverskonar hernaðar og stríðsátaka. Stjórnvöld töldu landinu þó best borgið í vestrænu varnarsamstarfi svo Ísland hafði verið stofnaðili að NATO tveimur árum áður.

Íslendingum, sama hvar í flokki þeir stóðu, virðist hafa verið umhugað um að sem minnst færi fyrir bandaríska varnarliðinu.

Í samningnum segir það vera háð samþykki íslensku ríkisstjórnarinnar hversu margir menn hafi setu á Íslandi og af hvaða þjóðerni þeir séu. Það orðalag bendir til að í upphafi hafi jafnvel verið litið til þess að liðsmenn annarra bandalagsríkja væru hluti varnarliðsins. Jafnframt hefur löngum verið talið að þessi fyrirvari hafi í eðli sínu byggt á kynþáttafordómum og verið til þess að tryggja að ekki kæmu hingað varnarliðsmenn sem væru dökkir á hörund.

Árið 2004, tveimur árum áður en varnarstöðinni var lokað, fundaði Davíð Oddsson þáverandi forsætisráðherra með bæði George Bush Bandaríkjaforseta og Colin Powell utanríkisráðherra. Eftir þá fundi kvaðst Davíð bjartsýnn á að varnarliðið yrði áfram hér á landi.

Þegar varnarsamningurinn var kynntur árið 1951 var gengið óformlega úr skugga um að formlegur þingmeirihluti væri fyrir samþykki á Alþingi. Samningurinn var undirritaður með leynd og þjóðinni tilkynnt um það sama dag og fyrstu varnarliðsmennirnir lentu á Keflavíkurflugvelli tveimur dögum síðar. Síðar kom í ljós að á bak við hinn frekar einfalda og skýra samning, þar sem fullt jafnræði var með ríkjunum, voru gerðir leynisamningar sem færðu Bandaríkjamönnum ríkari heimildir en þær sem tilteknar voru í samningnum.

Þegar Bandaríkjamenn lögðu niður starfsemi á Keflavíkurflugvelli árið 2006 var gert samkomulag í átta tölusettum liðum til að treysta sameiginlegar skuldbindingar landanna tveggja varðandi framkvæmd varnarsamningsins frá 1951. Samkomulagið lýtur einnig að fyrirkomulagi vegna varnarmannvirkja Atlantshafsbandalagsins á Íslandi og atriðum sem rúmast innan ramma varnarmálasamstarfs ríkjanna. Samkvæmt svörum frá utanríkisráðuneytinu má almennt segja að útfærsla flestra þessara atriða hafi orðið eins að var stefnt. Þetta samkomulag var síðan uppfært árið 2016 í ljósi þeirra breytinga sem hafa átt sér stað og nefndar hafa verið.

Herstöðin á Miðnesheiði

Bandaríski sjóherinn sendi fyrstu hermennina til Íslands árið 1941 samkvæmt samningi milli ríkisstjórnar Íslands, Bretlands og BNA. Hann tók við hlutverki brezka setuliðsins, sem hernam Ísland 10. maí 1940. Auk varnarhlutverksins byggði sjóherinn Keflavíkurflugvöll sem eldsneytisflugvöll fyrir fraktflug milli BNA og Evrópu.

Að lokinni síðari heimsstyrjöldinni yfirgaf setuliðið landið í samræmi við upprunalega samninginn við íslenzk yfirvöld. Nýr samningur milli BNA og Íslands var undirritaður 1946. Hann kvað á um áframhaldandi veru herliðs bandamanna í landinu. BNA samþykktu að annast allt viðhald flugvallarins. Aðild Íslands að NATO árið 1949 var ekki bundin stofnun íslenzks hers eða veru erlends herliðs í landinu á friðartímum.

Kalda stríðið við Sovétríkin og vaxandi spenna í heiminum réðu stefnu íslenzkra ráðamanna um veru herliðsins í varnarstöðinni. Þeir komust að þeirri niðurstöðu, að aðildin að NATO væri ekki nægileg vörn fyrir landið ein og sér og að beiðni NATO sömdu þeir við BNA um að taka að sér varnir landsins. Varnarliðið var í fremstu víglínu kalda stríðsins frá upphafi til enda (1951-1989) og fékk viðurkenningu fyrir veigamikið hlutverk sitt.

Aðalhlutverk varnarliðsins var að reka og halda við flugvellinum og búnaði hans. Önnur verkefni voru mismunandi eftir ákvörðun ríkisstjórnar, herráðs BNA og yfirmanns hersins hérlendis.

Í janúar 1994 bjuggu alls 5708 varnaliðsmenn og skyldulið þeirra á Vellinum. Hinn 30. september 1995 hafði þeim fækkað í 4364. Samtímis voru íslenzkir starfsmenn varnarliðsins 972, þar að auki starfsmenn verktaka 681 eða bæði árin rúmlega 1600 manns.

Hinn 30. september 2006 hurfu síðustu her- og starfsmenn varnarstöðvarinnar á brott og hún var afhent íslenzka ríkinu við opinbera athöfn. Ríkið yfirtók eignir hersins gegn allri hreinsun svæðisins.

Húsnæðið, sem stóð tómt, var smám saman tekið í notkun á ný. Ýmsar stofnanir fengu þar mun betri aðstöðu en þær höfðu haft áður. Íbúðarhúsnæðið nýttist aðallega fyrir stúdenta, sem stunduðu nám á svæðinu (Keilir).

Ísland og NATO

Bjarni Benediktsson, utanríkisráðherra, undirritaði Atlantshafssáttmálann í Washington, D.C., 4. apríl 1949.
Ísland hafði ekki her. Íslendingar hafa lengi verið stoltir af friðarhefð lands síns sem nær lengra aftur en sjálfstæði þess frá Danmörku árið 1944. Ákvörðunin um að ganga í bandalagið sem stofnaðili árið 1949 var því umdeild.
Í gegnum kalda stríðið, sem á eftir fylgdi, átti Ísland í nokkrum innlendum umræðum um hvort segja ætti sig úr NATO eða ekki. En þrátt fyrir þennan innri tvíræðni hefur Ísland stöðugt lagt sitt af mörkum sem verðmætt aðildarríki NATO, byggt á sameiginlegum gildum og einingu, lýðræði og frelsi.

Norður-Atlantshafsbandalagið

Á tímum kalda stríðsins virtist oft eins og landsmenn væru klofnir í tvær andstæðar fylkingar: önnur til stuðnings NATO og hin á móti.

Þann 30. mars 1949 efndu andstæðingar aðildar Íslands að Atlantshafsbandalaginu til fjöldafundar og gengu á aðaltorgið fyrir framan Alþingishúsið (Íslenska þingið) til að mæta þar stuðningsmönnum NATO. Ríkisstjórnin hafði verið vöruð við mótmælunum og skorað á íbúa Reykjavíkur að verja Alþingi. Nokkur hundruð borgarar höfðu hlýtt ákalli stjórnvalda og umkringdu bygginguna til að vernda þingmenn fyrir hvers kyns truflunum. Þegar Alþingi greiddi atkvæði með miklum meirihluta um aðild að NATO braust út ringulreið.

Mótmælendur gegn NATO köstuðu eggjum og grjóti í Alþingishúsið og brutu allar rúður á framhlið hússins. Sumir steinar lentu meira að segja í þingsal meðan á umræðunni stóð. Óeirðirnar stóðu yfir í nokkrar klukkustundir og héldu áfram jafnvel eftir að atkvæðagreiðslunni lauk. Andstæðar fylkingar börðust m.a. með spýtum úr nálægum grindverkum og grjótkasti.
Á endanum tókst lögreglunni í Reykjavík að hemja óeirðirnar. Til þess þurfti hún að beita táragasi til að dreifa mannfjöldanum.

Bjarni Benediktsson tilkynnti niðurstöðu NATO-atkvæðagreiðslunnar í útvarpinu 30. mars 1949. Án Bjarna Benediktssonar hefði Ísland kannski aldrei gengið í NATO. Hann var utanríkisráðherra Íslands (1947-1953) við inngöngu landsins í bandalagið og síðar forsætisráðherra (1963-1970). Bjarni var sterkur og stöðugur talsmaður NATO-aðildar. Hann var raunsær þegar kom að öryggi Íslands í alþjóðakerfinu.

Í síðari heimsstyrjöldinni, þegar Ísland var hernumið af breskum og bandarískum hersveitum, gerðu flestir Íslendingar ráð fyrir því að eftir stríðið myndi landið snúa aftur í hefðbundið hlutleysi. Benediktsson spáði því hins vegar að Ísland myndi ekki lengur komast hjá því að taka þátt í samkeppni stórveldanna og sagði þá skoðun að varnarsamningur Íslands við Bandaríkin yrði að verða varanlegur.

Þegar NATO fagnaði 20 ára afmæli sínu árið 1969, útskýrði Bjarni Benediktsson hversu mikilvægt það væri fyrir Ísland að vera hluti af samfélagi frjálsra þjóða, stofnanabundið með stofnun NATO. Hann sagði að meðlimir bandalagsins gætu verið ólíkir hver öðrum á margan hátt, en þeir væru á sama tíma einhuga um ákveðna sameiginlega hagsmuni og hugsjónir. Bandamenn stóðu frammi fyrir sömu ógnunum og þurftu að takast á við þær sem einn.

Hver var á móti aðild að NATO?

Gagnrýnendur skiptust almennt í tvo hópa: Íslenska þjóðernissinna, sem óttuðust að nærvera erlendra hermanna myndi þynna út íslenska tungu, menningu og þjóðernishreinleika, og íslenskir sósíalistar sem vildu að Ísland myndi þróa nánara samband við Sovétríkin frekar en við hin vestrænu.

Í kjölfarið samþykktu Bandaríkin að takmarka samskipti bandarískra hermanna við Íslendinga stranglega, meðal annars með því að setja á útgöngubann á ákveðnum tímum.

Liðslegur bandamaður í miðju hafi
Vitnandi í Winston Churchill sagði þýski hershöfðinginn og stjórnmálafræðingurinn Karl Haushofer að „sá sem stjórnaði Íslandi héldi á byssu er beindist stöðugt að Stóra-Bretlandi, Kanada og Bandaríkjunum“. Yfirráð hafsins umhverfis Ísland hefur lengi verndað bæði Evrópu og Norður-Ameríku fyrir ógn við Norður-Atlantshaf og er ein af ástæðunum fyrir því að Ísland heldur áfram að vera svo mikilvægur aðili að bandalaginu.

Ísland er eina bandalagið sem hefur ekki eigin herafla.

Sem stofnaðili, og tók þátt í tvíhliða varnarsamningi við Bandaríkin, lagði Ísland til aðstöðu og land fyrir mannvirki NATO sem aðalhernaðarframlag sitt til bandalagsins fram á tíunda áratuginn. Helstu mannvirki NATO á Íslandi hafa verið Keflavíkurflugvöllur, þar sem varnarlið Bandaríkjanna var hýst til 2006 (Ísland rekur áfram ratsjárkerfi NATO og samþætt kerfi sem rekið er frá Keflavík og veitir bandalagsþjóðum NATO stuðning).

Keflavíkurflugvöllur var aðsetur NATO á Íslandi meðan kalda stríðið stóð yfir. Frá árinu 2006 hefur hins vegar ekki verið fast viðvera erlendra hermanna á Keflavíkursvæðinu.

Reykjavík – lykilfundur

Sem höfuðborg Íslands hefur Reykjavík verið aðal vettvangur mikilvægra funda og starfsemi NATO í landinu. Norður-Atlantshafsráðið hittist í höfuðborginni árið 1968, þegar bandamenn gáfu út „Reykjavíkursamkomulagið“ um afvopnun og vopnaeftirlit með Sovétríkjunum og árið 1987 þegar bandamenn ræddu frekari fækkun kjarnorkuvopna og hefðbundinna vopna. Árið 1986 hélt Reykjavík einnig leiðtogafund Ronalds Reagans Bandaríkjaforseta og Mikhail Gorbatsjovs Sovétleiðtoga, sem lagði grunninn að kjarnorkuvopnasamningi Bandaríkjanna og Sovétríkjanna frá 1987.

Sagðir þú „þorskastríð“?

Stærstu átökin sem áttu sér stað í Íslandshöfunum voru í raun við annað bandalagsríki NATO. Á hátindi kalda stríðsins tóku Ísland og Bretland þátt í þremur mismunandi „þorskastríðum“. Þessi siglingaátök urðu í kjölfar kröfu Íslendinga um að stjórna fiskveiðum í landhelgi í atvinnuskyni í samræmi við þróun þjóðaréttar á hafinu og til að verja mikilvæga þjóðarhagsmuni. Breski konungsflotinn tók þátt í að fylgja bresku fiskiskipunum þegar Landhelgisgæslan framfylgdi þessari nýju stefnu og átökin urðu að diplómatískri kreppu fyrir bandalagið.

Íslensk stjórnvöld fylgdust grannt með þróun laga og alþjóðlegra úrskurða um landgrunn og landhelgi undan ströndum. Á grundvelli þess og landslaga frá 1948 stækkaði Ísland efnahagslögsögu sína úr þremur sjómílum í fjórar sjómílur undan ströndum árið 1952. Þetta þýddi að breskir togarar áttu ekki lengur aðgang að þessum fiskimiðum. Breskur sjávarútvegur hefndi sín með því að afturkalla bryggjuleyfi íslenskra skipa og bannaði í raun innflutning á íslenskum þorski til Bretlands. En þessi verndarstefna kom til baka þar sem Ísland byrjaði bara að versla meira við Sovétríkin og flytja út meiri fisk til Bandaríkjanna.

Fyrsta alvöru þorskastríðið braust út árið 1958 þegar Ísland stækkaði landamæri sín úr fjórum í 12 sjómílur undan landi. Bretland neitaði að viðurkenna þessi nýju landamæri og sendu skip konunglega sjóhersins til að fylgja breskum fiskiskipum á Íslandsmiðum. Deilan hafði mikil áhrif á diplómatísk samskipti beggja landa, en að lokum náðist sátt um þau snemma árs 1961.

Árið 1972 færði Ísland út veiðiheimildir sínar aftur — að þessu sinni í 50 sjómílur. Í seinna þorskastríðinu notaði Landhelgisgæslan sérstaka króka til að klippa vírana sem tengdu netin við breska fiskitogara. Bretland sendi aftur konunglega sjóherinn til að fylgja fiskiflota sínum og að þessu sinni magnaðist átökin enn frekar, þar sem skip beggja vegna rákust saman og ollu miklu tjóni. Ísland sleit diplómatískum tengslum við Bretland, hótaði að segja sig úr NATO og Bretland gafst aftur upp við kröfum Íslands eftir að framkvæmdastjóri NATO, Joseph Luns, hafði skorað á Breta að draga sig í hlé.

Þriðja og síðasta þorskastríðið var nákvæmlega eins og það síðara, aðeins í þetta skiptið stækkaði Ísland fiskveiðiheimildir sínar úr 50 í 200 sjómílur. Landhelgisgæslan og Konunglegi sjóherinn komu aftur til kasta. Ísland hótaði aftur að yfirgefa NATO og Bretland gafst aftur upp. Stuttu síðar kom hafréttarsáttmáli Sameinuðu þjóðanna á framfæri að efnahagslögregla lands myndi ná 200 sjómílur undan ströndum.

Tímalína verulegra atburða

1918: Þann 1. desember fær konungsríkið Ísland fullveldi frá Danmörku og Kristján X. Danakonungur varð Kristján X. konungur Íslands.
1940-1946: Í seinni heimsstyrjöldinni hernema Bretland hið opinbera hlutlausa konungsríki Ísland til að tryggja flota fótfestu gegn hersveitum ása í Norður-Atlantshafi. Ríkisstjórn Íslands býður síðar Bandaríkjunum að taka við herstjórn á eyjunni það sem eftir er af stríðinu. Árið 1944 lýsir Ísland yfir fullu sjálfstæði frá Danmörku og verður lýðveldið Ísland. Eftir stríðið er beiðni bandaríska hersins um að leigja þrjár herstöðvar til 99 ára synjað af íslenskum stjórnvöldum og fara allir erlendir hermenn frá Íslandi.

1949: Þann 30. mars greiðir Alþingi atkvæði um aðild að NATO. Sama dag brutust út mótmæli í Reykjavík vegna NATO-aðildar, með átökum milli gagnrýnenda og stuðningsmanna NATO. Fimm dögum síðar, 4. apríl, gengur Ísland formlega í bandalagið með því að skrifa undir Atlantshafssáttmálann.
1951: Í truflun á umróti Kóreustríðsins skrifar Ísland undir tvíhliða varnarsamning við Bandaríkin, sem gerir Bandaríkjaher kleift að stofna varnarlið Íslands í Keflavíkurstöðinni nálægt Reykjavík.

1950-1960: Vinstri flokkar lofa í kosningabaráttu að taka Ísland úr NATO. Þegar þeir hafa verið kosnir í samsteypustjórnir, bregðast þeir ekki við þessum kosningaloforðum.
1970: „Þorskastríð“ Íslands við Bretland – deilur um fiskveiðiheimildir í atvinnuskyni sem höfðu verið að krauma frá því seint á fimmta áratugnum – stækkar í 200 sjómílna einkahagssvæði, sem verður alþjóðlegt viðmið í samningi Sameinuðu þjóðanna frá 1982 um hafréttarins.

1974: Íslensk stjórnvöld leggja til að Keflavíkurstöð verði lögð niður. Stuðningsmenn NATO dreifa beiðni um að halda herstöðinni opinni, sem endar með því að fá stuðning rúmlega fjórðungs íbúa, eða 55.000.
1986: Reykjavík hýsir merkan vopnaeftirlitsfund Ronalds Reagans Bandaríkjaforseta og Mikhail Gorbatsjovs Sovétleiðtoga.
1991: Ísland er fyrsta landið til að viðurkenna Eistland, Lettland og Litháen sem fullvalda ríki sem eru óháð Sambandi sovéskra sósíalistalýðvelda, eða Sovétríkjunum.

Keflavíkurstöðin
Keflavíkurstöðin (enska Naval Air Station Keflavik, í daglegu tali kölluð „Keflavíkurflugvöllur“ eða „Völlurinn“) var herstöð Bandaríkjahers og Atlantshafsbandalagsins (NATO) á Miðnesheiði, við Keflavíkurflugvöll. Herstöðin var tekin í notkun eftir að Íslendingar og Bandaríkjamenn gerðu tvíhliða varnarsamninginn árið 1951. Eftir lok Kalda stríðsins fækkaði hermönnum á stöðinni jafnt og þétt þar til að Bandaríkjamenn yfirgáfu formlega stöðina í lok september 2006. Þá hafði stöðin verið rekin í 55 ár.

Herstöðin var rekin af Bandaríkjaflota, sem flugbækistöð frá árinu 1961. Þegar mest var töldu hermenn, starfslið hersins og hinna ýmsu stofnana á stöðinni og fjölskyldur þeirra um 5.700 manns. Að auki dvöldust þar oft hópar hermanna tímabundið til æfinga eða vegna flutninga. Á herstöðinni voru, auk íbúðarhúsa og hernaðarmannvirkja, verslanir, skólar, sjúkrahús, kvikmyndahús, íþróttahús, skemmtistaðir og allt það sem þurfti til að þjónusta íbúana.

Mikil andstaða var jafnan við herstöðina og þá starfsemi sem þar fór fram. Samtök hernámsandstæðinga og síðar Samtök herstöðvaandstæðinga og fleiri friðarhreyfingar stóðu fyrir tíðum mótmælaaðgerðum gegn veru bandaríska hersins á Íslandi. Kunnustu aðgerðirnar voru hinar svokölluðu Keflavíkurgöngur. Stuðningsmenn varnarsamningsins við Bandaríkin höfðu einnig með sér öflug samtök, Samtök um vestræna samvinnu og Varðberg, og héldu þau uppi kynningarstarfsemi, aðallega með fundum og fræðsluferðum til aðalstöðva Atlantshafsbandalagsins í Brüssel, ráðuneyta utanríkis- og varnarmála í Washington-borg og herstöðvarinnar í Norfolk í Virginíu.

Eftir lok Kalda stríðsins var ljóst að hernaðarlegt mikilvægi stöðvarinnar var snöggtum minna en áður og fljótlega eftir 1990 hófust umræður um að stöðinni yrði lokað eða dregið verulega úr starfsemi hennar. Í miðju Íraksstríðinu þar sem mjög reyndi á styrk Bandaríkjahers var síðan tekin ákvörðun um að loka herstöðinni endanlega. 30. september 2006 var íslenskum stjórnvöldum formlega afhent stöðin af síðasta yfirmanni hennar, Mark S. Laughton kafteini í Bandaríkjaflota.

Ný not af svæðinu

Í framhaldinu var rætt um varnarsvæðið, og er þar átt við stöðina og nærliggjandi svæði með byggingum og þeirri aðstöðu sem þar býðst, og hvernig best sé að nýta það. Í október 2006 var Þróunarfélag Keflavíkurflugvallar stofnað. Í apríl 2009 var svæðinu, ásamt mannvirkjum hersins, gefið nafnið Ásbrú.

Varnarsamningurinn

Varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna er samningur sem gerður var um varnir Íslands milli Íslands og Bandaríkjanna 5. maí 1951. Samningurinn var undirritaður af Bjarna Benediktssyni utanríkisráðherra og Edward B. Lawson sendiherra.

Með samningnum fengu Bandaríkjamenn afnot af svæði við Keflavíkurflugvöll og reistu þar Keflavíkurstöðina, en Íslendingar tóku við borgaralegu flugi á flugvellinum. Varnarlið Íslands var stofnað sama ár.

Í samningnum eru ákvæði um tólf mánaða uppsagnarfrest að undangenginni endurskoðun á þörf fyrir hervernd á vegum Atlantshafsbandalagsins. Þann 15. mars 2006 tilkynnti Bandaríkjaher að Íslenska varnarliðið yrði lagt niður og að Bandaríkjamenn myndu uppfylla samninginn með því að senda herlið til Íslands ef á þyrfti að halda. Í kjölfarið var Keflavíkurstöðinni lokað.

Vefsíða NATO

Atlantshafsbandalagið (einnig NATÓ eftir enskri skammstöfun á nafni þess: North Atlantic Treaty Organisation eða OTAN eftir franskri skammstöfun á heiti þess, (l’Organisation du traité de l’Atlantique nord)) er hernaðarbandalag. Skrifað var undir stofnsáttmála bandalagsins í Washington D.C. 4. apríl 1949.
Kjarni bandalagsins er 5. grein stofnsáttmálans þar sem því er lýst yfir að árás á eitt bandalagsríki í Evrópu eða Norður-Ameríku jafngildi árás á þau öll.

Sú grein var hugsuð til að gera Sovétríkjunum það ljóst að innrás inn í Vestur-Evrópu jafngilti stríðsyfirlýsingu við Bandaríkin og allan hernaðarmátt þeirra. Á móti stofnuðu Sovétríkin ásamt bandamönnum sínum í Austur-Evrópu Varsjárbandalagið. Hernaðarbandalögin tvö léku síðan aðalhlutverk í Kaldastríðinu og því vígbúnaðarkapphlaupi og kjarnorkuvopnavæðingu sem einkenndu það. Innrás Sovétmanna í Vestur-Evrópu varð aldrei að veruleika og 5. grein NATO-samningsins hefur aðeins verið notuð einu sinni en það var 12. september 2001 eftir hryðjuverkaárás á Bandaríkin.

Í Morgunblaðinu 1945 er grein; “Svipast um á Reykjanesflugvelli – áfangastaður Atlantshafsleiða“:

“Flugvöllurinn á Reykjanesi með öllum þeim byggingum, sem honum fylgja, er langmesta mannvirki hjer á landi. Það hafa menn lengi vitað.
Um það leyti sem byrjað var á flugvallargerðinni í Miðnesheiði fyrir ofan Keflavík, snemma á árinu 1942, heyrðist það nefnt, að þarna myndi vera um mannvirki að ræða, sem kostaði eina miljón í dollurum.
Síðan hefir það heyrst, að dollaramiljónirnar hafi orðið 4 eða 5, eða hver veit hvað margar. Jeg sel það ekki dýrara en jeg keypti. Og kanske veit enginn um þetta fyrir víst, því hjer, sem oftar, fari það eftir því, hvaða tölur eru teknar.

„Mest í heimi“

Haft er eftir kunnugum mönnum, að flugvöllurinn á Reykjanesi sje með þeim stærsta í heimi. Eigi hafa menn alment lagt trúnað á þá sögusögn. Sumpart vegna þess, hve oft heyrist í munni Ameríkumanna, að þetta eða hitt, sem þeir hafa með höndum, sje mest í heimi. Kanske er þetta alveg rjett alt saman. En menn eru því svo óvanir hjer á landi, að hafa það nálægt sjer, sem hægt er að telja „stærst í heimi“, að þeir ósjálfrátt verða efagjarnir. Og svo er hitt. Aldrei var því spáð, að hin eyðilega Miðnesheiði yrði nokkurn tíma sett í samband við nokkurn hlut, sem væri nokkuð í áttina við heimsmet.

Leyndarmál

Yfir mannvirki þessu hefir frá byrjun ríkt leynd. Flugvöllurinn, með öllu saman, var eins og menn vita, hernaðarleyndarmál, þó naumast geti hann hafa leynst fyrir glöggum augum njósnaflugmanna, er hjer voru við og við á ferð.

Nú er frjettabanninu létt af blöðunum. Þess vegna tók jeg mjer ferð um daginn á hendur til að skoða flugvöllinn.
Þegar við nálgumst Keflavík, fer að hylla undir ýms mannvirki, uppi í heiðinni, sem engin eru þó sjerlega há í loftinu. En umferðar gætir hið efra ekki síður en á vegum niðri, þar sem hver silfurgrá flugvjelin af annari kemur utan af hafi og lækkar flugið, ellegar hún kemur úr heiðinni og flýgur á haf út.

Innan girðingar

Fyrir ofan Keflavík rennur bíllinn að varðhliði mikillar girðingar. Þar spyr varðmaður um erindi okkar. Við segjum honum sem er, og fáum síðan munnlegan reisupassa hjá honturn, til þess að fara hvert sem við viljum, um hið afgirta svæði.
Þegar inn fyrir hlið þetta er komið, blasir margt við augum, sem bendir til að þarna sje athafnasvæði mikið. Þar er röð smárra besíngeyma. Þar eru braggabúðir miklar, sem notaðar eru til geymslu fyrir verkfræðingadeild. Þar eru miklir hlaðar undir beru lofti, af alls konar efnivörum.
En ekki er ástæða til að staðnæmast hjer. Áfram er haldið til stjórnarstöðvar þessa flugvallar, eða ,,loffhafnar“, sem kallað er á ensku máli.

Saga og landafræði

Við hittum þar yfirmann að máli, sem fengið hefir tilmæli um að leiða okkur í allan sannleika um það, sem þarna er.
Við komum fyrst í matstofu, sem ætluð er fyrir gesti þá, sem ber að garði og hafa stutta viðdvöl. En Reykjanesflugvöllurinn er sem kunnugt er einskonar áningarstaður á flugleiðinni milli heimsálfanna. Hjer erum við í svonefndum Turner-búðum. Að þeim renna hinar stóru
fjögurra hreyfla flutningaflugvjelar, sem nú eru notaðar til þess að flytja særða menn frá Evrópu vestur um haf.
Í matstofu þessari, sem er hreinleg og íburðarlaus, ganga íslenskar stúlkur um beina. Þar er fjölritaður matseðill rjettur að gestum, með fyrirsögninni „Welcome to Iceland“. En matskrá bæði á ensku og íslensku.

Mun þessi tilhögun frekar vera til þess að benda komumönnum á, að hjer á landi sje annað talað mál en enska, heldur en til þess að greiða fyrir viðskiftunum, því fátt mun koma þarna íslenskra gesta- A.m.k. enn sem komið er.
Aftan á þessari ensk-íslensku matskrá er saga Íslands í 32 línum. Þar er sagt, að landbúnaður, einkum sauðfjárrækt, sje aðalatvinnuvegur Íslendinga og má til sanns vegar færa ef fleiri vinna að búnaði en sjósókn. Og að 70 þús. íbúar sjeu í Reykjavík.

Kvenkapteinn frá Californiu, frú Carlson að nafni, var þarna stödd með okkur. Það var engin furða, að fengnum þessum upplýsingum, þó hún teldi afkomumöguleika fólksins á Reykjanesi dularfulla. Á leið sinni til Reykjavíkur fanst henni kenna ósamræmis milli hinna reisulegu bygginga og náttúruskilyrðanna til landbúnaðar. Hún hafði ekki heyrt um gullið í sjónum.
Á stafnvegg í þessari bragga matstofu hangir hin víðkunna þjóðhátíðarmynd Benedikts Gröndal. Hvernig hún er þangað komin, er mjer ókunnugt. En Gröndal gamli er þá þarna sá eiginlegi landkynnir, með sína 70 ára gömlu táknmynd. Löng skýring er fest á vegginn með myndinni. Var mjer sagt, að margir langferðamenn, sem þangað hafa komið, hafi falað myndina til kaups og viljað hafa hana með sjer. En
“Gröndal‘ er kyr á veggnum, til þess að fræða sem flesta loftfarendur um sögu þjóðarinnar.

Stöðvarbygging

Er við höfðum neytt morgunverðar þarna á vegum „Air Transport Commans’i, byrjaði skoðunarferðin. En A.T.C. er nafn þeirrar herdeildar, sem hjer er hæstráðandi og er hjer stöð Norðuratlantsdeildar.
Gengum við fyrst um þessa braggasamstæðu. Þar eru skrifstofur og varðstofur og biðsalir, og gæti þetta alt mint á járn brautarstöð í borg, ef járnbrautarteinar væru þar fyrir utan.
Í stjórnarskrifstofu í stöð þessari er gríðarmikil veggtafla með línum og reitum. Þar er jafnóðum skrifað, þegar von er á flugvjelum, hvenær þeirra er von, hvað þær hafi meðferðis af farþegum og flutningi, hvað þær þurfa af eldsneyti, hvort farþegar þurfi sjerstaka hjúkrun o.fl. o.fl. Hvenær þær eigi að leggja upp að nýju og hvenær þær hafi komist af stað. Það skeikar kannske nokkurum mínútum milli áætlunar og brottferðartíma.
„Loftlestirnar” halda sem sje ekki enn áætlun eins og járnbrautir á friðartímum.
Þarna er skrifstofa fyrir farmiðasölu, fyrir vegabrjefaskoðun, skoðun á farangri o. s. frv.

Björgunartæki

En í forsal einum, þar sem allir eiga leið um, eru í einu horninu til sýnis hlutur, sem ótvíræðlega bendir á, að samgöngustöð þessi tilheyri nýjum tíma í tækninni. Þarna er stór gúmmíbátur reistur upp að veggnum. Áfast við hann er rammgert lofthylki. Í því er þrýstiloft, nægjanlegt til að blása flotholtinu í bátinn. Á veggnum yfir bátnum eru til sýnis ýms áhöld og tæki, sem ætluð eru þeim, er þurfa á björgunarbátnum að halda, björgunarvesti fyrst og fremst.

Þar eru loftskeytatæki og útbúnaður, sem nota má fyrir loftnet, svo bátverjar geti sagt til sín. Þarna eru matvæli í hentugum umbúðum, vatnsílát, tómatsafi. Tæki eru til að bæta gúmmíið í bátnum ef á þarf að halda, veiðarfæri, net og önglar. Og dósir eru þarna með sterku litarefni, sem helt er í sjóinn, svo sjávar yfirborðið fái áberandi lit. Er þetla gert til þess að björgunarmenn geti betur komið auga á það, hvar gúmmíbáturinn er og nauðstatt fólk, sem þarf að sækja.
Jeg spurði leiðbeinanda minn hvort slík björgunarlæki hefðu komið að fullu gagni, og kvað hann svo verið hafa. Áhafnir flugvjela og farþegar, sem lent hafi í sjónum, hafi með þessum útbúnaði getað bjargað sjer, uns flugbálar hafi komið og sótt þá „hröpuðu“.

Vegamót

Nú göngum við út úr stöðvarbyggingu þessari og komum út á mjög víðan asfaltvöll. Fyrir dyrum úti eru mannhæðarháir tröppupallar, til þess að renna að útgöngudyrum flugvjelanna. Yfir aðaldyrunum eru letraðar vegalengdirnar til Washington í Bandaríkjunum 2996 mílur og til Prestwick í Skotlandi 850 mílur. Er maður lítur á staðarákvörðun þessa, finnst manni ósjálfrált að löndin færist nær. Sleinsnar frá þessum aðalinngangi eru sjúkrastofur í 2 skálum. Þegar það kann að koma fyrir, að særðir menn eða veikir á annan hátt, þurfa að gista þarna, er þeim komið fyrir á bráðabirgðaspítala þessum.
Ekki veit jeg, hver margt fer þarna um daglega af særðum mönnum. En vel gæti jeg trúað, eftir þeim útbúnaði, sem þarna er, að þeir gælu skift nokkrum hundruðum.

Á víðum asfalt-velli

Nú göngum við yfir hinn víða asfallvöll og yfir að miklum viðgerðarskála, sem blasir við sjónum á gagnstæðri vallarbrún. En síðan tekur við melhryggur, sem gnæfir yfir völlinn.
Á leiðinni að skálanum komum við auga á ýms tæki, sem standa á vellinum. Þar eru t.d. tvær beltadráttarvjelar. Þær eru þar til taks til þess að draga flugvjelar sem sestar eru eftir asfaltbrautunum.

En þessi „völlur“, sem við erum nú á, tilheyrir ekki hinum eiginlegu rennibrautum, heldur er hann stöðvarvöllur, og eru vjelarnar dregnar þangað eftir að þær hafa sest á hinum eiginlegu rennibrautum. Rennibrautirnar, þar sem flugvjelarnar setjast og hefja sig aflur til flugs, mun vera 2 1/2—3 kílómetrar á lengd og vel breiðar. Liggja þær í kross eftir aðalvindáttum. En auk þeirra eru millibrautir og útskot fyrir flugvjelar að standa á, svo þetta er slórt brautarkerfi, sem jeg fjekk ekkert yfirlit yfir að þessu sinni. Það skiftir ekki máli.
Ljósatæki voru þarna mikil á vellinum, til þess að setja ljósrákir eftir rennibrautunum þegar skyggja tekur, svo fliugmenn geti sest þó dimmt sje. Og margt var þar fleira merkilegra áhalda.

Í viðgerðarskála

Nú komum við inn í viðgerðarskálann. Þar var ein Liberatorflugvjel innan við dyrnar er inn var komið, fjögurra hreyfla og var verið að skifta þar um einn hreyfil.
Leiðsögumaðurinn afsakaði, að þarna væri ekki alt í röð og reglu inni, því kvöldið áður hafði nokkru fleiri næturgesti borið að garði en rúm var fyrir í hinum venjulegu gistiskálum. Svo búa þurfti um nokkra þarna. Mjer taldist svo til, að rúmbeddar, sem þarna voru, væru um 300.
Í hinni miklu breiðu af dátabeddum kom jeg auga á tvo hermenn, sem af einhverjum ástæðum hafa orðið eftir. Þeir sváfu vært, þó ekki væri sjerlega hljótt í skálanum. Leið sögumaður minn benti mjer á, að víða sæjust þess merki, að flugvjelin, sem nú var þarna stödd, hefði komist í hann krappann. Því um hana alla voru kringlóttar og ferhyrndar bælur, þar sem bætt höfðu verið skotgöt, er hún hafði fengið í bardögum.

Útsýn yfir rennibrautir

Úr skálanum gengum við upp á melhrygginn, sem jeg mintist á. — Þar uppi eru turnbyggingar með gluggum á öllum hliðum, í lögun áþekkar hafnarvitum, en mikið stærri. Þarna eru varðstöðvar flugvallarins, Þarna eru menn, sem fá talsamband við alla flugmenn sem eru á leið hingað, fylgjast með ferðum þeirra, fá að vita hvers þeir óska, er hingað kemur, og stjórna lendingum flugvjela, og gefa leiðbeiningar um það, hvar flugvjelarnar eigi að lenda, á hvaða braut og hvenær þær megi lækka flugið til lendingar. En uppi á melhryggnum er stór ör á stillum, þrístrend og sjest vel úr lofti. Snýr hún oddi altaf í vindinn, svo af henni geta flugmenn sjeð vindáttina úr lofti.
Aldrei hefi jeg fundið það betur en meðan við slaðnæmdumst á þessum melhrygg, hve einangrun landsins okkar er úr sögunni. Og þó erum við Reykvíkingar mintir á þetta sama nokkuð oft á dag, þurfum ekki einu sinni að líta upp í loftið eða koma undir bert loft til þess.

Lofthöfn

Á braut einni, sem blasti við okkur, stóðu 24 flugvjelar, er við komum upp á hólinn. En jeg gætti ekki að því, hve margar þær voru orðnar, er við fórum þaðan. Þetta munu hafa verið vígvjelar á vesturleið frá viðureigninni miklu í Þýskalandi.
Sólmóða var yfir heiðinni þennan dag. En loftið þrungið af flugdyn. Það er þessi dynur tækninnar í lofti, sem hefir eytt einangrun landsins. Þarna sá jeg líka betur en áður hvað ér rjettnefni „lofthöfn“. Því hvert sem litið er af þessari heiðarbungu, er blátt haf og geimurinn, nema rjett i austurátt, þegar litið er til Reykjanesfjalla all fjarri. Það er rjett eins og landið hafi yppað sjer þarna upp úr hafinu, til þess að taka við gestum loftsins úr öllum áttum.

A.T.C.
Skamt frá varðturninum er stór sjerstæður skáli með mikilli áletrun A. T. C. (Air Transport Command). Þarna gefa veðurfræðingamir leiðbeiningar sínar áður en flugmenn leggja upp í ferðirnar, sagði leiðsögumaður. Eftir að öllum gögnum er safnað og veðurspá samin fyrir alla flugleiðina, eru flugmenn kallaðir í skála þennan og haldinn fyrirlestur yfir þeim um veðrið og hvernig þeir eigi að haga ferðum sínum. Má nærri geta, hve miklar og víðtækar athuganir á veðrinu liggja á bak við þessar nákvæmu leiðbeiningar.

Síðan höldum við til baka að Turnerbúðunum. Göngum fram hjá einstæðri flugvjel nálægt viðgerðarskálanum og spyr jeg hvaðan þessi vjel komi. Hún á hjerna heima, sagði leiðsögumaðurinn. Þetta er björgunarvjel. Hún þarf að vera til taks, eða einhver önnur allan sólarhringinn, ef senda þarf flugvjel til að koma einbverjum til hjálpar.
— Og þessi bygging þarna við endann á melhólnum?
— Er slökkvistöð. Hún þarf að vera miðsvæðis, þegar eldsvoða ber að höndum einhvers staðar.

Margar herbúðir

— Hvað skyldu herbúðir eða ,,kampar“ vera margir hjer á svæðinu, þ.e.a.s. samstæðir hermannaskálar, spurði jeg. Leiðsögumaðurinn brosti og sagði, að það gæti hann ekki sagt upp á hár. Hann hefir verið þarna í 1 1/2 ár, og er því orðinn býsna kunnugur. En hann kvaðst þurfa að telja það saman á uppdrættinum, til þess að gefa svarað þessari spurningu rjett.
— Jeg giska á, að svæðið, sem Bandaríkjastjórn fjekk umráð yfir þarna í heiðinni sje nálægt því 5000 hektarar að stærð. En þetta er hrein ágiskun mín. En aðalbygðin er utan um rennibrautir flugvalllarins eða flugvallanna, en vitanlega ekki á jöfnum dreifingi yfir alt það svæði. Mikið af bygðinni þarna er aðeins vegna hervarna, eins og gefur að skilja, sem ekki koma rekstri flugvallarins við á friðartíma. En ekki gat jeg fengið nákvæmlega að vita, hve margt fólk þyrfti til þess að reka flugvöllinn og alla þá starfsemi er beint snerti flugsamgöngurnar í svipuðum stíl og þær eru nú reknar. En jeg fjekk að vita, að ekki muni vera of mikið í lagt, að telja, að til þess þurfi 600 manns, þegar alt er talið.

,,Meeks“

Í munni allra flugmanna, sem lengi hafa talað um flugvöllinn á Reykjanesi, er hann kallaður Meeks (frb. Miks) eða Meeks Field. Sjest nafn þetta allsstaðar á landabrjefum, þar sem gert er grein fyrir flugleiðum um norðanvert Atlantshaf. Jeg spurði hver væru upptökin að nafni þessu og var sagt, að fllugvöllurinn bæri nafn amerísks flugmanns, er snemma á tíma flugvallarins fórst þar í lendingu.
Er það siður Bandaríkjamanna að nefna ýmsar stöðvar sínar eftir mönnum, sem farist hafa, hvernig sem á því stendur. Máske er með því verið að benda á þá dauðans alvöru, sem hvílir yfir öllu starfinu, áminning til þeirra, sem eftir lifa, að eins geti farið fyrir þeim — ekki síst ef einhvern tíma er slakað til við það, að hver maður geri skyldu sína.

Í kirkju

Nú hyggjum við til brottferðar. En áður en við skiljum við leiðsögumann okkar, þá spyr hann okkur, hvort við viljum ekki skoða kirkju staðarins.
Við höfðum áður gengið framhjá skála einum í venjulegum braggastíl, en sem er að því leyti frábrugðinn hinum, að á öðrum endanum ber hann útskot með turnlögun. — Datt mjer í hug, að þetta gæti verið kirkja. Og svo reyndist það vera.
Þessi braggakirkja flugvallarins er gluggalaus og vel raflýst með þægilegum stólum. Grátur eru um hana þvera fyrir kór og fyrir innan lítill ræðustóll og altari skrautlegt og blómskrýtt. En fyrir bakhlið kórs er fortjald mikið.
Er við gengum í kirkjuna, kom fram í kórinn hvatlegur maður í hermannabúningi, en með krossmark sem einkenni í hálsmáli, og var þetta prestur kirkjunnar. Einbeittur maður en góðlegur. Hann tók okkur tali og sagði að oft væru þar guðsþjónustur haldnar. Hann sýndi okkur með nokkurri fyrirhöfn kirkjuklukkuna í hinu litla turnútskoti, er hagsýnir og frómir hermenn höfðu gert úr málmhringum bifreiðahjóla. Og brast mig kunnáttu til að skilja þelta til fulls. En presti þótti þetta ,,rart“, ‘eins og Eiríkur sálugi á Brúnum mundi hafa orðað það.
Prestur þessi er lúterstrúar og er kirkja þessi aðallega fyrir lúterstrúarmenn. En kaþólskir messa þarna líka í ígripum, og Gyðingar einnig.

Miklar vinnustöðvar

Síðan gengum við í liðsforingjabúðir með leiðsögumanni okkar, fengum þar kaffi og heitar kleinur, en kvöddum hann síðan og þökkuðum góða fylgd. Nú ókum við í pósthús staðarins. Er það mikill skáli fyrir skrifstofu og afgreiðslu. Vildi liðsforingi þar sýna okkur eitt og annað, er enn var óskoðað.
Hann leiddi okkur í ýmsar vinnuslöðvar sem eru í skálahverfi einu nálægt aðalinngangi þessa afgirta svæðis. Þar er bökunarhús hið mesta; sem jeg hef sjeð. Mundi þar mega baka öll brauð, sem Reykvíkingar leggja sjer til munns, ef sólarhringurínn allur væri notaður. Brestur mig fagþekkingu í brauðgeirðarlist til að lýsa öllum þeim vjelaútbúnaði, sem þar er. En nýstárleg sjón var að sjá inn í bakarofnana, þar sem brauðahillurnar eru á sífeldri hreyfingu svo alt bakist jafnt. En bökun fer þar fram, að því er sagt er, án þess að nokkurn tíma sje snert hendi á bökunarefni eða brauðunum, sem fullbúin eru.

Stærri voru þó húsakynni þau, þar sem þvottur fer fram og pressun á fötum. Og myndi sú stofnun, að því er sagt er, ekki síður nægja til að halda öllum fatnaði Reykjavíkurbúa hreinum. Og yrði of langt mál, ef lýsa ætti þeim vjelum öllum, útbúnaði og leikni í störfum.
En þar ganga menn þöglir að verki sem lifandi vjelar. En yfir vjelaysinn glumdi jazzmúsikkin úr útvarpi flugvallarins. Var mjer einu sinni sagt, að þau útvarpstæki, sem þarna eru notuð, væru herfang úr þýskri flugvjel, Sá leiðrjetti, sem betur veit, ef rangt er með farið.

Vikublað
Aðal censorinn á Miðnesheiði ljet okkur í tje síðasta tölublað af fjölrituðu vikublaði, sem þarna er gefið út og heitir: Ski Way Hi Lites (Hot news from Iceland).
Í smágrein á öftustu síðu er sagt frá starfi þeirra, er annast talsímastöðina. Er þar frá því sagt, að aðeins einn starfsmannanna sje farinn að iðka íslensku og hann kunni aðeins eina setningu og hún sje svona: “Erg Na Blik” og þýði: Bíðið svolítið.
[Einnig var gefið út dagblaðið “White Falcon”, en í því mátti m.a. lesa margvíslegar upplýsingar og fróðleik um umhverfi herstöðvarinnar sem og landshagi.]

Gistihúsið de Gink
Áður en við yfirgáfum hina afgirtu Miðnesheiði og alt, sem þar er dautt og lifandi, merkilegt og ómerkilegt, þýðingarmikið og lítilsvirði, litum við inn í hið margumtalaða de Gink gistihús og sáum okkur til mikillar ánægju að þar eru í lágrreistu braggahverfi hin skrautlegustu svefnherbergi með öllum nýtísku þægindum, sem nöfnum tjáir að nefna, eins og vera ber, þar sem konunglegar persónur og mestu menn heimsins geta borið að garði, hvort heldur er á nóttu eða degi. Jeg gleymdi að fá vitneskju um það, í hvaða herbergi eða á hvaða stað nákvæmlega það var í Miðnesheiðinni, sem Vilhelmína Hollandsdrotning svaf sínum væra blundi eftir loftferðina hingað og hvar Pjetri Júgóslavíukonungi var komið fyrir. En úti í eldhúsi hótelsins stóð uppstrokinn og tandurhreinn kokkur við mikla upppússaða eldavjel. Svo mikið varð skilið af hæglæti hans, að hann kallaði ekki alt ömmu sína, að því er snerti móttöku gesta. Enda hefir eldur ekki verið látinn deyja í þeirri eldavjel síðustu tvö ár.”

Kafbátanjósnastöðin var eitt mesta hernaðarleyndarmálið

Kristján Már Unnarsson skrifaði eftirfarandi í Vísi 2012:
“Svæði á Suðurnesjum, sem áður geymdi njósnastöð og eitt helsta hernaðarleyndarmál kalda stríðsins, er nú orðið aðgengilegt almenningi. Friðþór Eydal, fyrrverandi upplýsingafulltrúi Varnarliðsins, er að skrifa bók þar sem hann hyggst upplýsa um ýmis mál sem Íslendingar hafa til þessa haft litla vitneskju um.
Í frétt Stöðvar 2 í kvöld voru sýndar myndir af fjarskiptaskermunum á Stafnesi, sem voru áberandi og margir muna eftir, en þeir voru inni á lokuðu bannsvæði á Suðurnesjum. Nokkur hundruð metrum sunnar var hins vegar önnur stöð sem minna var vitað um, enda var hún njósnastöð og eitt mesta hernaðarleyndarmál kalda stríðsins.
Stöð 2 sýndi myndir af stöðinni leynilegu sem teknar voru með aðdráttarlinsu árið 1994 en á seinni árum hefur komið í ljós að stöðin, sem byggð var árið 1966, gegndi lykilhlutverki í SOSUS-kafbátanjósnakerfinu um þrjátíu ára skeið.

Hún var við Þórshöfn, milli Hafna og Sandgerðis,og þar inni voru fullkomnustu tölvur sem Bandaríkjaher réði yfir á þeim tíma, sem höfðu það hlutverk að leita eftir og greina hljóð sem kjarnorkukafbátar gáfu frá sér.

Nokkrir af merkustu áföngum í kafbátanjósnasögu NATO náðust í þessari stöð. Árið 1968 tókst stöðinni í Keflavík, fyrst allra, að greina hljóð úr tveimur gerðum sovéskra kjarnorkukafbáta, bæði svokallaðra Victor og Charlie-kafbáta, og árið 1974 varð hún fyrst til að greina hljóð úr Delta-kafbátum Sovétmanna.

Í stokki í fjörunni liggur enn hlustunarkapall sem tengdi stöðina við gríðarmikið kaplakerfi í Norður-Atlantshafi. Friðþór Eydal segir að þetta kerfi hafi gefið Bandaríkjamönnum og NATO gríðarmikið forskot og vísbendingar séu um að Sovétmenn hafi ekki gert sér grein fyrir hversu skilvirkt kerfið var fyrr en fyrrverandi bandarískur hermaður, John Walker, gerðist njósnari og laumaði leyndarmálunum til Sovétmanna í kringum 1980.
Bílastæði njósnastöðvarinnar er enn á sínum stað en byggingarnar voru rifnar áður en herinn fór. Friðþór ætlar að greina frá þessu og fleiri gömlum leyndarmálum í bók sem hann vinnur að um sögu Varnarliðsins.”

Heimildir:
-https://kjarninn.is/skyring/varnarsamningurinn-70-ara-hvernig-hefur-tekist-til/
-www.nato.int
-https://is.wikipedia.org/wiki/Atlantshafsbandalagi%C3%B0
-https://is.wikipedia.org/wiki/Keflav%C3%ADkurst%C3%B6%C3%B0in
-https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_162083.htm
-Morgunblaðið 30. maí 1945, Svipast um á Reykjanesflugvelli – áfangastaður Atlantshafsleiða, bls 2, 7 og 11.
-https://www.visir.is/g/2012120218871/kafbatanjosnastodin-var-eitt-mesta-hernadarleyndarmalid
-https://web.archive.org/web/20120707063710/http://nat.is/travelguide/ahugav_st_herstodin_midnesheidi.htm