Skrár – Síða 256

Grófin – Vatnsnesviti

Keflavík hefur breytt mjög um svip á síðustu árum, ekki síst ströndin. Miklar uppfyllingar og sjóvarnargarðar hafa verið hlaðnir meðfram ströndinni. Fyrir vikið týnast menjar og örnefni sem vert er að halda á lofti.Í dag hefur myndast meðfram ströndinni nýtt landssvæði sem býður upp á marga möguleika til útivistar, einnig hefur verið lagður þar nýr vegur sem nefnist Ægisgata.

Duushús.

Í þessari leiðarlýsingu verður farið í göngutúr meðfram ströndinni og gengin nýja Ægisgatan frá Smábátahöfninni að Vatnsnesvita og reynt verður að gera nokkrum örnefnum skil ásamt lýsingu á því sem fyrir augu ber. Smábátahöfnin er í svokallaðri Gróf, sem stundum var nefnd „Keflavíkurgróf“ eða „Duusgróf“en þar var byggð bryggja árið 1928 – 1929. Það var Matthías Þórðarson, eigandi jarðarinnar sem stóð fyrir byggingu bryggjunnar og einnig lét hann grafa þar vísi að skipakví og þaðan skurð til sjávar. Matthías flutti síðan frá Keflavík og féllu þá niður frekari framkvæmdir. Það mætti segja að draumur Matthíasar um skipakví hafi ræst þegar smábátahöfnin var tekin í notkun árið 1993.Rauða húsið á hægri hönd nefnist Bryggjuhús og var vöruhús Duusverslunar. Bryggja gekk niður undan húsinu og út í sjó, nefndist hún Duusbryggja. Steinhleðsla, sem gengur undir túnið sjávarmegin við húsið, er hluti af sjóvarnargarði er var hlaðinn um árið 1900.Þegar beygt er inn á Ægisgötuna má sjá nokkuð stóran stein með uppröðuðum steinum í kring, það er minningarsteinn um skipsskaða sem átti sér stað rétt utan við Stokkavör en svo var þetta svæði kallað.

Duusbryggja.

Svæðið sem liggur frá Listaverki Ásgríms að stóru gráu húsi framundan kallast Myllubakki. Þegar gengið er meðfram Myllubakka og horft er til hægri upp á planið þar sem verslunin Nýjung er til húsa þá var á þessum stað byggð fyrsta kirkjan í Keflavík, en sú kirkja skekktist í óveðri og var síðan rifin, síðar var núverandi kirkja byggð á þeim stað sem hún er enn. Í dag stendur á fyrrverandi kirkjuplaninu listaverkið Flug eftir Erling Jónsson.Á vinstri hönd má sjá tröllahjón úr grjóti sem virðast standa vörð um Keflavíkina! Listaverkið er eftir Áka Granz.Þegar gengið er áfram Ægisgötuna er framundan áberandi fallegt og sérkennilega formað hvítt íbúðarhús. Helgi S. Jónsson skátahöfðingi, listamaður o.fl. byggði þetta hús og kallaði það „Heljarþröm,“ hvort sem það var vegna kostnaðar við bygginguna eða staðsetningar því húsið var byggt á kletti út við ströndina. Nokkuð hár grasblettur liggur frá húsinu hans Helga þar má finna tóftir og garðhleðslur bæjar sem nefndist Hæðarendi, kemur nafnið til af því að bærinn stóð uppi á „Hæð.“ (Fyrir heimamenn á miðjum aldri og sem muna eftir Æskulýðsheimilinu og Janusi húsverði þá ólst Janus upp á Hæðarenda).Framundan á vinstri hönd sést Keflavíkurmerkið sem Helgi S. Jónsson teiknaði og Erlingur Jónsson gerði standmynd af.
Þar var uppsátur Keflavíkurbóndans og Keflavíkurkaupmanns, þar lentu áttæringar þeirra og uppskipunarbátar. Uppi á túninu ofan við Gömlu búð (rautt gamalt hús sem stendur eitt og sér við hringtorgið) voru tvö spil til að draga skipin upp.Það var í Stokkavör sem Hallgrímur Pétursson og Guðríður Símonardóttir komu í land þegar þau komu til Íslands eftir Kaupmannahafnardvölina.Gengið er áfram Ægisgötuna og gott að kíkja annað slagið yfir grjóthleðsluna, því enn má sjá Miðbryggjuna sem svo var kölluð. Hún var upphaflega nefnd Fichersbryggja og var þá kennd við verslun Fichers kaupmanns sem lét byggja hana, hann verslaði í húsi því sem nefnt er Fichershús að Hafnargötu 2 (gula húsið á hægri hönd).Á þeim tíma voru hér þrjár bryggjur, Duusbryggja vestast, Fichersbryggja og Norðfjörðsbryggja. Því var Fichersbryggjan nefnd Miðbryggja, að hún var í miðið.Þegar staðið er á móts við hús sem á stendur „Svarta pakkhúsið“ en var Miðpakkhúsið, og horft upp Íshússtíginn sést lítið gult tvílyft hús. Það er fyrsta skólahúsið í Keflavík.Norðfjörðsgata nefnist gatan sem liggur beint frá Kirkjunni, niður að Ungó einsog húsið var nefnt um og uppúr miðri síðustu öld. Þar má staldra við og gera sér í hugarlund umhvefið einsog það var fyrir um það bil einni öld. Í Ungóhúsinu verslaði Knutzonsverslunin og nefndist húsið þá Norðfjörðshús eftir vinsælum verslunarstjóra sem starfaði þar. Neðan frá Norðfjörðshúsi gekk bryggja sem nefnd var Norðfjörðsbryggja, í dag stendur listaverk Ásgríms Jónssonar á móts við Norðfjörðsgötu.

Keflavíkurmerkið stendur á svokölluðum Ósklettum eða Ósnefi, Skollanef nefnist 7-8m hár grágrýtisklettur sem gengur austur úr Ósklettum. Á hægri hönd er gamla Sundhöllin sem var tekin í notkun árið 1939 þegar sjó var dælt í laugina og voru það félagar í Ungmennafélagi Keflavíkur sem áttu veg og vanda af byggingunni. Áfram er haldið og á vinstri hönd framundan má sjá litla vík sem gengur inn í landið og er nefnd Básinn. Árið 1929 hófu þar nokkrir stórhuga athafnamenn að reisa aðstöðu fyrir útgerð. Þeir byggðu myndarlega steinbryggju og upp með henni byggðu þeir allmikil fiskvinnsluhús að þeirra tíma mælikvarða, og standa sum þeirra enn. Básinn hefur verið fylltur upp, en þó sést enn í hluta af bryggjunni.Gengið er áfram með ströndinni þar til komið er að Vatnsnesvita sem stendur á Vatnsnesklettum, vitinn var byggður árið 1921 og er 8,5 m hár. Ef gengið er yfir hlaðna sjóvarnargarðinn við vitann er komið niður á sérkennilegar steinmyndanir þar má finna svonefndann Gatklett.

Heimildir m.a.:
-Byggðasafn Suðurnesja, Örnefni og sögustaðir í Keflavík.
-Sturlaugur Björnsson, Steinabátar.
-Rannveig Kristjánsdóttir tók saman.

Vatnsnesviti.

Skrár

Gálgaklettar við Stafnes

Gálgaklettar eru á yfir 100 stöðum á landinu. Flest örnefnin tengjast aftökum eða aftökustöðum, hvort sem slíkar hafi farið þar fram eða ekki. Ofan við Stafnes er einn slíkur; Gálgar; tvær klettaborgir með u.þ.b. 6 metra bili á millum þeirra. Á skilti við klettaborgirnar má lesa eftirfarandi: „Við erum stödd við Gálgakletta (sem einnig [eru] nefndir Gálgar í landi Stafness, en örnefnið og munnmæli í sveitinni benda til að hér hafi menn verið hengdir til forna. Hér upp af heitir Gálgahraun.
Á Stafnesi er þekkt örnefnið Lögrétta, þar er hugsanlegt að sakamenn hafi verið dæmdir. En sögnin hermir að tré hafi verið lagt á milli klettanna og þeir hengdir þar á, sem Básendamenn greindi á við, en Básendar eru rösklega stundarfjórðungs gang héðan í austur [á að vera vestur]. Líkum hinna hengdu á að hafa verið kastað í gjótu undir öðrum klettinum og grjót borið að. [Ekki er líklegt að gjóta hafi verið þar á sandvindsorfnum hraunmelnum, en holu hefði auðvellega mátt grafa við klettinn].
Hvorki eru þekktar skjalfestar heimildir um að menn hafi verið réttaðir á þessum stað né mannabein eða annað sem styður sögnina, en bilið milli klettanna sýnist og breitt til þess að unnt sé að leggja gálgatré á milli þeirra. Einhver hinna þröngu sprungna getur þó komið til álita í þessu sambandi. [Hér gleymist að gálgar hafi ekki endilega þurft að vera úr þvertrjám milli kletta.

Gálgaklettar ofan Stafness.

Líkams- og dauðarefsingar voru í lög leiddar á Íslandi á 13. öld. Líflátsaðferðirnar voru henging, hálshögg, drekking og brenna. Líkamlegar hegningar aðrar voru umfram allt hýðingar, en einnig brennimerking, og stundum voru menn handhöggnir, klipnir með glóandi töngum eða útlimir þeirra marðir áður en þeir voru teknir af lífi.
Dauðarefsing var afnumin úr lögum árið 1928 og heimild til hýðingar 1940 – en þá hafði þessum viðurlögum ekki verið beitt lengi. Síðasta aftakan fór fram 1830.
Stjórnarskrá Íslands bannar að dauðarefsing verði aftur tekin upp.“
Á vestari klettinum er grasi gróinn hóll. Ætla mætti að þarna hafi annað hvort verið dys, sem gróið hefur yfir, eða stór varða; kennileiti af sjó. Ekki er vitað til þess að rannsókn hafi farið fram á „mannvirkinu“.

Skrár

Geirfuglinn afhjúpaður

Mannhæðarhár bronsskúlptúr af geirfuglinum sáluga verður afhjúpaður í dag við Valahnjúk á Reykjanesi.
Geirfuglinn er gjöf frá bandaríska listamanninum Todd McGrain en hann sóttist eftir því sjálfur að fá að koma fuglinum fyrir í fjörunni neðan við Valahnjúk á Reykjanesi. Verkið er hluti af stærra verkefni sem kallast Lost Bird Project og er tileinkað fimm útdauðum fuglategundum.
„Ég hef unnið að þessu verkefni undanfarin fimm ár og hef gert fimm skúlptúra af fimm útdauðum fuglategundum, þar á meðal geirfuglinum. Geirfuglinn var einn fyrsti fuglinn sem ég stúderaði en segja má að það séu um tíu ár síðan fuglinn „kom“ fyrst til mín,“ segir Todd McGrain.
Listamaðurinn eyddi meðal annars sex mánuðum á Ítalíu, í Róm, þar sem hann grandskoðaði fuglinn, sem verður afhjúpaður í dag klukkan 14. Listaverkið er gert í minningu geirfuglsins en 3. júní árið 1844 voru tveir síðustu geirfuglarnir í heiminum drepnir á syllu í Eldey, suðvestur af Reykjanesi. McGrain kom til landsins fyrir ári til að skoða aðstæður og sá geirfuglinn strax fyrir sér í fjörunni neðan við Valahnjúk. Þá heimsótti hann meðal annars Náttúrufræðistofnun Íslands þar sem uppstoppaður geirfugl er geymdur.
„Við höfum myndað allt ferlið í kringum smíði fuglsins, flutning og uppsetningu og ætlum að vinna heimildarmynd út frá því og ég er viss um að þessi innsetning muni færa gróskufullt menningarlíf bæjarins upp á við. Veður og vindar í fjörunni munu svo gera fuglinn enn fegurri með tímanum en staðsetningin hefur bæði sögulega tilvísun og minnir á dramatísk örlög fuglsins.“

Heimild:
-Fréttablaðið 2. sept. 2010, sérblað bls. 10.

Geirfuglar á Reykjanesi.

Skrár

Vífilsstaðaspítali 100 ára

Á laugardag [4. sept. 2010] er liðin öld síðan berklahæli tók formlega til starfa á Vífilsstöðum. Af því tilefni fer fram skemmtun og fræðsla fyrir alla fjölskylduna á Vífilsstöðum. Pétur Magnússon, forstjóri Hrafnistu, er formaður afmælisnefndar.

„Berklar hafa fylgt mannkyninu frá örófi alda en urðu ekki risastórt vandamál hér á landi fyrr en upp úr aldamótunum 1900,“ segir Pétur, en á árunum 1911 til 1925 voru berklar algengasta dánarorsök Reykvíkinga og fimmtungur dauðsfalla á landsvísu.
„Berklar eru smitandi sjúkdómur og því var berklasjúklingum fyrirskipað að búa á afviknum stað til að draga úr smithættu. Í þeim tilgangi var Vífilstaðahælið byggt og valinn staður í sveit, þar sem til varð sérstætt samfélag sjúklinga sem bjuggu þar árum saman,“ segir Pétur.
Berklar eru oft kallaðir hvíti dauði, en sé ástand berklatímans fært til nútíðar væru 6.000 Íslendingar með sjúkdóminn. „Oft voru berklar dauðadómur en sjúklingar voru misjafnlega illa haldnir. Margir höfðu fótaferð meðan aðrir voru veikari. Á berklahælinu voru framkvæmdar flóknar og erfiðar skurðaðgerðir sem í dag þættu vafalaust hrottalegar, eins og þegar lungu sjúklinga voru höggvin í lækningaskyni. Þá var trú manna að ferskt loft gerði sjúklingunum gott og því útbúinn leguskáli þar sem sjúklingar voru vafðir í teppi og látnir liggja á bekkjum til að anda að sér fersku útiloftinu.“
Pétur segir berkla hafa látið í minni pokann upp úr miðri síðustu öld þegar lyf fundust við sjúkdómnum, en eftir að berklahælinu var lokað opnaði Landspítalinn sjúkradeildir fyrir öndunarfærasjúklinga á Vífilsstöðum. „Á berklatímanum var mikið af ungu fólki á Vífilsstöðum og vitaskuld kviknuðu ástarsambönd í því lokaða samfélagi. Við undirbúning afmælishátíðarinnar hef ég hitt þónokkra sem komu undir á Vífilsstaðahælinu og eðlilega fæddust börn á þeim fjölda ára sem sjúklingar þurftu að dvelja þar. Einnig voru dæmi um að berklasjúk börn væru tekin af foreldrum sínum og látin búa á hælinu í einhver ár.

Vífilsstöðum fylgir því merkileg saga og átakanleg, því auðvitað var þungbært fyrir fólk að verða fangar síns sjúkdóms á afviknum stað. Dauðinn vofði þar alltaf yfir og margir dóu, en stundum fékk fólk að fara heim ef það var talið læknað og heimsóknir leyfðust,“ segir Pétur. Vífilsstaðir eru landnámsjörð, þar sem Ingólfur Arnarson gaf Vífli, húskarli sínum og þræl, bústað.
„Jörðin var lengi í eigu kirkjunnar og á Vífilsstöðum hefur alltaf verið rekinn búskapur. Á tímum berklahælisins var þar umtalsverður kúabúskapur og þar stendur enn risastórt fjós. Spítalann teiknaði Rögnvaldur Ólafsson og þykir húsið enn með glæsilegustu byggingum landsins. Það reis á aðeins átján mánuðum og mikið í sjálfboðavinnu, því allir skildu hve mikið lá við og lögðust á eitt,“ segir Pétur. Hann segir fagurt landslag Vífilsstaða leika hlutverk á afmælisdaginn.
„Við verðum með leiðsögn um landareignina, siglingar á Vífilsstaðavatni, hoppukastala og grillaðar pylsur úti við, en sögusýningu og málþing í húsnæði spítalans. Þar sýnum við gamlar sjúkrastofur, myndir og ýmislegt sem tengist sögunni, og tölum um sögu berklaveikinnar ásamt því sem fólk segir frá mannlífi á Vífilsstöðum sem var,“ segir Pétur sem í vikunni kvaddi síðasta heimilisfólkið á hjúkrunarheimili Hrafnistu á Vífilsstöðum. „Hlutverk Vífilsstaða eftir afmælið er óráðið en ég vildi glaður sjá eitthvað heilbrigðistengt í húsinu áfram.“
Við þetta má bæta að í tilefni afmælisins var gefið út fróðlegt blað; Vífilsstaðir – sagan í 100 ár. Í því kemur m.a. fram að Rögnvaldur Ólafsson hafi teiknað aðalbygginguna og Guðjón Samúelsson húsameistari yfirlæknisbústaðinn.
Á myndinni hér að ofan frá miðri 20. öld eru merkingar með eftirfarandi skýringum: 1 Mjólkurhús, 2 Fjós, 3 Hlaða, 4 Hlandþró, 5 Heygaltar, 6 Bílskúrar, 7 Trésmíðaversktæði, 8 Búshús (bústaður bústjóra), 9 Ráðhús (bústaður ráðsmanns), 10 Rimman, 11 Eilífðin, 12 Pilsakot, 13 Læknabústaður, 14 Hænsnabú, 15 Yfirlæknisbústaður, 16 Davíðsborg og Önnuborg, 17 Líkhús, smíða- og saumastofa, 18 Vífilsstaðahælið, 19 Leguskáli, 20 Smiðja og bílskúrar.
Í afmælisblaðinu vegna 100 ára afmælis Vífilsstaðaspítala 5. sept. 2010 er komið víða við. Þar segir m.a.: „Á Vífilsstöðum er mikill húsakostur. Aðalbygginguna teiknaði Rögnvaldur Ólafsson arkitekt og yfirlæknisbústaðinn Guðjón Samúelsson húsameistari. Umtalsverður kúabúskapur var á Vífilsstöðum. Í dagblaðinu Vísi 20. október 1931 segir frá búskapnum á Vífilsstöðum. Í umfjöllun blaðsins kemur fram að við upphaf starfsemi Vífilsstaðaspítala 1910 sé talið að ræktað land hafi gefið af sér um 60 hesta heyfengs. Búskapur á jörðinni hófst 1916 og var starfræktur til ársins 1974. Blaðið segir frá því að fljótlega eftir að búskapurinn byrjaði hafi hafist umtalsverð ræktun á landi undir forystu Þorleifs Guðmundssonar bústjóra og síðar Björns Konráðssonar, sem tók við búforráðum árið 1925. Aðallega hefur áhuganum á nýræktuninni verið beint að túnrækt og síðar að garðrækt.
Jarðræktin tók stórstígum framförum 1921 þegar þúfubaninn kom til landsins. Í blaðinu kemur fram að bústofninn hafi aukist jafnhliða ræktuninni og hafi um 70 nautgripir verið á búinu 1931, þar af um 60 mjólkandi kýr, sem að meðaltali gáfu af sér um 3334 lítra. Auk túnræktar gáfu kartöflugarðar af sér um 80 tonn og rófur vel á annað hundrað tonn. Auk þess var mikil kálrækt á Vífilsstöðum.
Í nóvemberbyrjun 1906 kom fram hugmynd um stofnun Heilsuhælisfélags meða Oddfellowsfélaga. Hælinu var fundinn staður á Vifilsstöðum. Fljótlega kom í ljós að daggjöld sjúklinga gátu ekki staðið undir rekstrinum. Í byrjun árs 1916 yfirtók landssjóður reksturinn.
Eftir því sem heyskaparþörf minnkaði á túnum Vífilsstaða vegna minnkandi búrekstrar hófts nýtt tímabil í trjárækt á staðnum. Frumkvæði í þeim efnum tók Georg Lúðvíksson, sem var forstjóri Ríkisspítalanna 1954-1959, og naut hann góðs liðsinnis Helga Ingvarssonar yfirlæknis og Björns Konráðssonar bústjóra. Afrakstur af því starfi var hinn stórglæsilegi trjálundur sem blasir við sunnan við hælið. Lundurinn er m.a. merkur fyrir þær sakir að hann var sérstaklega skipulagður í upphafi. Það gerði Jón H. Björnsson, sem var fyrsti Íslendingurinn sem menntaði sig sem landslagsarkitekt.“

Heimild:
-Fréttablaðið 2. sept. 2010, bls. 26.

Vífilsstaðir.

Skrár

Breiðholt I

Á skilti, sem komið hefur verið fyrir (árið 2010), þar sem Breiðholtsbærinn stóð, má lesa eftirfarandi: „Hér er bæjarhóll Breiðholtsbýlisins, sem Breiðholtshverfið er kennt við. Elstu öruggu heimildirnar um Breiðholt eru í skrá um jarðir sem komu undir Viðeyjarklaustur árið 1395 en líklegt má telja að byggð hér sé nokkru eldri. Hér mun hafa verið bænhús helgað heilögum Blasíusi en það var aflagt á 16. öld. Á fyrri hluta 20. aldar fundust hér forn mannabein í jörðu við bæinn. Hér ber þó að hafa huga hvort kom á undan; eggið eða hænan. Breiðholtsbærinn var kenndur við holtið ofanvert, en byggðin síðan við gamla bæinn!

Breiðholt varð eign konungs við siðaskipti eins og aðrar jarðir Viðeyjarklausturs. Skömmu síðar voru tekjur af jörðinni lagðar til framfærslu prestum sem þjónuðu kirkjum á Seltjarnarnesi. Prestar munu að jafnaði ekki hafa setið í Breiðholti, en þí bjó hér séra Árni Helgason dómkirkjuprestur og biskup 1815-1826.
Landamerki Breiðholtsjarðarinnar lágu að nágrannajörðunum: Vatenda, Hvammskoti (Fífuhvammi), Digranesi, Bústöðum, Ártúni og Árbæ.
Samkvæmt Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns var í upphafi 18. aldar tvíbýli hér í Breiðholti. Á hálfri jörðinni bjuggu þá hjónin Þórálfur Höskuldsson og Ásta Jónsdóttir og voru þar fimm í heimili. Bústofn þeirra var fjórar kýr, sjö ær, tvær gimbrar, einn sauður veturgamall, sjö lömb og einn foli þrevetur.
Á hinum helmingi jarðarinnar bjó Loðvík Jónsson. Hjá honum voru þrír í heimili og bústofninn þrjár kýr, ein kvíga mylk, einn kálfur, þrjár ær, fjögur lömb og eitt hross. Til hlunninda töldust hrísrif, torfrista og stunga, mótaka og lyngrif nokkurt. Engjar spilltust af vatnságangi.
Seint á 19. öld, í búskapartíð hjónanna Bjargar Magnúsdóttur og Jóns Jónssonar, voru í Breiðholti um 10 kýr, 200 ær og sex til átta hross. Þau hjónin áttu 13 börn. Mjólk, smjör og rjómi voru seld til Reykjavíkur. Þvottur var að hluta til þveginn í volgrum neðan við túnið. Mikill gestagangur var í Breiðholti á þessum tíma, t.d. komu hér við bændur autan úr sveitum með fé sitt á leið til slátrunar á haustin og börn úr Reykjavík komu í brejamó.
Bæjarstjórn Reykjavíkur keypti jarðirnar Breiðholt, Ártún og Árbæ árið 1906 til þess að tryggja sér aðgang að vatni Elliðaánna fyrir vatnsveitur bæjarins. En árið 1923 var Breiðholt orðið hluti af lögsagnarumdæmi Reykjavíkur.
Árið 1916 voru bæjarhús og tún Breiðholts mæld upp. Á hlaðinu stóðu þá sjö hús og önnur þrjú sunnar, túnin voru afmörkð með túngörðum og útihús voru í brekkunni austur af bænum. Vegurinn frá Fífuhvammi að Vatnsenda lá í gegnum hlaðið.
Torfbærinn sem hér stóð var rifinn 1940 og nokkru síðar byggt múrhúðað timburhús. Búskapur var í Breiðholti fram undir 1960.
Árið 1960 keypti Jón H. Björnsson landslagsarkitekt og eigandi Gróðrarstöðvarinnar Alaska erfðafesturétt Breiðholtsbýlisins og var með starfsemi hér til fjölda ára. Yngta hlaðan varð að verslunarhúsi gróðrarstöðvarinnar og ber nágrennið merki ræktunar hans.
Hið forna bæjarstæði Breiðholts ásamt kirkju og kirkjugarði var friðlýst árið 1981.
Á árunum 1960 til 1980 voru skipulögð og reist íbúðarhverfi í landi Breiðholts og bjuggu hér árið 2009 um 25.000 manns.

Heimild:
-minjasafnreykjavikur.is

Breiðholt og nágrenni – herforingjakort frá 1906.

Skrár

Selatangar – Katlahraun – refagildrur – fjárskjól

Á Selatöngum eru minjar gamallar verstöðvar. Núverandi minjar eru líkast til u.þ.b. tveggja alda gamlar, en eflaust hafa þær tekið breytingum frá því að verstöðin var fyrst notuð sem slík.

Á Selatöngum.

Á Selatöngum má enn sjá tóftir tveggja búða (Vestari búð og Austari búð) auk þess sem sést móta fyrir útlínum fleiri, verkunarhús þar sem gert var fyrst að fiskinum, þurrkbyrgi, þurrkgarða, þurrkreiti, brunn, smiðju, skúta með fyrirhleðslum, hesthúsi, Nótarhelli (þar sem dregið var fyrir sel), Mölunarkór, Sögunarkór og Smíðahelli, auk gamalla gatna og hlaðinna refagildra. Vestan við Seltanga er hið merkilega náttúrufyrirbrigði „Ketillinn“ í Katlahrauni og fjárskjól þeirra Vigdísarvallamanna (hlaðið skömmu eftir aldarmótin 1900).

Selatangar – rekagatan um Katlahraun.

Gengið var einn góðan sumardag árið 2002 um Selatanga með Jóni Guðmundssyni frá Ísólfsskála, sem hann man eftir minjunum eins og þær voru þegar hluti verstöðvarinnar var enn í notkun. Hann lá þar með föður sínum í Vestustu búðinni árið 1926 er Skálabóndi gerði enn út frá Töngunum. Jón minntist þess að reki hafi verið reiddur þaðan að Ísólfsskála eftir vestari Rekagötunni, sem liggur í gegnum Ketilinn og áleiðis heim að Skála. Leiðin er vörðuð að hluta, en víða sjást förin eftir hófa og fætur liðinna alda í klöppinni. Austari Rekagatan liggur til norðurs vestan vestari Látra. Rekagötunar voru einnig nefndar Tangagötur. Tækifærið var notað og svæðið rissað upp eftir lýsingu Jóns.

Á Selatöngum.

Jón sýndi m.a. Smíðahellinn, Sögunarkórinn, Nótahellinn, refagildrurnar, brunninn, smiðjuna, búðirnar, fiskvinnslubyrgin, þurrkbyrgin, þurrkgarðana, smiðjuna, skútana, lendinguna, Dágon (landamerkjastein Ísólfsskála og Krýsuvíkur, en verstöðin er að mestu innan landamerkja síðarnefndu jarðarinnar), skiptivöllinn o.fl. Ljóst er að ströndin hefur tekið miklum stakkaskiptum á síðustu áratugum og þarf að horfa á og meta aðstæður með tilliti til þess. Sjórinn hefur nú að mestu brotið skiptivöllinn sem og Dágon.

Selatangar – refagildra.

Jón taldi almennan misskilning ríkja um hlaðna fjárbyrgið norðan við Ketilinn. Sumir telja það mjög fornt, en það hefði í rauninni verið hlaðið af föðurbróður hans frá Vigdísarvöllum skömmu eftir aldarmótin 1900 vegna þess að fé þeirra Vígdísarvallamanna hefði tíðum leitað í fjöruna og þeir þá átt í erfiðleikum með að reka það hina löngu leið til baka. Því hafi skútinn verið hafður þarna til skjóls.

Fjárskjól í Katlahrauni.

Skrár

Vaktarabærinn II

Framkvæmdum við endurgerð Vaktarabæjarins, næstelsta timburhúss Grjótaþorpsins, lýkur á næstu tveimur mánuðum að sögn Þorsteins Bergssonar, framkvæmdastjóra Minjaverndar.
Reykjavíkurborg keypti húsið árið 2008 og afsalaði því til Minjaverndar sem hefur haft veg og vanda af framkvæmdunum sem hófust fyrir nokkrum árum. Vaktarabærinn, sem stendur við Garðastræti 23, var byggður á árunum 1844 til 1848. Húsið, sem er friðað, var upphaflega byggt sem pakkhús við gamla Vaktarabæinn, sem var torfbær. Vaktarabærinn dregur nafn sitt af Guðmundi vaktara Gissurarsyni, sem bjó þar. Húsinu var breytt úr pakkhúsi í íbúðarhús um árið 1886. Þá keyptu hjónin Sesselja Sigvaldadóttir og Stefán Egilsson húsið og bjuggu þar ásamt börnum sínum, sem öll fæddust í húsinu. Þeirra á meðal voru tónskáldið ástsæla Sigvaldi Kaldalóns og bróðir hans stórsöngvarinn Eggert Stefánsson. Þorsteinn segir að búið hafi verið í húsinu til ársins 1960 en síðan þá og þar til framkvæmdir við endurgerð þess hófust hafi það verið í niðurníðslu og meðal annars notað sem málningarskúr. Hann segir enn óvíst hvað gert verður við húsið að loknum endurbótum. Ýmsar hugmyndir séu uppi, ein sé sú að leigja húsið ferðamönnum. Elsta timburhús Grjótaþorpsins er hús Innréttinganna við Aðalstræti 10. Það var reist árið 1764.

Heimild:
-Fréttablaðið 2. sept. 2010, bls. 1.

Vaktarabærinn.

Skrár

Kópavogsþingstaður – skilti

Við Þinghól á Kópavogsþingsstað eru tvö upplýsingaskilti frá Sögufélagi Kópavogs; annað er um Kópavogsfundinn 1662 og hitt um þingstaðinn. Á fyrrnefnda skiltinu má lesa eftirfarandi texta:
„Árið 1660 hófst breyting stjórnskipunar konungsríkisis Danmerkur til einveldis. Vald konungs jókst, erfðaréttur konungsættarinnar var lögbundin og afnumin voru viss réttindi aðalsins. Áður var koungur kjörinn á stéttaþingum.
Friðri III. Danakonungur var hylltur á Alþingi 1649, árið eftir að hann tók ríki. Þegra hann varð einvaldur 1661 skyldi staðfesta nýja eiða í löndumhans. Í þeim erindagjörðum kom Henrik Bjelke, aðmíráll og hirðstjóri á Íslandi, sumarið 1662.
Borist höfðu bréf til landsins þá um vorið um að sendir skyldu fulltrúar á Alþingi til að hylla Friðri III. sem erfðakonung. Ekki var minnst á einveldishyllingu í þeim bréfum.

Hingaðkoma Bjelkes hirðstjóra tafðist um þrjár vikur, þinghaldi var lokið við Öxará þegar skip hans kom að landi í Skerjafirði. Eiðarnir voru því ekki undirritaðir á Alþingi. Fyrsta verk Bjelkes 12. júlí 1662 var að senda valdsmönnum bréf; þeirra var vænst við Bessastaði 26. júlí. Daginn eftir, sem var sunnudagur, skyldu eiðarnir undirritaðir.
Árni Oddsson lögmaður setti þing í Kópavogi mánudaginn 28. júlí 1662, degi of seint. Ástæða tafarinnar liggur ekki fyrir, en vísbendingar eru um að Árni og Brynjólfyr Sveinsson biskup hafi mótmælt til varnar fornum réttindum landsins. „Var þann dag heið með sólskini“ segir í Vallholtsannál.
Á Kópavogsfundinum 28. júlí 1662 var Friðrik III. hylltur sem „einn Absolut sauverejn og erfðaherra“ þannig varð hann hvort tveggja einvaldskonungur og erfðakonungur. Undir eðana rituðu 109 menn; báðir biskuparnir, báðir lögmennirnir, 42 prestar og prófastar, 17 sýslumenn, 43 lögréttumenn og bændur, svo og landþingsskrifari, klausturhaldari og bartskeri.

„Og að þessum eiðum unnum og aflögðum gerði lénsherrann herra Henrich Bjelke heiðarlegt gestaboð og sæmilega veizlu öllum þar saman komnum, og stóð hún fram á nótt með trómetum, fíólum og bumbum; fallstykkjum var þar og skotið, þremur í einu, og svo á konungsskipi, sem lá í Seilunni; rachetter og fyrværk gekk þar þá nótt, svo undrum gegndi“, segir í Fitjaannál.
Á þinginu voru undirritaðar bænaskrár til konungs um að fá að halda fornum lögum og réttindum, áréttuð fátækt landsins og nýju álögum hafnað. Ekki var minnst á einveldi í bænaskránum.
Með Kópavogsfundi minnkaði vald Alþingis. Konungur tók í ríkari mæli til sín löggjafarvaldið og styrkur embættismanna konungs á Bessastöðum jókst.“
Á síðarnefnda skiltinu má lesa eftirfarandi texta: „Land Kópavogsbæjar var áður í Seltjarnarneshreppi hinum forna. Mörk hans voru á milli Kollafjarðar og Skerjafjarðar og allt til fjalla.
Frá gildistöku lögbókarinnar Járnsíðu 1271 var sett í landi Kópavogs hreppaþing og þriggja hreppa þing fyrir Seltjarnarneshrepp, Álftaneshrepp og líklega Mosfellssveit.
Á þingstaðnum í Kópavogi gengu dómar sýslumanna í héraði og var þar dómstigið fyrir neðan Öxarárþing. Dómabækur Gullbringusýslu, þ.m.t. Kópavogsþings, eru nokkrar til í Þjóðskjalasafni, sú elsta frá 1696.
Eldri vitnisburðir um Kópavogsþing en sjálfar dómabækurnar eru féinir til. Elstu þekktu rituðu heimildir eru frá 1523. Þá fékk Hannes Eggertsson hirðstjóri forvera sinn Týla Pétursson dæmdan og tekinn af lífi eftir ránsferð Týla og flokks hans um Bessastaðagarð í átökum um völd og embætti.
Þann 5. apríl 1574 gaf Friðrik II. Danakonungur út opið bréf um að Alþingi skyldi flutt á þingstaðinn í Kópavogi. Þessi tilskipun var, líkt og margar aðrar, hundsuð af Íslendingum.
Síðustu aftökurnar í Kópavogi fóru fram 15. nóvember 1704. Þá var hálshöggvinn Sigurður Arason og drekkt Steinunni Guðmundsdóttur frá Árbæ fyrir morðið á manni Steinunnar, Sæmundi Þórarinssyni (sjá meira HÉR).
Þjófnaðarmál frá 1749 er síðasti þekkti dómurinn á Kópavogsþingi. Þing var sett í Reykjavík árið 1751 og þar með lýkur sögu þinghalds í Kópavogi þar til embætti bæjarfógetans í Kópavogi var stofnað 1955. Lægra dómsstigið var á ný í Kópavogi og Héraðsdómur Reykjaness í Hafnarfirði settur.“

Afhjúpun upplýsingaskilta við Þinghól.

Skrár

Arnarsetur – Skógfell – göt og gígar

Gengið um Arnarseturshraun og Skógfellahraun með áherslu á nálægð við Arnarsetur, gígsvæðið. Ætlunin var að kíkja í nokkra hella á svæðinu, s..s. Arnarseturshelli, Hnappinn (Geirdal) og Hestshelli, auk þess sem tilgangurinn var að leita eftir áður óþekktum hellaopum í hraununum.
Þegar komið var upp í megingíg Arnarseturs var tilvalið að staldra við og rifja upp uppruna og þróun sköpunarverksins. Miðað við að elsta berg á Íslandi (myndaðist í hraungosi) geti verið um sextán milljón ára gamalt verður Reykjanesskagi að teljast ungabarn á þeim mælikvarða því talið er að elsta grunnbregið á Skaganum geti verið um tvö hundruð þúsund ára gamalt, þ.e. Stapinn og Rosmhvalanesið. Hraunin eru hins vegar allflest frá sögulegum tíma eða yngri en tólf hundruð ára. Tímatal jarðfræðinnar og þróun grundvallast á grágrýti frá síðasta hlýskeiði, móbergsmyndunum frá síðasta jökulskeiði og hraunum frá nútíma. Það merkilegasta við Reykjanesskaga er að hann er a) úthafshryggur á þurru landi, b) eldstöðvakerfi án „megineldstöðvar“, c) þverbrotabelti, d) gosmyndanir undir jökli, e) móbergshryggir og -stapar, f) gosmyndanir undir berum himni og g) sprunguhraun og dyngjur. Eins og sjá má er ekki af svo fáu að státa á ekki stærra landssvæði.
Og þá svolítið um aldur og tilurð hraunanna á sögulegum tíma. Arnarseturshraunið rann árið 1226 líkt og Stampahraun utar á Skaganum. Þó eru nokkur hraunanna eldri, s.s. Afstapahraun frá því um 900 og Svínahraun frá árinu 999 eða 1000. Árið 920 kom upp gjóskulag í gosi á Reykjanesi, en staðsetning þess er óviss. Þannig háttar til að nýrri hraun hafa runnið að hluta til yfir þau eldri og stundum sveipað upprunastað þeirra slæðu.
Sögulegur tími á Íslandi nær frá landnámsöld til okkar daga, þ.e.a.s. í yfir 1100 ár. Ein meiri háttar goshrina hefur átt sér stað á Reykjanesskaganum á þeim tíma. Þeirri hrinu má skipta í þrjú aðalgos.
Það elsta eru framangreind gos frá 10. öld, svonefndir Bláfjallaeldar. Goshrinan hófst um árið 950 og stóð fram yfir árið 1000. Í þessum gosum mynduðust feiknarmikil hraun.
Samkvæmt upplýsingum frá Hauki Jóhannessyni hjá Náttúrufræðistofnun verða goshrinur á Reykjanesskaga á um þúsund ára fresti. Í hverri hrinu verða gos í flestum gosreinum á skaganum og hrinan varir í um 200–300 ár. Miðgosið á Reykjanesskaga er nefnt Krýsuvíkureldar. Aðalgos þeirra var árið 1151 en minniháttar gos varð 1188. Í því fyrra opnaðist um 25 km löng gosspunga og rann hraunið til sjávar bæði sunnan og norðan megin á Reykjanesskaganum. Að sunnan heitir hraunið Ögmundarhraun en að norðan Kapelluhraun. Þá tók af stórbýlið Krýsuvík sem stóð niður á sjávarbakka. Hraunið rann allt um kring kirkjuna á staðnum. Þá náði gossprungan í Trölladyngju og eru eldarnir stundum nefndir við hana. Árið 1188 gaus enn og þá mynduðust Rjúpnadyngjuhraun og Mávahlíðahraun. Óvíst er hversu sú goshrina stóð lengi yfir, en ætla má að hún hafi verið fremur stutt.
Þriðja gosið voru svonefndir Reykjaneseldar sem urðu á árabilinu 1210 til 1240. Það gos var yst á skaganum og hluti umbrotanna var í sjó. Þá reis upp eyja sem heitir Eldey í fárra sjómílna fjarlægð frá stöndinni. Aðalgosið var árið 1226 við Reykjanestána, að mestu í sjó. Mikil aska kom upp og dreifðist hún undan suðvestanvindi yfir Reykjanesskagann. Sést öskulagið víða greinilega í jarðvegssniðum. Í kjölfarið jókst mjög jarðvegseyðing á Reykjanesskaga. Á þessu tímabili er vitað skv. öskulagarannsóknum, að gosið hafi árið 1223. Það var undan Reykjanesi og er staðsetningin óviss. Árið 1225 gaus einnig undan Reykjanesi, en staðsetningin er einnig óviss.
Á árunum 1226-27 urðu nokkur gos á Reykjanesi. Þeim eru eignuð Yngra Stampahraun, Klofningahraun, Eldvarpahraun, Illahraun og hraunið undir fótum vorum; Arnarseturshraun. Sandvetur fylgdi í kjölfarið af völdum mikils öskugoss við Reykjanestá og féll þá svokallað Miðaldalag, sem oft er miðað við þegar aldursgreina á hraun eða mannvistarleifar. Öskulagið er svart og fínkornað. Harðindi og mikið mannfall fylgdu í kjölfarið.
Skömmu síðar, eða árið 1231 gaus undan Reykjanesi. Einnig árið 1238 og 1240, en í öllum tilvikum er staðsetning óviss.
Engin hraun frá 14. öld hafa fundist á Reykjanesskaga. Hins vegar gaus á 15. öld, eða árið 1422 og þá út undan Reykjanesi. Eyja myndaðist og stóð í nokkur ár. Síðan leið og beið. Skaginn svaf rólega um aldir eða allt til 1783. Þá gaus á Reykjaneshrygg suðvestur af Eldey. Nýey reis úr sjó en hvarf fljótt aftur. Eldey, sem varð til á fyrri hluta 13. aldar, er einu verulegu ummerkin eftir jarðeldana utan við Reykjanesið, enn sem komið er a.m.k.
Í Arnarsetri urpu fyrrum ernir að sögn Bjarna Sæmundssonar. Út frá megingígnum er falleg hrauntröð og mikilfengleg kvikutjörn.
Gengið var eftir fyrirfram ákveðinni leið, þ.e. um svæði, sem FERLIR hafði ekki skoðað sérstaklega í fyrri ferðum um svæðið. Og eins og svo oft áður fannst svolítið merkilegt – áður óþekkt. Þegar tiltekið svæði með ótrúlegum hraunmyndunum var skoðað mjög nákvæmlega kom skyndilega í ljós „hús“. Hlaðið hafði verið fyrir hellisop. Utan við opið hafði verið flórað og innan við opið voru manngerð þrep. Slétt gólf er í hellinum og loftið braggalaga. Þarna hafa einhverjir kunnáttumenn gert sér athvarf um tíma. Fyrirhleðslan var mosavaxin og í hraungambranum fyrir framan opið voru hvergi ummerki eftir nýlegar mannaferðir. Ekki er ósennilegt að einhverjir í vegavinnuflokknum, sem gerði gamla Grindavíkurveginn á árunum 1913-1918, hafi átt þarna hlut að máli. Flokkurinn var á þessum slóðum árið 1916. Húsið er þó allnokkurn spöl frá hlöðnu vegavinnubúðunum á Gíghæð.
Þegar gengið er um hinar stórbrotnu hrauntraðir og djúpu kvikutjarnir Arnarseturs mátti glögglega gera sér grein fyrir hversu feikilega fallegt og merkilegt þetta landssvæði er, bæði út frá jarðfræðilegum forsendum og ekki síður út frá nærtækum náttúruverðmætum. Eins og síðar kemur fram í tilvitnaðri umfjöllun Björns Hróarsson, jarð- og hellafræðings hefur Arnarsetri verið raskað verulega – og er þá hóflega tekið til orða. Staðreyndin er einfaldlega sú, ef tekið er mið af framangreindu, að svæðið sem heild (eldstöð frá sögulegum tíma) gæti hafa orðið eitt helsta aðdráttarafl ferðamanna á gjörvöllum Reykjanesskaganum. Fyrir skammsýni (eða af þekkingaleysi) hefur þessari náttúrperlu verið raskað verulega. Eftir standa á hrauntraðirnar og kvikutjarnirnar fyrrnefndu, sem og hellarnir, sem nú verður lýst nánar.
Í bókinni „Íslenskir hellar“ (2006) segir höfundurinn, Björn Hróarsson m.a. eftirfarandi um Arnarseturshraun, Hnapp (Geirdal) og Arnarseturshelli:
„Arnarseturshraun (100 m.y.s.) hefur runnið frá miklum gígum þar sem heitir Arnarsetur og eru skammt austan við Grindavíkurveg, norðan Vatnsheiðar. Þar hefur gosið á stuttri gígaröð með aðeins þremur gígum, sem nú eru mjög skemmdir af efnistöku. Hraun rann til allra átta út frá Arnarsetri. Til norðurs nær hraunið að Snorrastaðatjörnum en til suðurs langleiðina að Svartsengi. Grindavíkurvegur liggur umhraunið langleiðina frá Reykjanesbraut að Svartsengi. Arnarseturshraun er um 22 ferkílómetrar að flatarmáli og talið allt að hálfur rúmkílómetri. Talið er að hraunið hafi runnið skömmu fyrir árið 1230.“
Um Arnarseturshelli segir Björn: „Gígurinn sjákfur við Arnarsetrið er stórbrotinn. Einnig annar stærri skammt austar. Hellirinn er norðan við gíginn. Frá honum liggur stígur til vesturs norðan við Arnarstetrið. Op hellisins er stórt. Botninn er sléttur og gott rými inni í hellinum. Hann er opinn til beggja enda og um 30 metra langur. Þegar jarðföll og rásir sunnan við hann eru taldar með er heildarlengdin um 75 metrar.“
Hnappur, eða Geirdalur, er miðja vegu milli Arnarseturshellis og Hestshellis til norðurs. „Geirdal er fjölbreytilegur hellir og margslunginn. Þótt hann virðist ekki langur við fyrstu sýn er heildarlengd hans 213 metrar. Lítið er um skraut en hellirinn hefur þó upp á margt að bjóða. Inngangan er í gegnum þröngt, djúpt, op. Þegar niður er komið er hægt að velja um efri og neðri hæð. Efri hæðin lokast fljótt en neðri hæðin liggur góðan spöl inn þar til komið er að hraunfosso. Fyrir innan fossinn lækkar gólfið verulega og er þar mikill salur. Út frá þessum sal liggja rásir í margar áttir og ein þeirra liggur í hring. Upp úr einni af þessum rásum er annað op á hellinum.
Hnappsnafnið er þannig til komið að þegar hellamennirnir Ingi Óskarsson og Frímann Grímsson könnuðu hellin héldu þeir lengi vel að þeir væru fyrstu mennirnir þar inn. Skyndilega heyrði Ingi hvar Frímann bölvaði ógurlega, sá hann beygja sig og taka upp tölu, trúlega af skyrtu. Eftir tölunni gáfu þeir félagar hellinum nafn sitt. Jóhann Geirdal kortlagði hellinn ásamt fleirum 1984. Einhver þeirra félaga hefur líklega týnt hnappi þeim sem Frímann fann og nefndi hellinn eftir.“
Hestshellir er fast við Grindavíkurveginn að austanverðu. „Hellirinn liggur undir veginn. Miklar hleðslur eru við munnann og mynda þær reglulegar dyr. Hellirinn er hæstur og víðastur fremst, en lækkar og þrengist eftir því sem innar dregur. Hvergi er hátt til lofts í hellinum, lofthæðin er víðast hvar innan við einn metri. Hellirinn kvíslast í margar áttir, innarlega eru tvö op lítil op til yfirborðs er bera birtu inn. Inn við hellisbotn er töluvert um útfellingar og víða í hellinum myndar hraunið sérkennileg form. Heildarlengd hellisins er um 200 metrar.“
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Skrár

Kapellan í Kapelluhrauni – Menningardagur Evrópu 2006

Flestar minjar á Reykjanesskaganum eru ómerktar og lítt aðgengilegar. Við Kapelluna í Kapelluhrauni standa hins vegar tvö upplýsingaskilti, reyndar með misvísandi fróðleik. Skiltin voru þrjú, en eitt hefur verið fjarlægt.
Á öðru skiltinu, frá Byggðasafni Hafnarfjarðar, stendur m.a.: „Snemma á 13. öld var höfðingi í borginni Nikómedíu í Litlu-Asíu, þar sem nú er Izmid í Tyrklandi. Átti hann forkunnarfríða dóttur er Barbara hét. Hún var í æsku lokuð inni í turni einum til að forðast biðla en þrátt fyrir einangrunina tókst Origeneses kirkjuföður að komast inn til hennar og fyrir fortölur hans tók hún kristna trú. Barbara lét aldrei af trú sinni, þrátt fyrir pyntingar sem að stærstum hluta voru gerðar að kröfu föður hennar, sem vildi snúa henni aftur til heiðinnar trúar. Að lokum var hún leidd fyrir dómara og dæmd til lífláts í ofsóknum á kristna menn.
Hún varð snemma kaþólskur dýrlingur, aðallega ákölluð við óvænta hættu, eldsvoða, sprengingar og þess háttar. Hérlendis lá því beint við að ákalla hana í sambandi við jarðelda og hraunflóð.
Kapella þessi er á skrá yfir friðlýstar fornminjar og er talið að hún sé frá kaþólskum tíma en ekki hefur hún verið aldursgreind nánar. Hraunið umhverfis kapelluna hefur verið kallað Kapelluhraun eða Nýjahraun og er talið að það hafi runnið einhvern tímann á tímabilinu 1100-1300. Kapellan er rétt við gamla krákustíginn, sem ruddur var fljótlega eftir að hraunið rann og hefur verið alfaraleið út á nes öldum saman.
Árið 1950 var rústin rannsökuð af þeim dr. Kristjáni Eldjárn, þjóðminjaverði, Gísla Gestssyni, safnverði, Jóhanni Briem, listmálara, og dr. Jóni Jóhannessyni. Fundust þá nokkrir munir í rústinni og ber þar helst að nefna hluta af líkneski heilagrar Barböru. Líkneskið var úr grágulum leirsetini og var einungis um3.3 cm á hæð, en hefur líklega verið um 5.5 cm heilt. Þar sem hraunið sem kapellan stendur er yngra en landnám var það vel við hæfi að einmitt heilög Barbara fannst þarna, sem e.t.v. stendur í sambandi við bæn um það, að svona hrikalegt hraunrennsli endurtaki sig ekki. Styttan sem fannst við rannsóknina er varðveitt í Þjóðminjasafni Íslands, en þessi hérna er eftirlíking, svipuð en lítið eitt stærri.
Kapella þessi er alveg við gamla veginn og hefur því líklega einnig verið eins konar sæluhús. Menn hafa farið inn til að biðja bæn sína, en líka til að hvílast eða leita skjóls í vondum veðrum.“
Á hinu skiltinu er svipaður texti, styttri. Þar segir að hraunið hafi runnið á 14. öld, en nú hefur verið staðfest skv. áreiðanlegustu aldursgreiningum að hraunið rann árið 1151.
Á bls. 7 í 32. tbl. Fjarðarpóstsins, 24. árg. 2006 (www.fjardarposturinn.is) er fjallað um „Menningardag Evrópu“, sunnudaginn 3. september. Áætlað er skv. umfjölluninni að hafa dagskrá við „kapelluna“ í Kapelluhrauni kl. 14.00 þennan tiltekna dag. Í umfjölluninni segir m.a.:
„Álverið í Straumsvík stendur á hrauni sem ber nafnið Kapelluhraun. Hraunið á upptök sín í gígaröð meðfram Undirhlíðum og hefur runnið þaðan allt norður í sjó. Talið er að hraunið hafi komið upp í eldgosi árið 1151, svokölluðum Krýsuvíkureldum.
Hraunið dregur nafn sitt af Kapellunni, rúst af litlu húsi skammt suður af Reykjanesbraut gegnt álverinu. Kristján Eldjárn rannsakaði kapelluna árið 1950 ásamt fleirum. Kapellutóftin snýr því sem næst í austur-vestur og er 240 cm löng og um 220 cm breið. Húsið hefur verið reist við götu sem rudd var gegnum hraunið og lá út á Reykjanes. Vegna mikillar efnistöku í kringum kapelluna er gatan nú að mestu horfin í nágrenni kapellunnar en smá bútur sést þó sunnan rústarinnar. Í kapellunni fundust nokkrir gripir. Þar á meðal brot af rafperlu, leirkersbrot, látúnslauf, kríptarpípuleggur, skeifubrot og naglar. Merkasti fundurinn var þó líkneski af heilagri Barböru. Staðsetning rústarinnar við veginn og fundur líkneskisins í rústinni benti að mati Kristjáns Eldjárns til þess að þarna hefði staðið vegakapella á kaþólskum tíma.
Líkneskið er tálgað úr grágulum leirsteini. Aðeins efri hluti þess fannst og er sá hluti 3,3 cm á hæð en talið að líkneskið haf upphaflega verið um 5,5 cm. Andlit heilagrar Barböru er nokkuð máð en hún er með mikið hrokkið hár niður á herðar og sveigur er um yfir ennið. Í vinstri endi heldur Barbara á einkenni sínu, turninum, og hvílir hann við vinstri öxl og upp með vinstri vanga hennar. Gott þótti að heita á Barböru í háska af eldi, húsbruna, sprengingum og þess háttar. Hún var verndardýrlingur stórkotaliðs, ferðamanna og síðar málmiðnaðarmanna. Barbara kann því að hafa þótt duga vel gegn háska af völdum jarðelds og hraunbruna. Þá er athyglisverð sú staðreynd að álver skyldi byggt við hlið kapellu verndardýrlings málmiðnaðarmanna.Â
Í ýmsum kristnum löndum eru enn til smákapellur, sem reistar hafa verið við vegi á miðöldum, ætluðum vegfarendum til bænagerðar. Krossar hafa verið reistir á víðavangi í sama tigangi. Í Njarðvíkurskriðum, milli Njarðvíkna og Borgarfjarðar eystri, stóð lengi kross þars em menn, sem áttu leið um skriðurnar, áttu að lesa faðirvorið.“
Í lok greinarskrifanna er lýst hinum „evrópska menningardegi“ sem og tilgangi hans, sem reyndar skiptir kapelluna í Nýjahrauni litlu máli.

Málið er að saga og hlutverk kapellunnar í Kapelluhrauni (Nýjahrauni) ofan við Straumsvík er mikilvæg, bæði vegna staðsetningarinnar og þeir atburða er síðar gerðust í nágrenni við hana (hefndin á drápi Jóns Arasonar Hólabiskupi við Skálholt árið 1550). Þá er hún ekki síður vitnisburður og staðfesting á hinni fornu leið, sem um hana lá yfir hraunið, frá Vestari-Brunabrúninni að hinni Austari, eins og segir í örnefnalýsingum. U.þ.b. 10 metra millikafli leiðarinnar sést enn suðvestan við kapelluna. Hins vegar er kapellan sjálf tiltölulega nýtt mannvirki, reist á gömlum grunni. Af myndum og uppdrttum Kristján Eldjárns (frá 1950) að dæma var kapellan, ferköntuð, niðurgrafin og hálffallin í kafi í mosavöxnu hrauninu.
Núverandi kapella er endurhlaðin með breyttu lagi (sporöskulaga), en á sama gólffleti og sú sem þar var fyrir. Best hefði farið á því að láta þessa tilteknu kapellutóft óhreyfða, eins og hún var, en ekki endurhlaða hana með þessu hæpna tilgátulagi. Með því varð, og verður, hún í augum „meðvitaðra“ óekta og miklu mun minna áhugaverðari en ella.
Hvort þessi tilltekna nútímalega (frá sjöunda áratug 20. aldar) „kapelluuppgerð“ getur talist sannur táknrænn vitnisburður um sögulega „menningararfleifð“ á evrópskan mælikvarða skal ósagt látið. Líklegra hefði hin sandorpna kapella á Hraunssandi, frá sama tíma, er Kristján Eldjárn og félagar grófu upp skömmu fyrir 1950, orðið miklu mun áhugaverðari minnisvarði (óhreyfður) um það sem var og þjónað miklu mun betur betur tilgangi tilefnisins. Hún er einnig táknræn fyrir það virðingarleysi, sem fornleifunum hefur til langs tíma verið sýnt.
Efni greinarinnar framangreindu er bæði áhugavert og erindissinnað og er því birt hér bæði til fróðleiks og uppfyllingar öðrum lýsingum á sömu mannvistarleifum á vefsíðunni.

Heimild:
-Fjarðarpósturinn, 32. tbl. 24. árg 2006, bls. 7. Grein Kristins Magnússonar, fornleifafræðings.

Kapellan í Kapelluhrauni og kafli Alfaraleiðarinnar.

Grófin – Vatnsnesviti

Gálgaklettar við Stafnes

Geirfuglinn afhjúpaður

Vífilsstaðaspítali 100 ára

Breiðholt I

Selatangar – Katlahraun – refagildrur – fjárskjól

Vaktarabærinn II

Kópavogsþingstaður – skilti

Arnarsetur – Skógfell – göt og gígar

Kapellan í Kapelluhrauni – Menningardagur Evrópu 2006

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?