Úlfhildarkirkja – Neskirkjur

Eftirfarandi frásögn um kirkjur við Nes á Seltjarnarnesi birtist í Lesbók Morgunblaðsins 1995:
„Einn dag í lok júní árið 1791 var Hannes Finnsson Skálholtsbiskup á vísitasíuferð í Seltjarnarneshreppi og hinum nýja kaupstað Reykjavík, sem aðeins var tæplega fimm ára. Biskup hafði verið í Laugarnesi og skoðað þar kirkju, skoðað framkvæmdirnar við Reykjavíkurkirkjuna nýju, sem nú átti að verða dómkirkja landsins. Þeim framkvæmdum miðaði svo hægt, að veggirnir voru ekki komnir upp að þakbrún, þó að liðin væru nú tvö ár frá því að þær hófust. Vorið hafði verið svo kalt, að frost fór ekki úr jörðu um sumarið. Það voru því víða forarvilpur á leið biskups og sveina hans fram á Nesið að læknissetrinu. Hannes biskup hafði haft spurnir af því, að þar á staðnum væri fyrir 6 árum risin ágæt ný kirkja og hann vissi einnig að þeir konunglegu embættismenn, sem þar bjuggu, hðfðu verið örlátir í gjöfum sínum til byggingar þessa góða guðshúss.
Neskirkja hin nýja var í 8 stafgólfum, öll gerð af timbri, en fram af henni var klukknaport, sem átti fáa sína líka og bar það hæst, þegar menn komu að staðnum. Það var litlu minna að formi en kirkjan sjálf, þrjár hæðir og toppur upp af, alls vel á 16. alin á hæð.

Uppi á klukknaportinu blasti við vindhani, úthöggvinn í kopar og sat á járnstöng, sem þrjár kúlur eða smáhnettir voru festir við. Inni í portinu var stigi til þess að ganga upp í neðstu etagu portsins og þaðan frá annar laus til þess að stíga hærra. Fyrir portinu voru vængjahurðir á hjörum með skrá, lykli og sterkum, löngum járnkrókum og lykkjum til að skorða hurðarvængina með, þegar þeir stóðu opnir.
Í ársreikningum fyrir 1790 sá biskup, að kirkjan hafði enn tekjur af þriðjungi heimalands í Nesi og af jörðunum Bakka og Bygggarði svo sem verið hafði frá því um daga Vilchins biskups að minnsta kosti. Hún hafði einnig tekjur af ljóstollum og legkaup hafði verið greitt fyrir 3 fullorðna og 9 börn á þessu ári. Tekjustofnar kirkjunnar voru því traustir sem fyrr, en hún hafði safnað nokkrum skuldum vegna byggingar nýju kirkjunnar. Þá hafði ekkert komið á reikning kirkjunnar vegna byggingar klukknaportsins, heldur var hann að öllu leyti reistur á kostnað sóknarfólksins. Portið kostaði 79 rd. og 52 sk. og af því greiddi Björn Jónsson apótekari helminginn. Skuldir kirkjunnar námu alls um 200 ríkisdölum.
Eftir að hafa litið yfir reikningana lá næst fyrir að ganga til kirkju og skoða hana að innan. Og hér sýndist allt í góðu ástandi. Kirkjudyrnar voru með stórri panelhurð á hjörum og annarri minni að innan. Í framkirkjunni var fjalagólf á öllum gangveginum en hellulagt til hliðar undir þversætunum, sem voru 9 að sunnan og 10 að norðan, öll með bekkjum, bríkum og þverslám. Allbjart var í kirkjunni, því að á framkirkjunni eru 3 gluggar á hvora hlið með sex rúðum hver og uppi yfir hverjum þeirra er annar minni með fjórum rúðum hver. Milli kirkju og kórs gat að líta hálfþil með pílárum yfír og á því dyr með súluformuðum dyrastöfum, allt málað. Þegar horft var yfir hálfþilið blasti altarið við og var það gert af panelverki með gráður fyrir og grindverki í kring. Yfir altarinu var prédikunarstóll, einnig af panelverki, málaður og gylltur og með himni yfir.

LOK KIRKJUHALDS Í NESI

Í kórnum voru 4 gluggar, tveir á hvora hlið. Innan af kórnum var skrúðhús í einu stafgólfi og lágu úr því dyr út til norðurs, en glergluggi var til hliðar með 4 rúðum. Biskup sá, að hálfþil, altari og prédikuarstóll höfðu verið í gömlu kirkjunni og fleira hafði verið notað úr henni.
Biskup gat séð af eldri vísitasíum, að kirkjan hafði verið allvel búin skrauti og skrúða og var það flest á sínum stað. Sumt hafði verið endurbætt frá síðustu vísitasíu eins og yfirdekkið á prédikunarstólsröndinni, sem danska yfirsetukonan hafði látið lagfæra á sinn kostnað. Frá síðustu vísitasíu hafði kirkjunni svo bætzt ágætur gripur, skírnarfontur með himni yfir, ágætt snikkaraverk og fylgdi útskorin dúfa. Þennan grip hafði velgjörðarmaður kirkjunnar, Björn Jónsson apótekari, gefið henni.
Síðasta verk Hannesar biskups í Nesi þennan júnídag 1791 var að skoða kirkjugarðinn og þar gat hann fundið að við sóknarbörnin, því að þau höfðu vanrækt að halda honum við og var veggur hans allur fallinn nema til vesturáttar og í útsuður, þar sem hann var nýuppbyggður af steini. Setti biskup sóknarmönnum það verk fyrir næstu Jónsmessu, að byggja upp kirkjugarðinn sómasamlega og hótaði sektum, ef ekki yrði að gert. Lauk svo þessari vísitasíu og þar með síðustu opinberu heimsókn biskups á hinn forna kirkjustað í Nesi við Seltjörn.

ELDRI KIRKJUR í NESI
Í kirknatali Páls biskups Jónssonar í Skálholti frá því um 1200 er fyrst getið um kirkju í Nesi við Seltjörn og var hún helguð heilögum Nikulási. Kirkjan var prestsskyldarkirkja sem kallað var, en það þykir sýna, að Nes hafi verið í tölu stórbýla og kirkjan þá væntanlega átt einhverjar eignir, e.t.v. þriðjung úr landi Ness eins og hún átti samkvæmt fyrsta máldaga hennar, sem kunnur er, en það er Vilchinsmáldagi frá 1397. Nes var að fornu talin 120 hundraða jörð. Afar lítið má ráða af máldaganum frá 1397 um kirkjubygginguna í Nesi í lok 14. aldar. Þar er aðeins talað um tvo glerglugga á henni og hinn þriðja, sem sé brotinn. Hörður Ágústsson telur gluggafjöldann benda til þess, að kirkjan í Nesi þá hafi verið timburkirkja. Það vekur athygli, að samkvæmt þessum eina máldaga, sem til er úr kaþólskum sið, hefur Neskirkja verið mun auðugri að jörðum en kirkjan í Reykjavík. Þykir það benda til þess, að lengi hafi mun ríkari höfðingjar búið að Nesi en í Vík.
Í fyrstu máldagabók, sem til er í Skálholtsbiskups-dæmi eftir siðaskipti, og kennd er við Gísla biskup Jónsson, kemur fram, að jarðeignir kirkjunnar í Nesi eru hinar sömu og voru fyrir siðaskiptin. Hins vegar vekur athygli, að Neskirkja virðist nú fátæk orðin af skrúða og áhöldum (ornamenta og instrumenta). Aðeins eru nefnd fern messuklæði, tveir kaleikar og tvö altarisklæði.

Kirkjan í Vík var í lok 16. aldar orðin auðugri af þessum lausu munum en Neskirkja. Við þetta vakna ýmsar spurningar eins þær, hvort Nes hafi orðið sérlega hart úti við eignaupptöku siðaskiptanna. Brynjólfur Sveinsson var biskup í Skálholti á 17. öld og hann vísiteraði kirkjuna í Nesi fjórum sinnum. Nes var þá restssetur og þar bjó séra Stefán Hallkelsson. Kirkjunni er svo lýst 1642, að hún sé stæðileg að máttarviðum í 6 stafgólfum, en vafalaust hefur hún að mestu verið úr torfi og grjóti. Tuttugu árum seinna var meistari Brynjólfur enn á ferðinni í Nesi og nú voru þau umskipti orðin, að séra Stefán Hallkelsson var andaður, en ekkja hans, Úlfhildur Jónsdóttir, hafði ábúð á jörðinni. Í vísitasíugerðinni kemur fram, að séra Stefán hafi látið byggja kirkjuna upp „sterka og stæðilega“. Segir biskup, að svo myndarlega hafi verið að uppbyggingunni staðið, að kirkjan sé fremur skuldug erfingjum séra Stefáns en þeir henni. Úlfhildur bætti síðan um betur árið 1675 og lét stækka kirkjuna og endurbyggja. Þórður biskup Þorláksson segir í vísitasíu sinni 1678, að kirkjan hafi fyrir þremur árum verið „uppsmíðuð af nýjum viðum og góðum kostum uppá kostnað Úlfhildar Jónsdóttur“. Þessari nýuppsmíðuðu kirkju er svo lýst, að hún sé í átta stafgólfum og hafi verið stækkuð um tvö. Má vera að kirkjan hafi verið svonefnd útbrotakirkja, en þær voru mjög fáar í landinu.
Utan að sjá hefur Úlfhildarkirkja verið stæðileg, því að sagt er, að grjótveggir hafi verið utan um hana „uppað miðjum hliðum allt annað torflaust“. Þá er þess getið, að vindskeiðar hafi sett svip sinn á húsið „bak og fyrir“.
Árið 1703 var margt manna í Nesi. Þar bjó þá sýslumaðurinn Jón Eyjólfsson og hafði mikið umleikis. Ekki færri en 12 hjáleigur voru þá í byggð í Neslandi. Þetta ár manntalsins fræga vísiteraði Jón Vídalín Nes og segir um kirkjuna, að hún sé stæðilegt hús en „nokkuð tilgengin suður“. Næstu áratugi hrakaði kirkjunni smám saman og kemur þetta glöggt fram í hverri vísitasíunni á fætur annarri. Fyrsta heimsókn biskups í Nes, eftir að staðurinn varð landlæknissetur, var árið 1769, en þá var Finnur Jónsson á ferðinni. Sér þess stað í því, áð Bjarni Pálsson landlæknir hefur gefið kirkjunni skírnarfat úr messing „vel sæmilegt“ og einnig Þorláksbiblíu í sæmilegu bandi. Annars er hann nú ábúandi í Nesi og því umsjónarmaður kirkjunnar. Segir biskup, að hann verði að láta endurbæta syðri kirkjuvegginn, sem nú sé að falli kominn.
Árið 1780 var Hannes Finnsson orðinn biskup í Skálholti. Hann vísiteraði Nes í ágúst þetta ár og kallar reyndar staðinn Læknisnes í vísitasíugerð sinni. Nú var Bjarni Pálsson dáinn, en nýr landlæknir var ekki tekinn við. Hins vegar var kominn apótekari í Nes, Björn Jónsson, og hann er sagður hafa gefið kirkjunni brauð og ljósmeti. Þá segir einnig frá því, að danska yfirsetukonan, mad. Margarete Cathrine Magnussen, hafi „þessu guðshúsi til prýði gefið … skírnarvatnskönnu af eingelsku tini“.

Það kemur því greinilega fram, að kirkjan í Nesi hafði fengið góða styrktarmenn í embættisfólkinu á staðnum. Og fleiri höfðu styrkt hana síðustu árin, því að Hans Klog, kaupmaður í Vestmannaeyjum, hafði gefið málaða altaristöflu prýðilega með 2 colonner. Hannes biskup taldi upp það, sem kirkjunni hafði verið gefið og var auðvitað ánægður með það. En hann var ekki eins ánægður með ástand kirkjunnar sjálfrar, Úlfhildarkirkju frá 1675. Um það segir hann: „Húsið er víða gallað og aungvan vegin stæðilegt, hallt að veggjum,“ og hann bætir við, að það þurfi að „uppbyggjast“ svo stórt er hæfi söfnuðinum. Þá er hann einnig óánægður með ástand kirkjugarðsins og segir, að veggir
hans séu víða gjörfallnir. Við þetta bætist, að garðurinn sé of lítill „handa sóknarinnar
framliðnum til greftrunar“ og þurfi að víkka hann út á næstunni. Þetta var skrifað um kirkju og kirkjugarð árið 1780. Nú er ekki nákvæmlega vitað um viðbrögð safnaðarins við þessum áminningum biskups, en árið eftir, 1781, tók Jón Sveinsson við embætti landlæknis. Hann og Björn Jónsson apótekari urðu fjárhaldsmenn kirkjunnar og þeir höfðu forystu um að reisa nýja kirkju í Nesi, þá sem kölluð var einhver prýðilegasta kirkja í Skálholtsstifti og áður var fjallað var um.

Síðasta kirkja í Nesi, timburkirkjan góða, ein af fáum timburkirkjum á landinu, stóð aðeins í 14 ár, 1785-1799, og var síðustu tvö árin rúin helgi og að líkindum gripum sínum. Til þess að finna skýringar á þessu, verður að leita allt aftur til ársins 1784. Þá hrundu byggingar í Skálholti í jarðskjálfta og ákveðið var að flytja biskupsstól og skóla þaðan. Áðurnefndur biskup, Hannes Finnsson, bjó þó áfram í Skálholti til dauðadags 1796, en gert var ráð fyrir því, að biskup kæmi til með að búa í Reykjavík eða nágrenni. Því var ákveðið, að Reykjavíkurkirkja yrði dómkirkja, en hún var eigna- og tekjulítil kirkja og því þróaðist sú hugmynd hjá Ólafi Stefánssyni stiftamtmanni og Hannesi Finnssyni biskupi að leggja niður kirkjurnar í Laugarnesi og Nesi og láta eignir þeirra og tekjur af sóknarbörnum renna til dómkirkjunnar í Reykjavík. Sá var þó munur á þessum kirkjustóðum, að í Laugarnesi var gömul kirkja, komin að falli en í Nesi var ný kirkja. Það er 1793, sem þessi hugmynd kemur fram og í bréfi biskups til stiftamtmanns 5. september það ár segir, að leggja beri Laugarneskirkju niður og svo stutt sé á milli Neskirkju og dómkirkjunnar í Reykjavík, að hætta megi helgihaldi í Nesi. Segir biskup, að stiftamtmaður megi ráða ferðinni í þessu máli. Ekki verður vart mikilla bréfaskrifta um þetta mál næstu ár, en þó lætur Magnús Stephensen í það skína í Minnisvérðum tíðindum að íbúar í Nesi og aðrir hafi haft uppi einhver mótmæli. Á það ber raunar að líta, að Jón Sveinsson landlæknir hafði nokkru fyrr komið fram með þá hugmynd, að eignir Neskirkju rynnu til spítalahalds þar og Nesbúar sæktu kirkju í Reykjavík.

Ákvörðunin um lok kirkjuhalds í Nesi kom í formi konungsbréfs 26. mai 1797. Þar sagði, að Neskirkja á Seltjarnarnesi skuli afleggjast. Húsið skuli selja á uppboði og skuld kirkjunnar borgast af andvirðinu, en það sem umfram verði skuli leggjast til Reykjavíkurdómkirkju. Skrúði og áhöld kirkjunnar skuli gefin næstu fátækum kirkjum eftir ákvörðun biskups, en þá var Geir Vídalín, sem reyndar bjó á Lambastöðum, orðinn biskup. Sérstaklega er tekið fram, að klukkur kirkjunnar skuli selja á uppboði og andvirði þeirra renna til hjálpar fátækustu prestaköllum í stiftinu. Eignir Neskirkju og gjöld renni til dómkirkjunnar sem og sóknarmenn allir.
Ekki leið langur tími, þangað til farið var að framkvæma þetta konungsbréf og hefur síðasta guðsþjónustan væntanlega verið haldin í Neskirkju um mitt sumar 1797, því að 14. ágúst þetta ár var kirkjan seld á uppboði í Reykjavík. Það var Sigurður Pétursson sýslumaður og skáld, sem bauð upp tvær kirkjur þennan dag, því að hann seldi bæði Laugarneskirkju og Neskirkju. Fyrrnefnda kirkjan seldist á aðeins 17 ríkisdali og 56 skildinga, en Neskirkja á 125 ríkisdali og 48 skildinga. Það var Magnús Ormsson lyfjafræðingur og frá 1798 apótekari í Nesi, sem keypti kirkjuna. Skuld hennar við fjárhaldsmennina Jón Sveinsson og Björn Jónsson var þá 91 ríkisdalur og 72 skildingar og fengu þeir það fé greitt, en afgangurinn, 33 ríkisdalir og 72 skildingar, rann til dómkirkjunnar í Reykjavík, eins og mælt var fyrir um í konungsbréfi. Sigurður Pétursson afhenti fjárhaldsmönnum dómkirkjunnar þessa peninga. Hvergi er getið um uppboð á klukkum kirkjunnar og ekki verður séð, hvað orðið hefur um skrúða hennar og áhöld.

En hvað ætlaði Magnús Ormsson sér með kirkjuna? Þetta er ekki ljóst, en gott timbur mátti auðvitað nota til margs. Hins vegar er þess getið í bréfum Magnúsar og Jóns Sveinssonar til stiftamtmanns um lyfjamál í ágúst 1798, ári eftir að kirkjan var seld, að hún hafi verið notuð til þess að þurrka lækningajurtir fyrir apótekið.
En nú leið aðeins tæpt hálft ár, þar til æðri máttarvöld bundu enda á niðurlægingu Neskirkju við Seltjörn og það með eftirminnilegum hætti. Þetta gerðist aðfaranótt 9. janúar 1799, en þá brast á ofsaveður fyrst á landsunnan en síðan á útsunnan. Í þessu svokallaða Bátsendaveðri urðu gífurlegar skemmdir af völdum sjávarflóða og tvær kirkjur fuku, Hvalsneskirkja og Neskirkja, sem er sögð hafa fokið í heilu lagi af grunni sínum og dreifðist brakið viða um Framnesið. Það er óneitanlega dálítið skrítið, að það er fyrst tveimur dögum eftir veðrið mikla, 9. janúar, sem Ólafur Stefánsson stiftamtmaður í Viðey sezt niður og skrifar yfirvöldum í Kaupmannahöfn um það, að búið sé að framkvæma þann vilja þeirra að selja Neskirkju. Hitt er svo annað mál, að auðvitað voru það íslenzk yfirvöld, Ólafur sjálfur og biskuparnir Hannes Finnsson og Geir Vídalín, sem réðu því, að þetta ágæta guðshús var selt og lenti síðan í niðurníðslu.

EFTIRMÁLI
Nú skortir aðeins tæp tvö ár í það, að 200 ár séu liðin frá því að síðast var messað kirkjunni í Nesi við Seltjörn. Eftir að hún var horfin, fóru Nesbúar að sjálfsögðu að sækja messur til Reykjavíkur og Seltirningar áttu þar lengi sæti í sóknarnefndum. Þeir héldu þó um hríð tryggð við kirkjugarð sinn í Nesi og voru menn greftraðir þar að minnsta kosti til 1813. Meðal þeirra, sem bornir voru þar til grafar, eftir að helgihaldi lauk í Nesi, var Björn Jónsson apótekari, velgerðarmaður kirkjunnar. Hann var jarðsettur í Neskirkjugarði í október 1798. Er hann er í kirkjubók sagður hafa verið „góður maður og guðhræddur“ og því bætt við með nokkurri lotningu, að hann hafi verið „fyrsti Apótekari
Íslendinga“.
Eftir því sem leið á 19. öld hefur fyrnzt yfir minjar um Nes sem kirkjustað. Árið 1890 segir Jónas Jónassen landlæknir, að kirkjugarðurinn gamli sé orðinn að kálgarði. Þegar að því dró um 1975, að í Nesi yrði safnsvæði helgað læknisfræði og lyfjafræði, vissu fróðustu menn, eins og Jón Steffensen prófessor og velgjörðarmaður Ness, ekki um staðsetningu síðustu kirkjunnar þar eða umfang kirkjugarðsins, þar sem forvígismenn þessara fræða beggja á Íslandi, Bjarni Pálsson, fyrsti landlæknirinn og Björn Jónsson, „fyrsti Apótekari Íslendinga“, liggja grafnir. Vitað er, að Bjarni Pálsson var grafinn innan við kirkjudyr í síðustu kirkjunni í Nesi. Auðvelt er því að merkja og kynna
legstað hans, ef síðasta kirkjustæðið fyndist.

Til þess að leggja traustari grunn að minjasvæðinu í Nesi, gekkst Rótarýklúbbur Seltjarnarness fyrir því, með stuðningi bæjarsjóðs Seltjarnarness og Læknafélags Íslands, að reyna með nýtízku aðferðum að finna kirkjustæðið. Klúbburinn hugðist síðan merkja það og láta umfang kirkjugarðsins koma fram með viðeigandi hætti. Minningu kirkjuhalds í Nesi og kirkjuhaldara þar úr hópi lækna og apótekara yrði því haldið á loft.
Vorið 1994 fékk Rótarýklúbburinn fyrirtækið Línuhönnun til þess að framkvæma þessa rannsókn með svokallaðri jarðsjá, en sérfræðingar í notkun hennar eru Þorgeir Helgason jarðfræðingur og Sigurjón Páll Ísaksson mælingamaður. Er skemmst frá því að segja, að rannsókn þeirra félaga leiddi til mjög ákveðinnar niðurstöðu um staðsetningu síðustu kirkjunnar í Nesi og sterkra ábendinga um umfang kirkjugarðs. Vakti rannsókn þessi töluverða athygli og þótti gefa vonir um, að jarðsjárrannsóknir mundu framvegis hjálpa fornleifafræðingum til þess að komast á sporið til frekari kannana á fornum minjasvæðum víðs vegar um land. Í framhaldi af þessu veitti bæjarsjóður Seltjarnarness fjármunum til þess að vinna að fornleifarannsóknum í Nesi og þá m.a. að því að athuga þann stað, þar sem jarðsjárrannsóknin benti til, að undirstöður síðustu kirkjunnar væru og þar með legstaður fyrsta landlæknisins. Þessi staður reyndist vera inni á einkalóð.
En nú bar ýmislegt til tíðinda. Áhugi fornleifafræðinganna reyndist takmarkaður á þessu verkefni, enda virðist algengt nú um stundir, þeirra á meðal, að ekki megi leita að einhverju ákveðnu, heldur eigi fræðimenn í þessari stétt ávallt að koma að óplægðum akri, ef svo mætti segja.
Rothöggið á framhald leitarinnar að kirkjustæðinu í Nesi kom svo með þeim hætti, að landeigandi neitaði um leyfi til þess að grafa könnunarskurð inni á lóð sinni og bætti síðan um betur með því að flytja til grjótgarð einn gamlan og þar með girða kirkjustæðið og legstað fyrsta landlæknisins frá safnasvæðinu í Nesi. Hvorttveggja er þannig nú í einkaeign og almenningi óaðgengilegt.“
Grein þessi er að hluta áður birt í Seltirningabók.
Þessa dagana (jan. 2012) er verið að „endurgera“ svonefnda Þorláksbúð í Skálholti. Ef sanngirnis væri gætt mætti vel hugsa sér að endurgera Úlfhildarkirkju sem og nokkrar tugi annarra sambærilegra á landinu, ekki síður merkilegar.

Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, Heimir Þoreifsson, 18. des. 1995, bls. 40-41.
-Kristín Halla Baldvinsdóttir, Búseta í Nesi 1760-1900. Miðlun rannsókna (Seltjarnarnes, 2009).
-Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Fornleifarannsókn við Nesstofu 1989 Þjóðminjasafn 1989.
-Margrét Hrönn Hallmundsdóttir, Uppmælingar á fornleifum við bæjarhólinn á Nesi á Seltjarnarnesi vegna deiliskipulags á vestursvæðunum  Náttúrustofa Vestfjarða NV nr. 02-10 (mars 2010).
-Þorgeir S. Helgason og Sigurjón Páll Ísaksson, Kirkjan í Nesi við Seltjörn. Jarðsjármælingar austan Nesstofu og yfir hringa í túni (Reykjavík, 1994).
-Fornleifaskráning Seltjarnarness 2006.