Samspil skipulags við náttúrufarsþætti

Í bók Trausta Valssonar,”Skipulag byggðar á Íslandi – frá landnámi til líðandi stundar”, er m.a. fjallað um samspil skipulags við náttúrufarsþætti og hversu mikilvægt er að fulltrúar skipulagsyfirvalda taki tillit til náttúru- og umhverfisþátta:
“Á Íslandi er meira um beint samspil mannlífs, atvinnulífs og byggða, við náttúruöflin en í flestum öðrum löndum. Þess vegna einkennast skipulagsverkefni á Íslandi meira af því en víðast annarsstaðar, að gera athuganir á náttúrunni þegar í upphafi, þegar skipulag er undirbúið.
Þetta er reyndar stefna í skipulagsfræðum, sem hefur sótt mikið á hvarvetna í heiminum, m.a. vegna þess að heimurinn og einstök svæði, hafa verið að uppgötva að mikil þörf er á að stefna að sjálfbærni í uppbyggingu samfélaganna. Þessi sjálfbærni gengur t.d. út á það að ekki sé gengið það mikið á umhverfið að það bíði skaða af, hvort sem um er að ræða vatn, loft eða gróðurfar, eða jafnvel félagslegt umhverfi eða efnahagslegt umhverfi.
Mörgum finnst sem hér sé kominn leiður stimpill á þau verefni sem skipulagsmönnum eru fengin í hendur vegna þess að þetta leiðir oft til þess að það verður að setja ákveðnar takmarkanir á starfsemi til þess að hún skemmi ekki út frá sér.
Í raun er það hinsvegar svo að með þessu er verið að forða því að óhapp verði og tryggja umhverfisgæði, þannig að þótt þetta leiði því miður oft til þess að hömlur eru settar á margskonar starfsemi, þá er hinn yfirgrípandi tilgangur raunverulega mjög jákvæður.
Það að þetta sé orðið höfuðnauðsyn er staðfest með tiltölulega nýjum lögum þar sem gert er að skyldu við allar stórar framkvæmdir í landinu, að gera svokallað umhverfismat á framkvæmdinni til þess að sjá hvort hún fer of langt í því að skemma umhverfið.
Um leið verður að muna að þessi matsferill er til þess ætlaður að leiðbeina mönnum við að skipuleggja og hanna viðkomandi framkvæmd þegar frá upphafi þannig, að hún sé ekki til þess líkleg að valda miklum skaða.
Hugmyndafræði þessa ð láta það verða að stóru atriði í öllu skipulags- og framkvæmdastarfi að taka tillit til náttúrunnar, er sá grunntónn nú er ríkjandi.
Saga samspils við náttúruna er mjög afdráttalaus í íslenskri sögu og er þess vegna mjög gott að læra af henni. Til þess að lesandinn sé vel í stakk búinn til að skillja þessa tegund af sögu sem varðar samspil byggðarinnar í landinu við náttúruna, þá fjallar hin Fyrsta bók, sem svo er kölluð í þessu riti, um náttúrna og það mótandi afl sem hún er í allri okkar byggðasögu.
Náttúran er í fyrsta lagi það mótandi afl sem hefur búið til landið sjálft og síðan búa í henni frumöfl og þeir náttúrufarsferlar sem hafa áfram haldið að sverfa landið, slípa það og móta.
Á fyrstu öldum Íslandsbyggðar, þegar maðurinn lifði nánast eingöngu af því sem náttúran og landið gaf, voru hinar ýmsu náttúrufarsaðstæður fyrir búsetu langmikilvægast af öllu því er varðar það hvernig byggðarmynstrið varð til og mótaðist í aldanna rás.
Norðmenn urðu með fyrstu þjóðum til að taka náttúrufarsþætti með inn í nútíma skipulagsvinnu. Er þetta m.a. vegna þess að þeir þurfa oft að skipuleggja byggð í brattlendi og þar sem hætta er á snjóflóðum og skriðuföllum. Einnig er mikilvægt að huga vel að hvar sólar nýtur í svo norðlægu landi.
Á Íslandi hefur stundum verið unnið að gerð náttúrufarsúttekta í aðdraganda skipulags. Mjög er þó mismunandi hvaða náttúrufarsforsendur eru mikilvægastar eftir því í hvaða mælikvarða er unnið, og fyrir hverskonar byggð og hverskonar aðstæður er skipulagt.”
Ljóst er af nýlegum dæmum að skipulagsyfirvöld í hinum einstöku byggðalögum Reykjanesskagans horfa lítt til umhverfisþátta skipulagsmálanna – virðast einfaldlega lítt meðvituð um gildi þeirra, þrátt fyrir kynningar og nýstefnur í þeim málum. Sem dæmi má nefna að hús eru byggð ofan á fornar þjóðleiðir, verðmæt útivistarsvæði eru lögð undir afgangsúrræði og algerlega hefur gleymst að meta heilstætt gildi áþreifanlegra minja um búsetu- og atvinnusögu svæðanna til lengri framtíðar. Sjá t.d. Selhraun – minjar.