Lúpínan frá Alaska – Hákon Bjarnason

Í Lesbók Morgunblaðsins 1981 fjallar Hákon Bjarnason, skógræktarstjóri, um „Lúpínuna frá Alaska„:

„Stóra myndin á síðunni til hægri segir flest sem segja þarf um Alaskalúpínuna og hefur greinarhöfundur sýnt í verki, hvernig hin ófrjóu og hrjóstrugu holt og melar upp af Reykjavíkursvæðinu gætu litið út — og raunar gildir það hvar sem er á landinu, þar sem svipuð skilyrði eru.
Lúpínan er undrajurt, sem klæðir landið fljótt og vel og hún er auk þess eins konar áburðarverksmiðja á staðnum.
Fjöldi manns hefur spurt mig spjörunum úr um lúpínu þá, sem ég flutti hingað frá Alaska fyrir 36 árum. Fyrir skömmu bað ágætur kunningi minn mig um að segja eitthvað frá þessari plöntu á prenti, þar sem honum virtist lúpínan væri mikil nytjaplanta. Mér finnst ég geti varla vikist undan þessari bón. Því kemur hér stutt spjall um þennan nýja borgara í íslensku gróðurríki.

Belgplöntur

Lúpínur eru af ætt belgplantna, og þær eru allar þeim eiginleika gæddar að ala bakteríur á rótum sínum, sem afla köfnunarefnis (níturs) beint úr loftinu. Njóta plönturnar góðs af þessu og geta því víða náð miklum þroska þar sem aörar plöntur eiga erfitt uppdráttar. Belgplönturnar eru yfirleitt próteinríkari og hafa meira næringargildi en aðrar jurtir. Þær bæta líka jaröveg og auka frjósemi hans, sumar lítið eitt en aðrar mjög. Lúpínur eru meðal þeirra sem auka níturinnihald jarðvegs hvað mest. Þær eru lifandi áburöarverksmiðjur og því afkastameiri sem plönturnar eru stórvaxnari og rótamiklar.

Heimkynni Alaskalúpínunnar

Alaskalúpínan (Lupinus nootkatensis) vex á óhemjustóru svæði, allt frá suðurmörkum Alaska að vesturmörkum þess og víða langt inn í landið, þar sem skóglaust er. Lúpínan er mjög ljóselsk og þrífst ekki í skugga. Fyrir því fylgir hún skógjaröðrunum endilanga strönd Alaska frá austri til vesturs.
Haustið 1945 dvaldi ég í Alaska við söfnun trjáfræs. Frá 3. til 13. september bjó ég hjá skógarhöggsmönnum í Collegefirði og hirti köngla af trjám, sem þeir felldu. Collegefjörður skerst um 30 km inn í landið upp frá botni Prince Williamsflóa. Sá flói er á miðri suðurströnd Alaska og er allmiklu stærri en Faxaflói, en Collegefirði svipar mjög til Hvalfjarðar að stærð og lögun. Sá er þó munur á, að Collegefjörður gengur frá suðri til norðurs og ofan í botn hans falla sjö litlir skriðjöklar úr háfjöllum norðan Vilhjálmsflóa. Mynni fjarðarins er á 61° norðlægrar breiddar. Búðir skógarhöggsmanna voru við miðjan fjörðinn vestanverðan. Hér voru óbyggðir miklar langt frá öllum mannabústöðum og enginn vottur mannaferöa. Hingaö varö ekki komist nema af sjó, og var dægursigling frá næsta kaupstað. Beggja megin fjarðar eru lág fjöll við mynnið en þau hækka eftir því sem innar dregur, og norðan fjarðarins munu þau vera um eða yfir 3000 metrar á hæð. Mikill og hár sitkagreniskógur þekur allar hlíðar fjaröarins allt upp í 200—300 „metra hæð, en ofan hans er dökkgrænt elrikjarr áður en háfjallið tekur við. Hér var náttúran „ósnortin“ af mannahöndum fram að þeim tíma er skógarhöggið hófst á þessu sumri. Þótti mér ærið forvitnilegt að svipast um í slíku umhverfi.

Loftslag hér um slóðir mun vera svipað og víða er á Íslandi. Þann tíma sem ég dvaldi þar, skiptust á bjartir sólskinsdagar með vægu frosti um nætur og dagar með úrhellisrigningu með suðvestan og sunnanroki svo að varla var vinnufært. Með hverju útfalli lónuðu stórir ísjakar út fjörðinn og lagði af þeim kaldan gust upp í fjöruna.
Þegar rennt er að landi í Collegefirði verður aö vaða þvert í gegnum 4—5 m breitt belti af háu melgresi og síðan er álíka breitt belti eða rönd af lúpínu meðfram skógarjaðrinum, sem er bæði þéttur og hár. Inni í skógi eru víða smárjóður þar sem gömul tré hafa falliö sakir elli og þar eru ýmsir runnar og fjölgresi mikið, m.a. yllir og víðitegundir. Lúpínan og melgresið (Elymus mollis) vöktu strax athygli mína, og mér þótti hvorutveggja tegundin líkleg til þroska hér á landi. Melurinn er skyldur þeim íslenska en er allmiklu stórvaxnari.
Um það leyti sem ég bjóst til brottfarar úr búðum skógarhöggsmannanna varði ég dagstund til að safna fræi og rótum af ýmsum tegundum plantna, sem ég taldi vænlegar til vaxtar hér. Tók ég með mér sem svaraði tveim matskeiðum af lúpínufræi og annað eins af melfræi ásamt nokkrum rótum. Komst það allt óskaddað hingað heim.

Vöxtur og þrif lúpínu hér á landi

Vorið 1946 var lúpínufræinu sáð í litlu gróðrarstöðina í Múlakoti í Fljótshlíð, en ræturnar höfðu verið settar í sarna beð haustið áður. Hvorttveggja kom vel upp, en plöntunum var ekki gefinn sérstakur gaumur fyrstu tvö árin. En 1948 og einkum 1949 var beðið orðið mikil lúpínubeðja og við svo búið mátti ekki lengur standa.

Snemma vors 1950 var reist girðing á Þveráraurum austur af bænum í Múlakoti og þangað var lúpínan flutt ásamt dálitlum hnaus af melgresi frá Alaska til þess að sjá hversu þessar tegundir þrifust í íslensku umhverfi. Aurarnir voru þá gróðurvana, aðeins sandur og möl, enda voru ekki liðin nema fá ár frá því að Þverá valt yfir þá. Lúpínuræturnar tóku strax að vaxa, plönturnar báru blóm þegar um sumarið og köstuöu af sér fræi um haustiö. Á öðru og þriðja ári mátti sjá nýgræðing umhverfis plöntubrúskana. Melgresiö óx líka vel en útbreiðsla þess var hæg í byrjun.
Vöxtur lúpínunnar var meö eindæmum og því var farið að reyna hana víðar og við önnur skilyrði. Hún var flutt á ýmsa staði, einkum í girðingar Skógræktar ríkisins, og þar hefur fengist mikil og góð reynsla af henni. Lúpínu hefur verið plantaö um allt land við margskonar jarðvegsskilyrði, frá sjávarmáli og upp í 350 m hæð yfir sjó. Hvarvetna ber hún blóm og fræ og fjölgar sér af sjálfsdáðum.
Lúpínan vex hvað örast og fjölgar sér mest á ógrónu landi svo sem örfoka melum og í skriðum þar sem innlendur gróður á erfitt uppdráttar. Hún sækir ekki mjög á gróið land og mýrlendi sneiöir hún hjá.
Ekki eru til neinar tölur um stærð lúpínuekranna hér, en þær munu skipta nokkrum hundruðum hektara, ef allt væri lagt saman. Reykvíkingar hafa séð lúpínubreiðurnar í Heiðmörk, þar sem áður voru blásnir melar og Akureyringar hafa þær fyrir augum í Vaðlaskógi austan Eyjafjarðar. Þá eru og breiður af lúpínu á Hálsmelum í Fnjóskadal, meðfram þjóðveginum í Hallormsstaöaskógi og víðar og víðar.

Nytjar af lúpínu
Eins og aö framan getur aflar lúpínan sér köfnunarefnis úr lofti fyrir tilverknaö baktería á rótunum. Af þeim sökum þrífst hún í ófrjórri jörð þar sem aðrar plöntur eiga
erfitt uppdráttar eða þrífast alls ekki.

Andrés Arnalds hefur rannsakað köfnunarefnisnám lúpínu á melum í Heiðmörk og eru athuganir hans birtar í Ársriti Skógræktarfélags Íslands árið 1979. Þar segir m.a.: „Heildarframleiösla köfnunarefnis gæti því veriö sem samsvarar um 500 kg af Kjarna á hektara, en erfitt er að áætla það nákvæmlega.“ Hann skrifar ennfremur: „Ef reynt er á sama hátt að ráða í fosfór- og kalíupptöku miðað við 40 hestburða uppskeru á hektara, þá samsvarar fosfór í uppskerunni um 45 kg/ha af þrífosfati, en kalíið um 140 kg/ha af kalíáburði. Í þeim næringarsnauðu melum, sem lúpínan vex á, er fosfórinn svo fast þundinn í torleyst efnasambönd, að aðrar plöntur eiga erfitt með að nýta hann og hafa að jafnaöi lágt fosfórinnihald. Lúpínan hefur auösjáanlega mun meiri hæfileika til aö taka upp þennan fosfór, líklega vegna þess hve vel hún er stödd, hvað köfnunarefni varðar. Fosfórinn, sem lúpínan tekur upp, verður svo aðgengilegur fyrir aðrar plöntur við rotnun lúpínunnar. Auk þess að bæta köfnunarefnisástand jarðvegsins, ætti lúpínan því aö auðga hann af aðgengilegum fosfór og
fleiri efnum.“

Þessar rannsóknir staðfesta þá reynslu, sem orðin er af lúpínu á örreytislandi. Lúpínan er stórvaxin planta, hún er blaðmikil meö gildum stönglum og verður oft 1,20—1,30 m á hæð áður en hún fellur.
Blaðfalliö er því mikið á hverju hausti og það er fullrotnað á næsta vori. Er það mikil ábót á jarðveginn. Ræturnar eru stórar og gildar, líkastar rótum á rabarbara, en ganga dýpra í jörð. Þær hafa verið grafnar upp af 60 cm dýpi en þeim var ekki fylgt lengra niður. Á rótunum eru hnúöar af ýmsum stærðum og allt upp í 2 cm í þvermál, en í þeim búa bakteríur þær, sem vinna köfnunarefnið.
Það gefur auga leið, að slík planta sem Alaskalúpínan, hlýtur að auðga jarðveginn að næringarefnum svo að um munar. Hér við bætast svo störf ánamaðka, en undir lúpínunni verður fljótlega krökt af þeim.
Þar sem lúpínan skyggir mjög á jarðveginn ber lítið á undirgróðri undir laufþakinu. Þó má oft greina ýmsar tegundir jurta og grasa undir því, en það er ærið smávaxið.
En sé lúpínan slegin fyrri hluta sumars vella upp grös og aðrar plöntur síðsumars, og ef hún er aftur slegin næsta ár getur landið orðið aö góðum grasvelli.
Loks má geta þess, að lúpínan er ágætis beitarjurt. Fé er mjög sólgið í hana og ryðst á girðingar hvarvetna sem það getur náð í hana. Sumar lúpínutegundir eru eitraðar, svo að búpeningur getur sýkst og jafnvel dáið af því að éta þær. Því er ekki svo varið hvað Alaskalúpínuna varðar, fé verður feitt og vænt af henni.

Ræktun lúpínu

Lúpina er mun auöveldari í ræktun en flestar aörar plöntur, sem hér þrífast. En það er vonlaust verk að setja hana niður eða sá til hennar nema á alfriðuðu landi. Svo mjög er hún eftirsótt af búfé.
Auðveldast er að rækta hana á ógrónu eða lítt grónu landi og mun fyrirhafnarminnst að taka rætur snemma vors, kljúfa þær í hæfilega bita og koma þeim fyrir í grunnum holum. Bil milli róta má vera allt upp í fimm metrar. Ekki má búast við miklu fræfalli á fyrsta sumri, en upp frá því eykst það ört. Ennfremur má sá til lúpínu á víðavangi, en sáningar geta mistekist ef holklaki er mikill þegar plönturnar eru að byrja annað sumarið. Gagnslaust er að sá lúpínu í lausan sand eða moldir, en þar má setja rætur með góðum árangri.
Þegar lúpína hefur vaxið um 10 ára skeið á melum eða í skriðum er jarðvegurinn orðinn nógu frjór til að planta í hann ýmsum trjátegundum eða öðrum nytjagróðri. Í Heiðmörk var mælt köfnunarefnismagn í barri í þremur röðum af sitkagreni fyrir nokkrum árum. Ein röðin hafði ekki fengið neina aðhlynningu, að annarri hafði verið borið hrossatað, en sú þriðja óx upp úr lúpínubeðju. Í óhirtu röðinni var köfnunarefnismagnið 1,25%, í töddu röðinni 1,50% en úr lúpínuröðinni var það 1,75%. Þessar tölur tala sínu máli á sama hátt og rannsóknir Andrésar Arnalds.

Lokaorð

Af því, sem hér hefur verið sagt, má vera ljóst, aö lúpínan gæti orðið til mikilla nytja við uppgræðslu lands, ef að því væri horfið. Viö ræktun hennar er engin þörf á dýrum áburði, hún sáir sér sjálf og endist um langan aldur án umhirðu, bætir jarðveginn og eykur fjölgresið.
Þess má og geta, að Svíar hafa fengið lúpínurætur og fræ héðan. Í Norður-Svíþjóð eru nú gerðar umfangsmiklar tilraunir með hana á fjórum stöðum, þar sem jarðvegur er ófrjór. Þessar tilraunir hafa staðið yfir í 6—8 ár og mér eru að berast fyrstu skýrslur um árangurinn um þessar mundir.“

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 33. tbl. 03.10.1981, Lúpínan frá Alaska, Hákon Bjarnason, bls. 6-7.