Skrár – Síða 44

Árnastígur – Brauðstígur – byrgi – hellir

Gengið var upp Árnastíg frá Húsatóftum og beygt inna á Brauðstíg skammt sunnan Sundvörðuhrauns. Stígnum var fylgt framhjá “Tyrkjabyrgjunum” svonefndu undir hraunkantinum, og yfir hraunið að Eldvörpum þar til komið var að helli í Eldvörpum. Þar er jafnvel talið að Grindvíkingar hafi bakað sitt braut fyrr á öldum. Mannvistarleifar eru í hellinum.

Brauðstígur.

Elstu heimildir um brauðgerð á Norðurlöndum komu í ljós við fornleifauppgröft á Austur-Gautlandi árið 1908. Brauðgerð og neysla virðist hafa verið fremur lítil á Íslandi langt fram á 18.öld ef treysta má heimildum eða réttara sagt heimildarskorti því að lítið er getið um slíkt. Korninnflutningur eða kornrækt virðist ekki hafa verið mikil, en það korn sem fékkst var notað til grautargerðar, ölgerðar og brauðgerðar að vissu marki. Það er líklegt að verkþekking og áhöld, sem snéru að meðferð korns til brauðgerðar, ölgerðar og grautargerðar, hafi flust með norskum landnámsmönnum til Íslands. í Noregi var hefð fyrir brauðgerð á landnámstíð og því ekki óvarlegt að ætla að slík hefð hefði skapast hér á landi þótt litlar heimildir séu til um slíkt. Brauðtegundir er ekkert vitað um en í Noregi voru bakaðar linar kökur og brauðhleifar sem voru með þykkar rendum og hvilft í miðju.

Í Brauðhelli.

Brauðgerð er ein elsta iðja sem til er. Til eru heimildir um brauðgerð fyrir um 5000 árum síðan, bæði í hinni gömlu Babylon og einnig í Kína. Trúlega hefur þó brauðgerð hafist miklu fyrr eða tiltölulega skömmu eftir að menn fóru að nota korn fyrir fæðu, en það mun hafa gerst á mismunandi tíma á ýmsum stöðum á jörðinni.

Á átjándu öld mun fyrst hafa verið farið að gera lyft brauð hér á landi. Þau voru kölluð pottbrauð. Ekki voru til bakaraofnar á Íslandi eins og fyrr sagði en þess í stað notaðir járnpottar sem hvolft var yfir brauðið. Eins og við flatbrauðsgerð, var heit glóðin að lokinni eldamennsku sléttuð vel að ofan, járnplata lögð á og þar ofan á brauðið. Ofan á allt saman var svo hvolft stórum potti. Síðan var skarað að glóð upp með og ofan á pottinn og breidd yfir aska, moð eða afrak. Brauðið var látið seyðast í sex til tólf tíma. Einnig var pottbrauð bakað þannig að pottur var smurður innan með góðri feiti og deiginu þjappað þar í, hlemmur settur á eða öðrum potti hvolft yfir. Potturinn var grafinn ofan í glóðina, glóð sett upp með og yfir og byrgt vel með ösku.

Rúslahver / Önnuhver í Hveragerði.

Víkingar munu hafa bakað þrennskonar brauð, þ.e. grófir brauðhleifar bakaðir í ösku, þunnar byggmjölskökur bakaðar á grjóthellu og höfðingjabrauð-hveitikökur bakaðar á skaftpönnu. Á Íslandi á 18. og 19. öld voru engir ofnar til að baka brauð í og því var hverahitinn kærkominn búbót. Hverabrauð eru þekkt hér á landi um allnokkrun tíma. Í stað þess að láta brauðið bakast í potti umvafinn hlóðarösku var hverahitinn notaður til bakstursins.
Brauðstígurinn er vel greinilegur og hefur greinilega verið mikið genginn. Hann liggur út frá Árnastíg skammt sunnan við suðvesturhorn Sundvörðuhrauns. Stígamótin eru merkt með vörðu og frá henni sést Brauðstígurinn liggja inn í hraunið til vesturs. Honum var fylgt framhjá þyrpingu lítilla byrgja í kvos undir hraunkantinum, en ekki er með fullu ljóst hvaða hlutverki þeim var ætlað.

„Tyrkjabyrgi“.

Menn hafa furðað sig á því hversu lítil þau eru, hvert fyrir sig. Sumir segja að þau hafi átt að notast ef Tyrkirnir létu sjá sig á ný við Grindavík, aðrir að þar gætu útilegumenn hafa búið. Enn ein kenningin er sú að þarna gætu Grindvíkingar hafa bakað sín brauð fyrrum, enda yfirborðsjarðhitinn þá verið mun virkari en nú er. Ljóst er að hann hefur farið dvínandi í Eldvörpum og því skyldi hann ekki hafa gert það annars staðar á svæðinu?

Gengið um Brauðstíg í Eldvörpum.

Brauðstígnum var fylgt áfram inn á Sundvörðuhraunið og yfir að Eldvörpum. Þar var farið í helli, sem fyrir eru hleðslur í. Enn er nokkur hiti í hellinum, en þó ólíkt því sem var fyrir einungis nokkrum árum síðan. Þá sást varla handaskil fyrir gufu, en nú fer lítið fyrir henni. Ekki er ólíklegt að ætla að þarna hafi Grindvíkingar (Staðhverfingar) bakað sín brauð fyrrum.
Til baka var gengið út á Prestastíg og honum fylgt niður að Húsatóftum.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Heimild m.a.:
-http://www.akmus.is/frodleiksmolar.htm

Mót Árnastígs og Skipsstígs.

Skrár

Reykjanesviti III

Í bókinni „Sjómannasaga“ eftir Vilhjálm Þ. Gíslason er m.a. sagt frá gamla Reykjanesvitanum:

Eldri Reykjanesvitinn 1878.

„Ein af helstu framfaramálum þessara umbrotaára fyrir aldamótin [1900], voru vita og hafnamál. Alla tíð hafði Íslandsströnd verið dimm og vitalaus, enda hafði einlægt verið reynt að haga millilandasiglingum svo, að þær lentu í langdegi og björtum nóttum.
En vitanlega bar skip oft að landi í skammdegi og myrkri. Fiskimenn á vetrarvertíðum áttu oft harða sókn gegn hættum myrkursins. Þegar siglingar aukast og skipaferðir með ströndum fram, vex vitanlega þörfin á því að fá ljósmerki og vita. Danska stjórnin tók fyrst þunglega óskum Íslendinga um vita. Undireins og Íslendingar fá sjálfir stjórn fjármála sinna, fara þeir að hugsa um vitabyggingar. Halldór Kr. Friðriksson og Snorri Pálsson hreifa málinu á Alþingi 1874 og Grímur Thomsen ljet þessi mál einnig til sín taka. Fyrsti vitinn var reistur á Reykjanesi, bygður af Rothe, og var fyrst kveikt á honum 1. des. 1878. Vitinn kostaði tæpar 3 þús. krónur, en ljóstækin voru gefin frá Danmörku.
Arnbjörn Ólafsson var fyrsti vitaðvörðurinn og hafði hann kynt sjer vitavörslu í Danmörku. Vitavarðarlaunin voru 900 kr. á ári, en voru brátt hækkuð upp í 1200 kr. Síðan var Jón Gunnlaugsson lengi vitavörður (1884-1902).

Yngri Reykjanesvitinn á Vatnsfelli.

Nýr viti var reistur á Reykjanesi 1907-08. Reykjanesviti var lengi eini viti landsins. Upp úr 1880 er farið að veita 500 til 1000 kr. á ári til þess að koma upp ljósvörðum, en ekki var framkvæmdin meiri en svo, að þessar fjárveitingar voru ekki einægt notaðar. Árið 1884 var reist ljósvarða á Garðskaga. Einstakir útgerðarmenn beittu sjer fyrir framkvæmdum eða reistu vita á sinn kostnað eins og Otto Wathne á Dalatanga. Árið 1897 voru reistir vitar á Garðskaga, í Gróttu og í skuggahverfinu í Reykjavík. Jón Helgason var lengi vitaðvörður á Garðskaga, og síðan Ísak Sigurðsson, en Þorvarður Einarsson í Gróttu.“

Heimild:
-Vilhjálmur Þ. Gíslason, Sjómannasaga, 1945, bls. 476-470.

Yngri Reykjanesvitinn á Vatnsfelli.

Skrár

Hversdagshetjan – Ingi Gunnlaugsson

Eftirfarandi umfjöllun um „Hversdagshetjuna Inga Gunnlaugsson“ birtist í jólablaði Fjarðarfrétta 19. des. 2024:

Fjarðarfréttir – Guðni Gíslason, ritstjóri.

„Hér með hefjast skrif um núlifandi Hafnfirðinga sem hafa sinnt mikilvægu samfélagslegu hlutverki á lífsleiðinni, en hafa hins vegar látið lítið fyrir sér fara. Ætlunin er að birta bæði umfjöllun og viðtöl við hlutaðeigendur í Fjarðarfréttum; fréttamiðli allra Hafnfirðinga.
Minningar lifandi fólks um fortíð þess og nútíð verða aldrei ofmetnar að verðleikum, þrátt fyrir að hafa gefið mikið af sér, en látið lítið fyrir sér fara í gegnum tíðina – stundum af einskærri hógværð. Lesendur eru hvattir til að skrifa um og senda inn málefnalegar greinar um framangreinda einstaklinga, sem þau telja að eigi lofið skilið.

Fyrstur verðskuldaðra í vonandi langri röð slíkra einstakra er Ingi Gunnlaugsson, tannlæknir. Hann hefur ekki talið það eftir sér að sinna mikilvægu samfélagslegu hlutverki án þess svo að hafa haft mörg orð um framlag sitt, en hefur samt sem áður frá ýmsu forvitnilegu að segja um ævi sína og störf.

Ingi Gunnlaugsson

Ingi Gunnlaugsson.

Hafnfirðingurinn Ingi Gunnlaugsson fæddist vordaginn 19. maí árið 1954. Í dag er hann kvæntur Erlu Eyjólfsdóttur snyrtifræðingi og fyrrum flugreyju, f. 14.2.1958. Börn þeirra eru Helga Björt, Harpa Mjöll og Gunnlaugur Jón. Dæturnar tvær hafa fetað í fótspor föðursins, þ.e. lært til tannlækninga með dýrmæta leiðsögn hans að leiðarljósi, og sonurinn hefur lært til söngs og þykir sérstaklega vænlegur til afreka á því sviði. Gunnlaugur, nafni afa síns, er auk þess lögfræðingur hjá Útlendingastofnun.

Eftir að hafa búið með foreldrum sínum í bænum, m.a. við Hringbraut, Ölduslóð, Lindarhvamm og Klettahraun, búa Ingi og Erla í dag á efstu hæðum Klukkbergs með útsýni yfir neðanverðan Fjörðinn; Hamarinn og höfnina; gamla bæjarstæðið frá upphafi kaupstaðarins árið 1908 sem og landslagið allt frá tíð Hrafna-Flóka, þ.e. upphaf norræns landnáms hér á landi. Staðsetningin gefur ákjósanlega yfirsýn um sögusviðið í ljósi þess að Ingi er og hefur verið mikill áhugamaður um sögu, minjar og lífshætti fólks í gegnum tíðina sem og þróun byggðalagsins, auk þess sem honum er verulega umhugað um velferð alls almennings.

Ætt

Gunnlaugur Jón Ingason ásamt börnum.

Faðir Inga var Gunnlaugur Jón Ingason. Hann fæddist á Bergþórshvoli í Vestur-Landeyjum 20. mars 1924. Foreldrar Gunnlaugs voru hjónin Ingi Gunnlaugsson frá Kiðjabergi í Grímsnesi, f. 19.8.1894, d. 10.2. 1973, og Ingibjörg Jónsdóttir frá Álfhólum í Vestur-Landeyjum, f. 20.7.1887, d. 23.1. 1977. Gunnlaugur var næstelstur fjögurra systkina. Hann kvæntist 26.12.1952 Helgu Guðmundsdóttur, síðast ritara við Tónlistarskóla Hafnarfjarðar, f. 3.7. 1927, d. 6.1.1992. Foreldrar hennar voru hjónin Guðmundur Guðbjörnsson, skipstjóri frá Sveinsstöðum á Snæfellsnesi, og Guðrún Ásbjörnsdóttir frá Hellissandi. Þau fluttust til Hafnarfjarðar árið 1926 og var Helga næstyngst sex barna þeirra.

Gunnlaugur fluttist tveggja ára gamall ásamt foreldrum sínum að Vaðnesi í Grímsnesi. Eftir skyldunámið fór hann í Íþróttaskóla Sigurðar Greipssonar í Haukadal. Um tvítugsaldur fluttist Gunnlaugur til Reykjavíkur, vann fyrst í byggingarvinnu hjá Haraldi Bjarnasyni og síðan stundaði hann akstur vörubifreiða og leigubifreiða. Hann var lögreglumaður í Reykjavík á árunum 1950–57, en fluttist þá til Hafnarfjarðar og bjó þar alla tíð síðan. Hann starfaði fyrst í lögreglunni þar, en stofnaði síðan og rak verslunina Hamarsbúð (Hólsbúð) að Hringbraut 13, sem var kjöt- og nýlenduvöruverslun þess tíma. Bjarni Blomsterberg keypti síðar verslunina og raka hana uns hann og endurskoðandi hans, Sigurbergur Sveinsson, hleyptu Fjarðarkaupum af stokkunum árið 1973.

Gunnlaugur stofnsetti byggingafyrirtæki árið 1964 og stóð m.a. fyrir byggingu allmargra fjölbýlishúsa í Hafnarfirði. Enn breytti Gunnlaugur um starfsvettvang árið 1981, er hann gerðist starfsmaður Alþingis og starfaði þar sem þingvörður allt til 70 ára aldurs.
Gunnlaugur tók mikinn þátt í íþróttum og keppti bæði í glímu og frjálsum íþróttum. Hann vann Skarphéðinsskjöldinn í glímu árin 1951-52 og fór ásamt glímumönnum í tvær sýningarferðir til Svíþjóðar, 1946 og 1949, þar sem sýnd var íslensk glíma.

Systkini
Gunnlaugur og Helga eignuðust sex börn, þ.á.m. umfjallaðan Inga. Systkini hans eru Guðmundur, arkitekt í Reykjavík, tvíburabróðir Inga, Gunnlaugur Helgi, dúklagningameistari í Hafnarfirði, Halldór, smiður og listamaður á Eyrarbakka, Þorsteinn, rekstrarverkfræðingur í Hafnarfirði og Guðrún Ingibjörg, hjúkrunarfræðingur í Hafnarfirði.

Faðirinn
Eftirfarandi lýsing Inga er til af föður hans: „Faðir okkar var um flest einstakur maður. Að honum stóðu í föðurætt embættismannastétt Thorarensenættar og sunnlenskra höfðingja en í móðurætt hin styrka Landeyjaætt, þar sem lundin líkist briminu við sandinn. Hann fæddist vorið 1924 í síðasta torfbænum sem stóð á bæjarhóli Njáls að Bergþórshvoli. Það fór vel á því að fæðingarstaður hans skyldi vera þar sem kappinn Skarphéðinn lét líf sitt, því á margan hátt líktist pabbi fornum kappa, allra manna vaskastur, glímukóngur á yngri árum og atorkusamur með eindæmum. Bundinn í hnakk móður sinnar fluttist hann ársgamall með foreldrunum, Inga og Ingibjörgu, vestur yfir stórfljót Suðurlands að Vaðnesi í Grímsnesi. Fjölskyldan var ekki fátæk en víst er að almennur skortur kreppuáranna mótaði pabba og hans sterka vilja til að standa sig og helst skara fram úr.

Sigurður Greipsson ávarpar nemendur sína á sjötugsafmæli hans 1967.

Ungur fylltist hann eldmóði ungmennafélaganna og fór í íþróttaskóla Sigurðar Greipssonar að Geysi í Haukadal. Þar gilti heragi og strangar æfingar meitluðu kjark og stæltu þor. Við tóku margir sigrar á frjálsíþrótta- og glímumótum og margir óttuðust glímukónginn unga úr Grímsnesinu sem þótti svo handsterkur að beltin skárust inn í lendar andstæðinganna. Traustir líkamsburðir komu sér líka vel þegar haldið var til Reykjavíkur með örfáar krónur í vasanum í stríðsbyrjun. Þar voru unnin þau verk er til féllu, handmokað á heilu vörubílana, steypuvinna og uppskipun um helgar, oft unnið átján tíma á sólarhring. Þannig var líka lífið á uppvaxtarárum okkar systkina, faðir okkar að vinna fyrir stóru heimili en móðir okkar heima til að styðja til náms og þerra tár. Af mörgum störfum sem hann vann kunni hann best við sig í umsvifamikilli byggingastarfsemi. Þar fékk atorkusemin útrás og mörg fjölbýlishús í Hafnarfirði eru til vitnis um það.

Síðan var líka hin hliðin á pabba sem kom æ betur í ljós á síðari árum. Fyrir innan hina hrjúfu skel var hlýr og blíðlyndur persónuleiki sem gat meira að segja verið býsna viðkvæmur á stundum, elskaði allt sem íslenskt var og talaði ætíð um fósturjörðina sem besta land í heimi. „Ísland er landið!“ var honum tamt á tungu og vísar þá bæði til fegurðar ljóðsins og landsins. Hann var ótrúlegur ljóðamaður, kunni flest bestu kvæði Einars Ben. utan að og hreifst mjög af framsýni og kjarki skáldsins.

Vaðsnes í Grímsnesi (MWL).

„Reistu í verki viljans merki, vilji er allt sem þarf“ voru einkunnarorð föður okkar og lífssýn meitluð í eina setningu. Hugljúf kvæði Tómasar runnu fram úr munni hans á góðum stundum flutt af innlifun, ætíð utan bókar. Raunar sást hann sjaldan opna bók og aldrei til þess að læra ljóð, hann sagðist muna þetta allt frá gamalli tíð.

Allir fjölskylduvinir sjá hann í anda flytja Stjána bláa, öll átján erindin án þess að hika eða syngja Hagavagninn með glampa í augum, blik þess sem elskar lífið og kann svo sannarlega að njóta þess.

Móðir okkar Helga varð honum harmdauði fyrir tíu árum, er hún lést úr krabbameini. Nú hefur sami skaðvaldur tekið hann, góðan föður, tengdaföður og elskulegan afa. Við sitjum hnípin eftir og söknum samvistanna og þess að hann skyldi ekki fá að teyga lífsbikarinn til botns, njóta fallegu íbúðarinnar lengur og ferðast eins og hugurinn stóð til. Það var honum mikið áfall að greinast með illkynja sjúkdóm síðastliðið vor en hann barðist til þrautar, gaf aldrei upp alla von og stóð eins og hetja uns síðasta glíman varð ekki unnin. Nýlega stofnaði hann af stórhug minningarsjóð um eiginkonu sína, við Tónlistarskóla Hafnarfjarðar, með verulegri upphæð og sýnir það vel rausnarskap hans.“

Móðirin

Helga Guðmundsdóttir.

Helga Guðmundsdóttir fæddist 3. júlí 1927 í Hafnarfirði. Foreldrar hennar voru hjónin Guðmundur Guðbjörnsson skipstjóri frá Sveinsstöðum, Snæfells- nesi og Guðrún Ásbjömsdóttir frá Hellissandi. Þaðan fluttust þau til Hafnarfjarðar árið 1926. Helga var sjö ára, þegar hún missti föður sinn. Hann drukknaði, aðeins 39 ára.

Fór hún fljótlega eftir fermingu út á vinnumarkað. Stundaði hún m.a. verslunar- og skrifstofustörf, fyrst í versluninni Garðarshólma, en lengst í Kaupfélagi Hafnfírðinga við Strandgötu og var þar m.a. deildarstjóri um árabil.

Helga var við nám í Húsmæðraskóla Akureyrar 1946-47 og náði bestum árangri í prófum við skólann þann vetur.

Þegar aðstæður heima fyrir leyfðu, fór Helga að vinna utan heimilis. Um tíma vann hún við aðhlynningu á Reykjalundi. Síðar var hún í rúm 10 ár við afgreiðslustörf hjá Rafveitu Hafnarfjarðar. Haustið 1986 hóf Helga störf á skrifstofu Tónlistarskóla Hafnarfjarðar og var til vors 1991. Þeim störfum sinnti hún af einstakri skyldurækni og vildi þar allra vanda leysa. En hún var þar líka eins og húsmóðir á stóra heimili, dáð og virt af kennurum og nemendum.

Vegna mannkosta og hæfileika var oft leitað til Helgu um forustustörf á vettvangi félagsmála. Hún var t.d. formaður Bandalags kvenna í Hafnarfirði 1981-83, formaður Kvenfélags Fríkirkjusafnaðarins 1985-89, starfaði innan kvennadeildar Slysavarnarfélagsins Hraunprýði í Hafnarfirði og sat þar í stjórn um árabil, var lengi í stjórn sjálfstæðiskvennafélagsins Vorboðanum, þar af formaður 1973-76, og í fyrstu stjórn Kvenfélagsins Sunnu. Hún var varabæjarfulltrúi 1966-70 og þá m.a. í barnaverndarnefnd og formaður leikvallanefndar. Síðar var hún um árabil í fegrunamefnd.
Á yngri árum tók Helga þátt í starfi Hauka og var m.a. í kvennaflokki félagsins sem urðu Íslandsmeistarar í útihandknattleik sumarið 1946.

Guðmundur Gunnlaugsson, sonur Helgu, minntist móður sinnar í minningargrein í Mbl. 17. jan. 1992: „Oft er talað um mikilvægi fjölskyldunnar í hraða nútímans en oft vill verða lítill tími fyrir hin andlegu gildi er við enn á spretti eftir hinum veraldlegu lífsgæðum.

Kiðaberg 1916.

Gjarnan vildi ég að sem flestir gætu notið þeirrar gæsku sem við systkinin urðum aðnjótandi í uppvextinum. Að eiga góða mömmu heima, þegar komið var úr skóla, sem tók á móti ungunum sínum með rjúkandi kakói og smurðu brauði. Áhugasöm um allt sem að náminu laut, jafnt að kenna okkur margföldun, skólaljóðin eða skilja vindafarið í Andesfjöllum. Þegar minnst er á ljóð get ég ómögulega sleppt áhuga hennar á að gera okkur að skólaskáldum í 11 ára bekk og minnist ég ýmissa hugljúfra ljóða okkar tvíburanna, jafnvel sálma, sem birtust í skólablaðinu og vöktu væntingar kennara um nýjan Tómas og endurfæddan Jónas. Stuðningur mömmu var ómetanlegur á námsbrautinni og hvatning til háskólanáms“.

Viðhorf í heiðri höfð
Ingi hefur jafnan haft í heiðri aðdáunarverð viðhorf forfeðra sinna og mæðra. Þau hafa markað að mörgu leiti viðhorf hans í gegnum tíðina, m.a. ósérhlífðina jafnt sem vonina um bjartari framtíð öllum til handa, a.m.k. þeirra er til þess hafa unnið.

Átta ára og níu ára gamall var hann sendur í sveit að sumarlagi til nafna hans að Kiðabergi þar sem hundurinn Helvíti tók á móti honum á bæjarhlaðinu í von um aumkun. Af eðlislægri hegðun hundsins var margt hægt að læra.

Sex sumurin þar eftirleiðis dvaldi hann sumarlangt í sveit að Sigluvík á Suðurlandi hjá ættingjum sínum þar sem hann lærði nánast allt annað er var síðar mótandi á lífsleiðinni.

Tannlækningar

Tvíburabræðurnir Ingi og Guðmundur.

Ingi lærði til tannlækninga og stundaði í framhaldinu iðju sína í Keflavík um nokkurt skeið þar sem hann varð vinsæll til verka, en flutti starfsemina síðar til uppvaxtarbæjarins. Eftirsókn gömlu viðskiptavinanna fylgdu honum þangað, auk þess sem fjölmargir bæjarbúar kunnu fljótt að meta þjónustuna. Í dag, kominn á lögformlegan eftirlaunaaldur, annast Ingi viðskiptavini sína, hvort sem þeir koma frá Suðurnesjum eða Hafnarfirði, af jafn mikilli alúð og af sama eldmóði og fyrrum.

Eftir að hafa fylgst með um stund, sitjandi lesandi í annars áhugaverðum glansritunum, s.s. Heima er best, Vikunni eða Nútíma vísindi, í sófa á tannlæknabiðstofunni og hlustað á viðbrögð móttökuritarans, Erlu, varð mikilvægi hins rótgróna tannlæknis aldrei augljósara. Í nánast sérhverju símtali fólust beiðnir um skjóta aðstoð vegna stöðugrar tannpínu, brotinnar tannar, óþægilegs seiðings o.s.frv. Jafnan var brugðist við með; „eigum tíma eftir þrjá mánuði, en get reynt að setja þig á biðlista ef eitthvað losnar?“

Innar frá heyrðust þá viðbrögðin frá meðvituðum sívinnandi tannækninum: „Þarna er greinilega þörf á skjótum viðbrögðum? Komdu viðkomandi inn í hádeginu á morgun – stytti bara matartímann minn“, eða; „bjóddu henni að koma á laugardagsmorguninn á milli kl. 09 og 12. Við reddum þessu. Það getur engin verið með tannpínu í þrjá mánuði“.

Ingi hefur reynst Hafnfirðingum sem og öðrum einstaklega fórnfús í gegnum tíðina. Fáir Hafnfirðingar eru honum ósérhlífnari.

Eftir að hafa setið, sem fyrr sagði, á setustofunni og flett um stund áhugaverðri bók um Sögu bílsins eftir Örn Sigurðsson, heyrðist Ingi vera að ræða stuttlega við sjúkling sinn, sem í framhaldinu af stólsdvölinni var að venju boðið enn innar upp á stutt einkaspjall yfir sparkaffibolla (þ.e. viðskiptavinurinn þarf að taka með sér skolpappamálið við stólinn að lokinni viðgerð og fær að launum í það nokkra væna kaffidropa).

Að spjallinu loknu kom tannlæknirinn fram á setustofuna, bauð góðan daginn, leit yfir fámennið og sagði: „Nú, það er þá göngugarpurinn. Hvað get ég gert fyrir þig?“
Áður en lagst var í stólinn varð mér forvitni á að vita hvað hefði hrjáð síðasta viðskiptavininn því hann hefði virst svo ánægður þegar hann fór.

Tvíburabræðurnir Ingi og Guðmundur.

Eftir að hafa lagst í stólinn útskýrði hann: „Þessi kom til mín eftir að hafa fengið þá greiningu að draga þyrfti úr honum allar tennurnar. Ég hef hins vegar verið að vinna með honum undanfarnar vikur, jafnvel daglega, að bæta um betur. Nú eru allar tennurnar hans loksins orðnar broshæfar. Það versta við tannskemmdir, auk sykursátsins, eru reykingarnar. Allir þeir illa förnu sjúklingar, sem látið hafa að slíkum meinbugum, hefur gjarnan farnast betur í framhaldinu“.

Ég hef mætt hjá Inga í árlega skoðun. „Þetta lítur bara vel út“, voru fyrstu viðbrögðin við síðustu skoðun. Við nánari skoðun kom hins vegar annað í ljós. „Við þurfum að að setja krónu á einn neðanverðan hliðarjaxlinn. Skrái þig í tíma snemma í fyrramálið“. Fyrramálið var á laugardegi.

Mætti á tilskyldum tíma. Mundi eftir að hafa þurft á yngri árum í tvígang að fara til læknis vegna tannpínu. Eini læknirinn til þeirra þarfa var þá Eiríkur, læknir, á Austurgötunni. Í bæði skiptin ákvað hann að draga skemmdu tennurnar úr gómnum. Eiríkur hafði auk þess dregið allar tennurnar úr móður minni fyrir fertugt. Hún fékk reyndar mótaðan góm í þeirra stað, vistaðan í vatnsglasi að næturlagi. Viðgerðir skemmdra tanna þekktust varla fyrrum, þótt skammt sé um liðið.

Liggjandi í stólnum með annars vinalegan tannlækninn, haldandi á ógnandi tannbornum í annarri hendi og með uppsogið í hinni, getur slík ásýnd eða hlustun sjaldnast talist eftirsóknarverð.

Eftir að hafa haldið saman krumlunum meðan flóknar boranir og slípanir voru unnar umleikis ofanverða tönnina, skammvin blæðing stöðvuð, skipuleg tannmótun farið fram sem aðlögun mögulegrar uppsetningar bráðbirgðakrónu að markmiði o. fl., var einni slíkri til bráðabrigða skellt yfir jaxlinn.

„Þú verður bara að bíða í fimm daga, reyndar líklega í eina tólf því tannsmiðurin þurfti að fara til Majorka. Ég hringi þegar að kemur“.

Allt framangreint gekk eftir; fékk varanlegu krónuna á tönnina eftir nákvæmlega tíu daga, auk þess sem mér var bæði í framhaldinu boðið kaffi í sparibollann og spjall. Spjallið snérist að mestu, líkt og áður, um líf fólksins okkar fyrrum, viðhorf þess, afstöðuna, aðbúnað og lífsskilyrðin, ekki síst með hliðsjón af því sem nú stendur fólki til boða.

Fátt um mig að segja

Erla Eyjólfsdóttir.

Þegar Ingi var spurður hvort hann hefði ekki áhuga á að um hann, sem einstakling, yrði fjallað í Fjarðarfréttum var svarið: „Ekki hafa fyrir því, kæri vinur – það er fátt um mig að segja.“

Ingi Gunnlaugsson er í dag með reynslumestu tannlæknum landsins. Það er fátt sem hann hefur ekki getað galdrað fram til betrumbóta fyrir það sem úrskeiðis hefur farið þegar tennur skjólstæðinga hans eru annars vegar. Hann hefur auk þess bæði verið sanngjarn í vinnuverðlagningu og reynst einstaklega mikill mannvinur, endurumleikis sem honum er fátt óviðkomandi þegar kemur að sögu, menningu og lífsviðurværi fólks, hvort sem um er að ræða fortíð, nútíð eða framtíð. Hann er víðlesin á eldri bókmenntir, hefur fylgst vel með brauðstriti fólksins okkar í gegnum aldirnar og er umhugað um velferð almennings í þágu lands og þjóðar, auk þess sem hann er bæði hagyrðingur góður og kíminn á mannleg samskipti líðandi stundar. Hefur greinilega erft þær gáfur frá forfeðrum og -mæðrum.
Aðspurður um yrkingar hans vildi hann lítið gera úr afrekum á þeim sviðum, en vísaði á eftirfarandi vísu orta af syni sínum, nafna afa yrkjandans, um hann sjötugan. Ingi telur að vísan sú kunni að lýsa innihaldi lífsskeiðs hans vel:

Heil þér sjötugum, Ingi Gunnlaugson!
Fjölskyldu minnar höfð-INGI
og systkina sinna for-INGI
ef lesið væri um hann í bækli-INGI
væri þar lýst dýrl-INGI
jafnvel eilífðar tán-INGi.

Þá er hann alls konar aum-INGi
og ekki til nokkurs let-INGi
síður er hann svo heimsk-INGi
lýsa honum mætti sem fræði-INGI
er þreytist á Merrcedis jeppl-INGI
og treystandi væri fyrir Alþ-INGI.

Ákveður þó oft í hálfkær-INGI
skiptir um skoðun í flýt-Ingi
leysir það pirring úr læð-INGI
frá sér betri helm-INGI
er veldur þá yfirleitt skæt-INGi
og einstaka sinnum flutn-INGI.

En sáttir við óþarfa pirr-INGI
er kann algerum rugl-INGI
sem endar með sorglegum klofn-INGI
nást þó ætíð sem samn-INGI
virðingu, vinsemd og fíl-INGI
því hvort annað þið fenguð að vinn-INGI.

Í dag föður míns lofs-Ingi
sem hans einkasonur og erfi-INGI
að mér, þínum uppáhalds grísl-INGI
þú heimsins ert besti gaml-INGI.

Framangreind lýsing hefur nú verið ritfest í reyklitað glerið í fordyri biðstofu tannlæknisins – eins af okkar Hafnfirðinganna hógværustu og ágætustu núlifandi yndis-Inga.“

GLEÐILG JÓL góðir Hafnfirðingar.
-Ómar Smári Ármannsson

Heimild:
-https://www.fjardarfrettir.is/frettir/mannlif/hversdagshetjan-ingi-gunnlaugsson

Ingi Gunnlaugsson og fjölskylda.

Skrár

Seljabót – Keflavík – Klofningar

Gengið var frá Herdísarvíkurvegi neðan við Sýslustein suður í Seljabót, með ströndinni til vesturs yfir í Keflavík og síðan upp (norður) Klofninga í Krýsuvíkurhrauni, upp á þjóðveginn og gamla þjóðleiðin síðan gengin til baka að Sýslusteini.

Sýslusteinn.

Girðing er á sýslumörkum Ánessýslu og Gullbringusýslu. Þjóðvegurinn liggur í gegnum girðinguna. Ofan við þjóðveginn er stór rúnaður kleprasteinn; Sýslusteinn. Um hann liggja sýslumörkin úr Seljabót og upp í Kóngsfell. Í þjóðsögunni um Herdísi og Krýsu og landamerkjadeilur þeirra segir að “svo fór um landamerkin sem Krýsa vildi og heitir nú kletturinn Sýslusteinn”.
Gengið var niður hraunið með girðingunni. Að austanverðu heitir hraunið Herdísarvíkurhraun, en Krýsuvíkurhraun að vestanverðu. Í raun eru ekki skörp skil á hraununum, auk þess sem um mörg hraun er að ræða, hvert á og utan í öðru.
Eftir u.þ.b. 20 mín gang er komið niður fyrir neðsta hraunkantinn. Á vinstri hönd, undir honum, eru tóftir Herdísarvíkursels.

Herdísarvíkursel.

Í örnefnalýsingu fyrir Herdísarvík segir að “allar gamlar menningarminjar á jörðinni Herdísarvík, svo sem fiskigarðar verbúðir, tættur af íveruhúsum, peningshúsum og öðrum útihúsum, þar á meðal seljarústir í Seljabót voru friðlýstar af Þór Magnússyni 7.9.1976.” Skammt frá hraunkantinum eru fleiri tóftir, s.s. stekkur og hús. Vatnsstæðið er skammt vestar.
Sjávarmegin við selið er eldra hraun, slétt og greiðfært. Í því eru nokkrir skútar og merkt greni. Seljabótin er í grónum krika undir nýrra hrauni og Seljabótanef þar framan við að vestanverðu. Í gömlum sögnum segir að Krýsuvíkurhellir hafi verið við Seljabót.

Seljabót undir Seljabótarnefi – gerði.

Landamerkin eru um Seljabótanefið. Þar er merkjastaur. Eini hellirinn á svæðinu er lágur skúti vel austan markanna, í Herdísarvíkurlandi. Ofan við hann er manngerður gróinn hraunhóll. Hafi hellirinn verið í berginu er hann löngu horfinn, enda sér sjórinn um að brjóta það markvisst niður. Líklegra er að þarna hafi einhver villst á Seljabót og Bergsendum í Krýsuvíkurlandi. Við þá er hellir með mannvistarleifum. Hann nær bæði inn í gamla bergið og er ofan við það.

Gerði í Seljabót.

Gerði eða rétt er í Seljabótinni. Orðið “bót” virðist vera til allvíða um land, en í mismunandi merkingum eftir því hvar er. Það getur bæði þýtt ‘hvilft, dalbotn’ og ‘vík, smávogur’, skylt orðinu bugt, sbr. Þórkötlustaðabót. Stundum er það notað um fiskimið, en sennilega er orðið hér notað um hvilftina þar sem gerðið er.
Af fiðrinu að dæma virðist refurinn una hag sínum vel þarna. Af Seljabótanefi er fagurt útsýni austur með Herdísarvíkurbjargi.

Í Keflavík.

Gengið var til vesturs ofan við bjargið, áleiðis að Keflavík. Umhverfið er stórbrotið. Skammt austan við Keflavík er stór “svelgur” og gatklettur. Hvorutveggja eru ágætt dæmi um hvernig sjórinn hefur náð að brjóta sig í inn undir bergið og upp úr því, en skilið eftir stöpul líkt og eyju utan við það. Síðan mun hann smám saman leika sér að því að brjóta hana niður líkt og aðra hluta bergsins.
Gatklettur er austan við Keflavík. Niður í víkina er stígur, en þangað hefur rekaviður án efa verið sóttur fyrrum. Nóg er af keflunum í víkinni. Í henni er og gott skjól. Utan við hana er lágbarið stórgrýti, gott dæmi um bergmola sem sjórinn hefur “tuggið” og hnoðað smám saman og í langan tíma, en síðan kastað á land. Hluti af mun eldra bergi er þarna í og við víkina. Geldingar heita glæðuklæddir steinar vestan og ofan við Keflavík. Þeir standa á þessu gamla bergi, sem nýrra hraun, er nú myndar bergvegginn, hefur runnið að og útvíkkað landið.

Gvendarhellir/Arngrímshellir – tóft.

Gengið var upp Klofninga í Krýsuvíkurhrauni með viðkomu í Arngrímshelli (Gvendarhelli) á leiðinni upp á þjóðveginn og til baka eftir gömlu þjóðleiðinni milli Krýsuvíkur og Herdísarvíkur. Hún liggur að mestu skammt ofan núverandi vegar.
Í þjóðsögunni um Herdísi og Krýsu segir að “Krýsa bjó í Krýsuvík, en Herdís á Herdísarvík. Þær deildu um landamerki milli sín. Vildi Krýsa eiga Geitahlíð alla og væru landamerki í stóran stein er stendur í hrauninu fyrir austan hlíðarhornið. Herdís vildi eiga út á Deildarháls. Hann er nokkuð vestar en undir miðri Geitahlíð og hefir spúð eldi því í honum er gígur ekki alllítill, og úr honum hefir runnið hraun það er Klofningur heitir eða Klofningar.“
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 33 mín.

Heimild m.a.:
-Ásgeir Bl. Magnússon: Íslensk orðsifjabók. Rvk. 1989.

Gatklettur í Herdísarvíkurbjargi.

Skrár

Grindaskarðavegur – Kaldá

Í bókinni “Blárra tinda blessað land” segir Árni Óla frá Grindaskarðavegi: “Rétt fyrir vestan Smalafell liggur gamli vegurinn frá Hafnarfirði til Selvogs. Heitir hann Grindaskarðavegur.
Göturnar eru nú horfnar og gleymdar, þótt þetta væri áður alfaraleið, en vegurinn segir þó til sín. Hafa verið sett ýmiss merki við hann, svo sem smávörður, tréstaurar eða járnhælar, sem reknir hafa verið niður með stuttu millibili. Og svo hefir á löngum köflum verið raðað steini við stein meðfram götunni. Kemur þessi langa steinaröð, hér í óbyggðum, ókunnugum einkennilega fyrir sjónir, því að hún líkist gangstétt. Liggur hún þvert yfir jarðfallið með stefnu á eldgíg nokkurn austan Valafell. Er þetta víst eina færa leiðin með hesta þarna þvert yfir, til þess að komast framhjá tveimur hrikalegum gjám, sem eru sín hvoru megin við jarðfallið. Þegar komið er upp undir hlíðarnar að sunnan, beygir vegurinn vestur að Kaldárseli.”
Þarna er væntanlega átt við götu þá, sem enn sést klöppuð í berghelluna vestan við Borgarstand utan við Kaldársel. Þar hefur eininungis á einum stað verið hægt að komast yfir gjána með hesta. Gatan sunnan Kaldársels bendir til þess að sú leið hafi síðan verið farin að Kýrgili og áfram með stefnu sunnan Helgafells. Þá hefur línan verið tekin undir hraunbrúninni að Dauðadölum, síðan beygt inn á slétt hraunið við Dauðadalahella og upp á gatnamótin þar sem Selvogsgata/Grindaskarðsvegur greindust um Grindaskörð annars vegar og Kerlingaskarð hins vegar.
Dauðadalaleiðin gæti skv. þessu hafa verið nefnd Grindaskarðavegur, en Selvogsgata að austanverðu, um Helgadal. Selvogsbúar nefndu þá leið Suðurferðaveg. Hafa ber í huga að jafnan var afdrep í Kaldárseli því það fór ekki í eyði fyrr en um aldamótin 1900 og stóðu þó húsin enn um nokkurt skeið eftir það. Að vísu var afdrep í Setbergsseli á hinni leiðinni, en það fór sennilega í eyði í byrjun 19. aldar.

Í bókinni segir Árni Óla jafnframt: „Einu sinni var byggð í Kaldárseli. Bjó þar seinast einsetumaður og dó þar, svo að enginn vissi fyrr en nokkru seinna, að einhverja menn bar þar að garði. Eftir það fór kotið í eyði. En fyrir nokkrum árum byggði K.F.U.M. í Hafnarfirpi þarna skála og hafði þar bækistöð sína. Í fyrra var skálinn stækkaður um helming, og í sumar hafa Hafnfirðingar haft þar barnaheimili með 27 börnum. .
Um Kaldá er og fjallað. Sagt er frá hugmynd Eggerts Ólafssonar þess efnis að áin renni neðan jarðar all aleið vestur á Reykjanestá og þar til hafs, en af straumi hennar myndist Reykjanesröst. Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi sagði það almælt að á fyrri öldum hafi á sú runnið úr Þingvallavatni, „eitthvert hið mesta vatnsfalla á Íslandi“. Hún á að hafa runnið norðan við Hengil og ofan þar, sem nú eru Fóelluvötn, og svo suður með hlíðum og í sjó á Reykjanesi. „Sé sagt, að hún komi upp í Reykjanesröst og að Kaldá hjá Helgafelli sé úr henni“. „En svo þurfti að fá skýringu á því, hvernig stóð á því stóð, að þetta mikla vatnsfall skyldi hverfa, og eru um það ýmsar sögur. Ein er sú, að karl nokkur, sem var kraftaskáld, missti í ána tvo sonu sína, og kvað hana þá niður. Önnur sögn, og öllu vísindalegri, er sú, að Kaldá hafi horfið eitt sinn, er suðurfjöll brunnu, svo einn var eldur ofan úr Hengli og út í sjó á Reykjanesi og hafi þá jörðin gengið upp fyrir sunnan Elliðavatn.“

Heimild:
-Árni Óla, Blárra tinda blessað land“, 1945, bls. 33-34.

Skrár

Eyktarmörk

Í bókinni „Gullöld Íslendinga – menning og lífshættir feðra vorra á söguöldinni“ eftir Jón Jónsson Aðils er m.a. fjallað um eyktarmörk. Bókin er samansafn alþýðufyrirlestra með myndum.
„Dægrinu skiptu forfeður vorir eftir áttum og sólargangi niður í eyktir, og voru eyktirnar 8 (sbr. áttirnar) í hverjum sólarhring og 3 stundir í hverri eykt. Í elztu tíð hafa menn að líkindum talið tímann eftir nóttum, en eigi eftir dögum, og vottar víða fyrir því í fornum ritum. Svo komst Ari fróði að orði, er hann telur mánuðina „þrítugnætta“, og algengt er í fornu máli að miða tímann við nóttina („á tveggja tíma fresti“), „þriggja nátta gamall!“ o.s.frv.). Á þetta að líkindum rót sína að rekja til hins forna tunglárs, er menn töldu eftir tungli og stjörnum, annars voru stundir dagsins taldar eftir aðstöðu sólar við hæðir, fjöll og gnýpur úti við sjóndeildarhringinn (dagsmörk), líkt og enn tíðkast víða til sveita, en eigi er slíkt stundatal fast eða nákvæmt. Aðalstundir dagsins voru þessara: Rismál eða miðr morgunn (kl. 6 að morgni); dagmál (kl. 9 árd.); hádegi (kl. 12); miðmundi (kl. 1 1/2 síðd.); nón (kl. 3); miðr aftann (kl. 6); náttmál (kl. 9): miðnætti (kl. 12); síðari hluti nætur undir morgun var nefndur ótta (sbr. óttusöngur).“

Eyktarörnefni eru fjölmörg á Reykjanesskaganum. Varla er til sú örnefnalýsing þar sem þeirra er ekki getið. Í lýsingu fyrir Járngerðarstaði í Grindavík er t.d. getið um Hádegisgil og Miðmundagil í Þorbirni ofan við Baðsvelli. Skýringin á nöfnunum er sú að þau voru eyktarmörk frá seljunum norðan undir fellinu.
Þá er Miðmundahæð ofan við Þorbjarnastaði í Hraunum þekkt kennileiti. Svo virðist, af örnefnunum að dæma, sem meira hafi að öllu jöfnu verið haft um miðmunda en önnur eyktarmörk því örnefni því tengdu eru allmörg. Hádegishólar eru og til, en mun færri.

Heimild:
-Jón Jónsson Aðils, Gullöld Íslendinga – menning og lífshættir feðra vorra á söguöldinni, Reykjavík 1948, bls. 200, sbr. Skand. Verhältn. bl. 39-40.

Skrár

Kristjánstangi – Andrésarborg

Kristjánstangi skagar út í Vogavíkina sunnan Voga. Ofan hans er tjörn sem gengur inn úr Síkinu svonefnda. Kallast hún Síkistjörn. Ofan við tjörnina er hesthúsahverfi.
Í örnefnalýsingu Ara Gíslasonar fyrir Voga segir m.a. um þetta svæði: „Nú er að halda áfram með sjó og neðan við þjóðveg. Þegar komið er inn fyrir Brekkulón er þar tangi sem heitir Kristjánstangi þar var einnig útgerð áður fyrr. Inn í þennan tanga, tvö smávik inn í fjöruna, þau eru nafnlaus, nema af sjó hafa þau nöfn og eru þá nefnd Litla-Molda og Stóra-Molda. Upp af Moldunum er svo fjárrétt, Vogafjárrétt sem er reyndar niður fallin. Tangi gengur fram af Kristjánstanga og heitir þar Svartiklettur, er það eins með hann og Moldurnar að hann heitir það af sjó en öðru nafni heitir hann Brimarhólmur og sker fram af honum heitir Brimarhólmstangar en þarna eru nokkur sker. Hóll er á Kristjánstanga sem heitir Guðnýjarhóll þar eru skemmtanir stundum haldnar. Norðan við Kristjánstangann heitir Síki, þetta er rás úr tjörn sem er þar fyrir ofan. Þar upp af tanganum er svo upp undir vegi holt með rústum á, þarna var býli sem hét Steinsholt, svo er þar hóll með rústum sem heitir Sandhóll. Innan við Síkið og Kristjánstanga tekur við svonefndur Vogasandur.“
Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar segir: „Langasker innan við Brekkulóð, en svo var Brekkutúnið kallað, var svo Kristjánstangi. Fremst á honum var Brimarhólmur og þar fram af Brimarhólmstangi og fram í tanganum Tangavör eða Brimhólmstangavör. Tvö vik voru þarna, nefndust Moldir og greindust í Stóru-Moldu og Litlu-Moldu.“
Á aðalskipulags-uppdrætti Voga er örnefnið Andrésarborg ofan við Kristjánstanga. Einu tóftirnar sem þar sjást er hlaðin gróin gerði á hól og hlaðin smátóft. Niður undir bakkanum, skammt sunnar, má sjá hringlaga hleðslur, sem sjórinn hefur verið að taka til sín smám saman, og a.m.k. tveir garðar út frá henni og utan hennar skammt suðvestar. Þegar Viktor Guðmundsson, Vogamaður nr. 1, var spurður um nefnda borg, svaraði hann: „Andrés í Nýjabæ var með hænur í tóttunum á hólnum. Andrésarborg var tóttin kölluð. Hvaðan borgarnafnið er komið veit ég ekki.“
Viktor hafði vísað FERLIR á hringlaga gerðið framan við Kristjánstanga sem og veggina, sem þar eru og hleðslur lítillar tóttar sem stendur undan bakkanum. Beint neðan við hana er gömul vör; Kristjánstangavörin. Þegar umhverfið er skoðað gagnrýnum augum er augljóst að landið hefur tekið verulegum breytingum á umliðnum öldum og áratugum. Bæði hefur sjórinn verið að brjóta smám saman af ströndinni og auk þess hefur landið lækkað þarna frá því sem áður var. Fyrrnefndur Brimahólmur hefur áreiðanlega verið landfastur sem og Svartiklettur.
Ljóst er að á Kristjánstanga var útræði á tímum árabátanna, áður en útgerð hófst í Hólminum (Hólmabúðum) framan við Brekku undir Stapanum. Litlar heimildir eru hins vegar til um útgerðina þar, líkt og reyndar um aðra sambærilega útgerðarstaði á Reykjanesskaganum.
Vogaréttin fyrrnefnda var, að sögn, þar sem fiskeldisstöðin skammt sunnan Kristjánstanga er nú. Henni hefur nú verið raskað með öllu. Erfitt er að gera sér í hugarlund hvaða hlutverki leifarnar undan Kristjánstanga hafa þjónað fyrrum. Hringlaga gerðið, ca. 9 m í ummál, hefur verið vandlega hlaðið. Neðsta steinaröðin sést enn. Veggbreiddin hefur verið um 1 1/2 m. Út frá því hefur legið garður til suðvesturs og annar samhliða honum sunnar. Þarna gæti hafa verið geymslusvæði innan gerðisins tilheyrandi útgerðinni og garðarnir þurrkgarðar, en þarna gæti samnefnd Vogarétt einnig hafa verið fyrrum og nefndar Moldir þá verið tvö smávik framar í fjörunni. Þegar horft er á umhverfið þeim augum er slíkt alls ekki útilokað.
Hvað sem framangreindu líður er ljóst að ástæða er til að skoða Kristjánstangann og minjanar þar mun nánar. Augljóst er að verulegar minjar kunna að leynast undir sandinum ofan strandarinnar þegar tekið er mið af þeim minjum sem þegar sjást í sjávarmálinu.
Frábært veður. Gangan tók 25 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsingar AG og GS fyrir Voga.
-Viktor Guðmundsson.

Vogarétt – uppdráttur (úr fornleifaskráningu fyrir Vogavík).

Skrár

Stiflishóladraugur

„Þeir vóru margir saman í einu félagi, skiptu sér niður á bæi á Álftanesi og gengu ljósum loganum svo enginn hafði frið. Þeir vóru kallaðir Hverfisdraugar.

Brúsastaðir og Stiflishólar.

Þetta var seint á 18 öld, og þá var séra Guðlaugur prestur í Görðum og hann kunni margt fyrir sér. Nú þegar bændur voru orðnir ráðalausir með þessa aðsókn þá fóru þeir til séra Guðlaugs og beiddu hann að hjálpa. „Mikið er að vita,“ segir prestur, „að þið skulið ekki hafa komið fyrr; það er nú orðið of seint, þeir eru nú orðnir of magnaðir, ég get ekki sett þá niður.“ Þó fór hann af stað og fékkst lengi við draugana og gat komið þeim að Stiflishólum, en lengra kom hann þeim ekki í því hvar sem hann leitaði á þar var eitthvað fyrir. Hann markaði því reit umhverfis hólana sem þeir aldrei komust út yfir og skildi svo við. Síðan eru þeir kallaðir Stiflishóladraugar, og hefur lengi verið þar reimt og einhver vandræði fyrir flesta sem fara þar fram hjá, en nú eru þeir farnir að dofna því þeir eru orðnir svo gamlir.“

Heimild:
-Jón Árnason I (1954), 254.

Stiflishóll.

Skrár

Nes – kirkjugarður – brunnur – borgir – Bjarnastaðir

Gengið var um Nes í Selvogi í fylgd Kristófers Bjarnasonar, kirkjuvarðar í Strandarkirkju, til vesturs með ströndinni og yfir að Bjarnastöðum.
Nes er austasta býli í Selvogi. Neshverfi eða Nestorfa var sameiginlegt heiti á Nesi og hjáleigum þar. Einnig var hverfið nefnt Austurvogur eða Austurvogshverfi.

Nes – legsteinn.

Landnámsmaður í Selvogi var Þórir Haustmyrkur, sem hafði bú í Hlíð. Konráð Bjarnason úr Selvogi segir í Lesbók MBL 17. des. 1991 að hann telji að sonur hans, Böðmóður, hafi fengið hinn víðáttumikla eystri hluta landnáms föðurs síns og orðið fyrsti bóndinn í Nesi. Heggur, annar sonur Þóris, er sagður hafa búið í Vogi, sem getið er til að hafi verið Vogsósar.
Í Selvogi virðast hafa verið tvö hverfi, í kringum Nes og Strönd, og þéttbýli var mikið, svo að tún flestra eða allra jarðanna lágu saman. Á 11. öld er vitað um kirkju á Nesi. Kirkjurnar, sem vitað er um, eru á öllum dýrustu jörðunum. Þess hefur verið getið til að undir lok 13. aldar hafi Nes í Selvogi orðið bústaður höfingja. Maður að nafni Finnur Bjarnason byggði þar nýja kirkju á seinni hluta 13. aldar og var hann af höfðingjaættum. Eftir hann bjó í Nesi Erlendur sterki Ólafsson (d. 1312), faðir Hauks lögmanns og bókagerðarmanns. Það að Erlendur hafi valið sér Nes til bústaðar hefur verið tekið til marks um aukið mikilvægi sjávarútvegs frá því um 1300 og að höfðingjar hafi þá kosið frekar að búa við sjávarsíðuna til að geta auðgast á sjávarfangi en í miðju fjölbyggðra landbúnaðarhéraða.

Nesbrunnur.

Næsta lítið er vitað um byggð í Selvogi á síðmiðöldum, en margar jarðir þar komust í eigu Erlendunga; Þorvarðar Erlendssonar lögmanns (d. 1513) og afkomenda hans, sem margir bjuggu á þessum slóðum. Synir Þorvarðar, Vigfús og Erlendur áttu fjölda jarða á þessu svæði og bjó Erlendur (d. 1576) á Strönd og Guðbjörg dóttir hans (d. 1596) eftir hann. Sextánda öldin var einskonar blómaskeið Selvogs. Þá bjuggu þar stórhöfðingjar áratugum saman og mjög mikið fer fyrir útgerð Skálholtsbiskupa frá Þorlákshöfn, Selvogi og Herdísarvík í skjölum frá þessum tíma. Byggð í Selvogi fór hinsvegar mjög hnignandi í kjölfar 17. aldar. Þar eyddist land vegna sandfoks, tún Strandar og nærliggjandi jarða voru smátt og smátt beinlínis kaffærð í sandi og var öll byggð eydd í Strandarhverfi um 1750.

FERLIRsfélagar í Nesi.

Jarðabók Árna og Páls sem tekin var saman á árunum 1706 og 1708 á þessu svæði er víða getið um hjáleigur og afbýli sem höfðu byggst á seinni hluta 17. aldar. Margar fóru fljótlega í eyði aftur í harðindunum um 1700 eða í kjölfar Stórubólu 1707, en önnur héldust í byggð. Ekki er ástæða að í Selvogi hafi orðið verulegar breytingar í skipulagi byggðar í Selvogi fyrr en á þessari öld.

Bærinn í Nesi stóð á Bæjarhól neðan við mitt tún. Þegar tvíbýli var í Nesi, voru bæirnir nefndir Austurnes og Vesturnes. Fyrrum mun kirkjan í Nesi hafa staðið, þar sem nú er braggabygging, notuð síðast sem heygeymsla. Legsteinar komu upp, þegar grafið var fyrir þessu húsi, og munu þeir vera þarna á hlaðinu. Kirkjan var lögð niður 1706.

Selvogur – Nesborgir.

Síðustu sjóbúðir í Nesi voru niðri á kampinum, og sér fyrir þeim enn. Nesbrunnur eða Austurnesbrunnur er í Suðurtúni, beint suður af tröðunum. Hann er alltaf fullur af vatni. Þaðan lágu götur til bæjanna og allra hjáleiganna.
Vestar á kampinum ofan við vörina voru Nesborgir, þrjár fjárborgir. Vestasta borgin fór í flóðinu mikla 25. febr. 1925. Enn sést hluti af hinum tveimur.
Í austri blasir Selvogsviti við, en hann var reistur fyrst framarlega á klöppunum, en síðar færður ofar, þangað sem hann stendur nú. Eldri vitinn (1919) var stálgrindarviti, en nýi vitinn er steyptur. Hann var byggður 1931 og er 18 m hár.

Selvogur – Nesborgir.

Gísli Sigurðsson tók saman örnefnaskrá um Nes. Þar kemur m.a. fram að af bæjarstæðinu í Nesi hafi verið eitthvert fegursta útsýni í Selvogi. Í Austurtúni neðst var hjáleigan Litla-Leður. Tóftir Litla-Leðurs hafa nú verið sléttaðar út. Austast í Hátúni var Stóra-Leður. Þar sjást enn tóftir, upp við túngarðinn. Í Vesturtúni voru þrjár hjáleigur: Neðst var Bartakot í miðju túni, og Erta var ofar og austar, rétt vestan við traðirnar. Þessi kot hafa bæði verið sléttuð út. Þórðarkot var norðvestur af Ertu, vestur undir mörkum. Það er nokkurn veginn uppistandandi enn. Beitarland frá Nesi, eins og öðrum bæjum í Selvogi, er í Selvogsheiði. Hún liggur neðan frá túngörðum allt vestur að Hlíðarfjalli, neðan Svörtubjarga, um Hnúkana og austur að hreppamörkum.

Nesborg.

Ofan byggðarinnar er heiðinni skipt í Austurheiði, sem er Nesland, Miðheiði, sem er upp frá Bjarnastöðum og vestur um Torfabæjarland, og Vesturheiði eða Útheiði, sem er land Eimu og Vogsósa.
Frá túngarði í Nesi liggur sjávarkampur austur að vita. Hlaðinn garður er á honum, en hann nær ekki alla leið. Austast á kampinum var bær, sem hét Snjóhús
Gengið var að brunninum, niður að sjóbúðunum og síðan út með ströndinni að fjárborgunum, sem enn standa að hluta. Gengið var framhjá Guðnabæ, kíkt í brunninn í túninu og síðan haldið áfram yfir að Bjarnastöðum.
Þorkelsgerði

Bjarnastaðir í Selvogi.

Á túngarði austan Bjarnastaða var hlið, og lá þar um kirkjugatan frá Nesi og vestur um hjá Bjarnastöðum. „Kirkjugatan lá neðan við Harðhaus og ofan við Mosaflöt og Víðavöll“, eins og segir í örnefnaskrá.
Í fornleifakönnun um Bjarnastaði koma m.a. fram upplýsingar um Fornagarð í gegnum Selvog, ofan bæjarins. Árið 1821 segir að “máské mætti telia Meniar-Fornaldar: Sýnishorn af þeim stóra Vördslu gardi, úr Hlídar-Vatni, allt framm ad Strónd og einlægum Túngardi þadan, austur ad Snióthúsa vórdu, fyrir óllum Túnum sveitarinnar / sem óll skyldu þá hafa samfóst verid / med læstu Hlidi ad Lógbýli hvóriu.“

Fornigarður í Selvogi.

Einnig segir í sömu lýsingu að „eignad er verk þetta Erlendi Þorvardssyni sem hér var lógmadur sunnan og austan, frá 1520, til 1554; bió léngi sin efri ár ad Strónd i Selvogi og Deidi þar 1576. … Þessum nausynlegu Túna og Vórdslu Górdum verdur hér ei vidhaldid, vegna sandfoks, sem þegar hefur eydilagt, þetta, i Fyrndinni góda og Prídilega Pláts, er þá nefndist Sæluvogur, ad sógn Manna.”
Árið 1840 segir að „engar fornleifar eru hér af neinu merkilegu, nema garðlag eftir stóran varnargarð frá tíð Erlendar lögmanns Þorvarðssonar, sem liggur úr Hlíðarvatni og austur að Snjóthúsavörðu, fyrir ofan alla byggðina.

Selvogur – Fornigarður. Nesviti fjær.

Var þá hagalandið milli garðs og fjalls, en tún og engjar milli garðs og sjóar, allt sjálfvarið. Mælt er, að læst hlið hafi verið fyrir hverju lögbýli, og átti hvör heimabóndi að passa sitt hlið, að ei stæði opið, og þessvegna læst, að enginn gæti opnað hliðið óforvarandis.” Samkvæmt þessu voru læst hlið á vörslugarðinum að hverjum bæ.
Bjarnastaðavörin er neðan bæjarins. Þar er merki á klöpp, sem og „bindisteinar“ við lendingu.
Fáir staðir við ströndina eru skemmtilegri til göngu en Selvogur. Þarna er sagan svo að segja við hvert fótmál. Í dag er Selvogur lifandi minjasafn – óspillt af mannanna hendi.
Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 11 mín.

Selvogur – örnefna- og minjakort – ÓSÁ.

Skrár

Þorgarður (Sviðsholtsdraugurinn)

„Sviðholtsættinni fylgdi draugur, sem kallaður var Þorgarður. En um uppruna hans er þessi saga:
Hallldór faðir Bjarna í Sviðholti bjó að Skildinganesi og var maður auðugur. Um þessar mundir fekk maður einn, sem annað hvort var dæmdur til dauða eða ævilangrar fangelsisvistar, leyfi til þess að leysa sig út með peningum, en hann var sjálfur fátækur og fekk því loforð hjá Bjarna fyrir gjaldi því, er þurfti. Aðrir nefna til þess bróður Halldórs.
Þá er Halldór var að telja gjaldið, kom að kona hans. Hún sópaði saman peningunum og sagði að þarfara væri aft verja þeim öðruvísi en að kasta þeim svo á glæður. Seki maðurinn fekk ekki fjeð, og sagði hann að svo mætti fara að tiltæki konunnar yrði henni til lítillar hamingju og ættliði hennar. Nú átti að flytja hann utan, en dugga sú, er hann var á, týndist fyrir Austfjörðum með allri áhöfn. Eftir þetta gekk hann aftur og sótti mjög að konu Halldórs og fór svo að hún ljest. Tók draugurinn þá fyrir aðra menn í ættinni og varð að ættarfylgju. Hann var nefndur Þorgarður.
Þuríður hjet systir Bjarna í Sviðholti og sótti Þorgarður einna mest að henni. Loksins skrifaði Bjarni eftir Sigmundi, fóstursyni Latínu-Bjarna, sem var ramgöldróttur, en hann kom að vestan og dvaldist hjá Bjarna um hríð. Við það ljetti ásókn Þorgarðs.

Sviðholt.

Sigmundur bjóst við góðum launum hjá Bjarna, en minna varð úr en hann hafði ætlað. Þegar þeir Bjarni skildu spurði hann mund hvort sjer mundi vera óhætt. Sigmundur svaraði að svo yrði að vera, en enn mundi sumum af ættmönnum hans verða klaksárt, enda er sagt, að aðsóknin yrði Þuríði ]oksins að bana og alls dæi fjórir menn í ættinni, þar á meðal Þórður stúdent sonur Bjarna. Þetta var alt kent Þorgarði.

Það er mælt að Björn Gunnlaugsson hafi haft mestu skömm á Þorgarði, en sjeð hann oft. Björn þjeraði alla. En einu sinni er hann mætti Þorgarði á hann að hafa sagt: „Ekki held jeg að jeg fari nú að þjera yður“.
Þorgarður fylgdi Bjarna rektor, syni Jóns adjunkts og Ragnheiðar. En það var merkilegt um Þorgarð. að hann var svo sjóhræddur (líklega af því að hann hafði drukknað), að Bjarni rektor þurfti ekki annað en fara yfir Skerjafjörð eða út í Viðey til að losna við hann. Eftir lát Bjarna fara engar sögur af Þorgarði.“

Þorgarðsdys.

Sagan í „Þjóðsögur og munnmæli í samantekt Jóns Þorkelssonar, 1899, bls. 16-17, er svona: „Þorgarður drepur Þórð í Sviðholti; fer á kjól og stígvél; frá Birni og Þorgarði. [Eptir bréfi Guðmundar Jónssonar, Salomonssonar, úr skóla, til Friðriks prófasts Jónssonar á Stað 2. marts 1835].
Stúdent Þórður Bjarnason (Sviðholti dó af skrítilegum atvikum, að sögn manna. Óbótamaður hafði einu sinn átt að biðja einhvern forföður Þórðar Bjarnasonar að kaupa sig út frá lílsstraffi; ætlaði maðurinn reyndar að gera þetta, en varð ekki af vegna mótmæla konu hans (í Þjóðsögum Jóns Árnasonar I, 388 er sagt, að þessi hjón hafi verið Jón bóndi á Seli við Reykjavík og Guðrún kona hans. Aðrir segja, að það hafi verið Bjarni Bergsteinsson á Seli og í Skildinganesi (d. 1759) og kona hans, er neitaði Þorgarði um féð, en Bjarni var faðir Halldórs, föður Bjarna, föður Þórðar í Sviðholti.)

Skildingarnes – landamerkjasteinn 1830.

Sá seki hafði þá átt að boða manninum, að hann skyldi ekki kippa sér upp við það, þótt ókennilegir sjúkdómar vildu til í ættinni eptir þetta. Síðan brá svo við, eptir að sá seki var af tekinn, að kona þessa manns varð brjáluð. Síðan hefir ætíð einhver í ættinni verið veikur af sinnis- og hjartveiki. Þessi déskoti segja menn að einlægt hafi ásótt madame Gunnlögsen meðan Johnsen sálugi lifði. Þá hann sigldi og fórst segja menn, að hann, nefnilega Johnsen, hafi verið svo máttugur að láta hann koma með sér. Síðan hefir karlinn, að sögn manna, ætíð birzt á kjól og stígvélum.
Í haust fór Bjarnesen inn í Reykjavík til lækninga, svo hann gæti verið nær doktornum. Fór hann þá stundum að gamni upp á Klupp (klúbb). Sóru sig þá margir, bæði danskir og íslenzkir, upp á það, að þeir hefðu þá séð þénarann“.
Þorgarður var sá eini, sem komst af og ekki drukknaði af póstskipinu undir Svörtuloptum 1817. Kom hann sjóhrakinn af skipbrotinu á bæ undir Jökli um kvöldið og bað að lofa sér að vera, en var farinn um morguninn, þegar fólk kom á fætur, og hafði þá áður drepið þrjár kýr í fjósinu í þóknun fyrir næturgreiðann. Eptir það er sagt, að hann hafi um hríð öðru hverju haldið sig að konu Björns Gunnlaugssonar, ekkju Jóns skólakennara og systur Þórðar í Sviðholti. Er sagt Þorgarði hafi þó heldur staðið geigur af Birni, og hefir hann líklega verið hræddur um, að hann mundi reikna sig í rot með tölvísi. Lagði Björn og litla virðing á Þorgarð. Björn þéraði alla, en þegar Þorgarður varð á vegi hans, er haft eptir honum: „Já, ekki held eg fari ekki að þéra yður“ og „farið þér nú út um norðurdyrnar“.

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins 25. ágúst 1946, bls. 344.
-Þjóðsögur og munnmæli, Jón Þorkelsson, 1899, bls. 16-17.

Þorgarðsdys í Arnarnesi.

Árnastígur – Brauðstígur – byrgi – hellir

Reykjanesviti III

Hversdagshetjan – Ingi Gunnlaugsson

Seljabót – Keflavík – Klofningar

Grindaskarðavegur – Kaldá

Eyktarmörk

Kristjánstangi – Andrésarborg

Stiflishóladraugur

Nes – kirkjugarður – brunnur – borgir – Bjarnastaðir

Þorgarður (Sviðsholtsdraugurinn)

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?