Hafnarfjörður – Síða 16

Tag Archive for: Hafnarfjörður

Hleinar – skilti

Á upplýsingaskilti við Hleina má lesa eftirfarandi:

Friðlýsingarsvæðið á Hleinum.

„Hleinar voru friðlýstir sem fólkvangur árið 2009. markmiðið með friðlýsingu svæðisins er að vernda fjöru og útivistarsvæði í fögru hraunumhverfi sem vaxið er náttúrulegum gróðri, svo sem mosa- og lynggróðri. Jafnframt er það markmið friðlýsingarinnar að vernda búsetulandslag og menningarminjar, en á svæðinu eru tóftir, fiskreitir, grjóthleðslur, gerði, garðar og vagnslóðar.

Fólkvangurinn er í Hafnarfjarðarhrauni sem rann fyrir um 8.000 árum úr Búrfellsgíg sem er norðan Valhnúka og helgafells. Hraunið er útbreitt í Hafnarfirði og Garðbæ og kallast mörgum nöfnum, s.s. Smyrlabúðarhraun, Gráhelluhraun, Lækjarbotnahraun, Stekkjarhraun, Urriðakotshraun, Hafnarfjarðarhraun, garðahraun og Gálgahraun. Einu nafni kallast það Búrfellshraun. Fólkvangurinn er 32.3 hektarar að stærð og er hluti af friðlýsingu búsvæða fugla við Álftanes og Skerjafjörð í samræmi við náttúrverndaráætlun 2004-2008.

Brúsastaðir og Fagrihvammur á Hleinum.

Í auglýsingu fyrir stofnun fólkvangsins á Hleinum kemur m.a. fram að almenningi er heimil för um fólkvanginn, enda sé gætt góðrar umgengni. Í samræmi við samþykkt um hundahald er óheimilt að hafa hunda í fólkvanginum án fylgdar og tryggar stjórnar. Akstur vélknúinna farartækja utan akvega er óheimil í fólkvanginum. (Akstur utan vega er bannaður samkvæmt náttúrverndarlögum.)

Tóftir Skerseyrar.

Óheimilt er að spilla gróðri og trufla dýralíf í fólkvanginum. Óheimilt er að hrófla við eða skemma á annan hátt jarðmyndanir í fólkvanginum. Veiðar á dýrum sem valda tjóri eru heimilar í fólkvanginum en þó aðeins í samræmi við lög 64/1994. Óheimilt er að hrófla við eða skemma á annan hátt menningarminjum á hinu friðlýsta svæði.

Fiskútbreiðsla á Langeyrarmölum.

Upp úr aldamótunum 1900 var fyrsta fiskgeymsluhúsið reist á Langeyrarmölum og var það útgerðar- og kaupmaðurinn August Flygenring sem stóð fyrir því. Á mölunum var fiskvinnsla Augusts og var þar verkaður fiskur sem veiddur hafði verið á skútum hans. Allur fiskur var þá þveginn úti, framan í hámalarkambinum. Þvottakerin voru sundursagaðar stórar ámur og stóð ein stúlka við hvert ker. Þvegið var úr sjó, sem ýmist var borinn í vatnsfötum eða tunnum sem bornar voru á handbörum. Allur fiskur var talinn að eða frá stúlkunum, þar sem fiskurinn var þveginn í ákvæðisvinnu. Á langeyrarmölum var aðalfiskbreiðslusvæðið malarkamburinn meðfram sjónum, breitt var á sjávarmölina frá Sjónarhóli bæjarmegin og út á Rauðsnef, og áfram úr á litlu Langeyrarmalir út undir Brúsastaði að vestanverðu, ef með þyrfti. Auk þessa rak August mikla lifrabræðslu á mölunum og sjást minjar um hana enn við Herfjólfsgötu.

Örnefni við Hleina.

Lengi vel var ekki vegasamband á milli Langeyrar og Hafnarfjarðar og engin bryggja var á mölunum. Bátar og skip sem komu með fisk eða annan varning til löndunar lágu þá skammt frá landi og var fiskurinn fluttur í land á sérstökum löndunarbátum sem voru bæði breiðir og grunnristir. Í fjörunni var komið upp færanlegum bryggjum sem voru geymdar uppi á malarkambinum þegar þær voru ekki í notkun. Bryggjurnar voru þannig útbúnar að undir þeim voru járnslegnir staurar til að auðveldara væri að renna þeim í mölinni en sex til átta menn þurfti til að ýta þeim niður fjöruna og fram ís jó. Neðri endi bryggjunnar var hærri til að bryggjugólfið væri lárétt í hallanum í fjörunni. Ef löndun tók langan tíma þurfti oft að færa bryggjurnar til eftir sjávarföllum þar sem þær flutu ekki heldur hvíldu á botninum.“

Upplýsingaskilti á Hleinum.

Skrár

Hvaleyrarlón – skilti

Á upplýsingaskilti við Hvaleyrarlón má lesa eftirfarandi:

Friðlýsingarsvæðið við Hvaleyri og Hvaleyrarlón.

„Hvaleyrarlón og Hvaleyrarhöfði voru friðlýst sem fólkvangur árið 2009. Markmið friðlýsingarinnar var að vernda lífríki leirunnar í lóninu og fjörunnar fyrir Hvaleyrarhöfðann. Leirur hafa átt í vök að verjast á Suðvesturlandi en þær eru afar mikilvæg fæðulind fugla, ekki síst á fartímum og vetrum. Vaðfuglar af ýmsum tegundum koma í stórum hópum á Hvaleyrarlón. Leiru eru auðugar af sjávarhryggleysingjum, t.d. liðormum, lindýrum og krabbadýrum, sem eru undirstaða fuglalífsins.
Einnig var friðlýsingunni ætlað að tryggja fólki áhugavert útivistarsvæði til að fræðast um lífríkið og til fuglaskoðunar.

Hvaleyrarlón og Hvaleyrarhöfði voru friðlýst sem fólkvangur 3. apríl 2009 til að vernda lífríki og leirur svæðisins sem eru m.a. mikilvægt búsvæði fugla og til að tryggja útivistar- og fræðslusvæði til útiveru og fuglaskoðunar. Dýralíf í leiru er allauðugt og er fuglalíf sérlega auðugt á svæðinu.

Aðgengi að fólkvanginum er gott og fyrir grunnskóla og leikskóla í nágrenninu er svæðið tilvalið til útikennslu. Svæðið hefur lengi veriðe ftirsótt til útivistar og talið ákjósanlegt til fuglaskoðunar allt árið um kring. Stundum hefur mátt sjá þar sjaldséða fugla eins og gráhegra.

Í auglýsingu um stofnun fólksvangs Hvaleyrarlóns og Hvaleyrarhöfða kemur m.a. fram að almenningi er heimil för um fólkvanginn, enda sé gætt góðrar umgengni. Í samræmi við samþykkt um hundahald er lausaganga hunda óheimil.
Umferð vélknúinna farartækja, þ.m.t. sjóþotna (jet-ski), er óheimild í friðlandinu. Þó er eigendum bátaskýla við Hvaleyrarlón heimilt að sigla að skýlunum, en þeim ber að tryggja að ekki hljótist af mengun vegna spilliefna.

Hvaleyrarlón

Hvaleyrarlón.

Í Hauksbók Landnámu þar sem segir frá heimferð Hrafna-Flóka og samferðamanna hans frá íslandi er stuttur texti um Hafnarfjörð og Hvaleyrarlónið. Eftir að þeir höfðu dvalið hér á landi í eitt ár lögðu þeir af stað heim til Noregs en þegar komið var út fyrir Reykajnes lentu þeir í óveðri.

Upplýsingaskilti við Hvaleyrarlón.

„Þeim beit eigi fyrir Reykjanes, og sleit frá þeim bátinn og á Herjólf, – hann kom í Herjólfshöfn. Flóki kom í Hafnarfjörð, – þeir fundu hval á eyri einni út frá firðinum og kölluðu Hvaleyri – þar fundust þeir Herjólfur.“ Talið er að Herjólfshöfn sé Hvaleyrarlónið en þar var höfnin sem Hafnarfjörður dregur nafn sitt af. Þá var lónið mun stærra og myndaði öruggt skjól fyrir skip sem þar lágu.

Upp úr 1400 var Hafnarfjörður orðinn ein helsta höfn landsins enda frá náttúrnnar hendi mjög góð. Þá gekk mikill grandi eins og hafnargarður norðaustur úr Hvaleyrinni, Hvaleyrargrandi, sem endaði í Háagranda eða Grandhöfða nokkuð frá landi. Á þeim granda reis fyrsti verslunarstaðurinn í firðinum, Fornubúðir, og réðu þar ríkjum m.a.a. Hansakaupmenn sem létu reisa þar fyrstu lútnersku kirkjuna hér á landi.

Hafnarfjörður – minnismerki við Flensborgarhöfn um veru Þjóðverja í Hafnarfirði fyrrum.

Plágan síðari, mjög mannskæð farsótt sem gekk á Íslandi á árunum 1494-95, barst til landsins með ensku kaupskipi sem lá á Hvaleyrarlóni. Í heimildum er því lýst að plágan hafi komið úr bláu klæði „og þegar hún kom upp fyrst úr klæðinu, hafi hún verið sem fugl að sjá, og úr því sem reykur upp í loftið“. Almennt er talið að þetta hafi verið lungnapest, sú sama og svartidauði, sem gengið hafi um landið í upphafi aldarinnar.

Árið 1677 var kaupstaðurinn fluttur af grandanum yfir á jörðina Akurgerði, einkum vegna þess að sökum sjávargangs var farið að bera töluvert á landbroti þar. Í lýsingu frá lokum 18. aldar kemur fram að Hafnarfjörður hafi verið aðalhöfn landsins og „sú lanbezta allt árið um kring og meira að segja mörg að vetrarlagi án verulegs tilkostnaðar“.“

Fornubúðir

Gísli Sigurðsson skrifaði um Fornubúðir í ritið Sögu árið 1961. Þar segir hann m.a.:
„Fornubúðir hét hann, verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð á miðöldum.

Hvaleyrarlón, Hvaleyrargrandi og Háigrandi (Fornubúðir) árið 1902.

Hann er talinn hafa staðið á Hvaleyrargranda, sem líka er nefndur Hafnarfjarðargrandi eða Grandinn við Hafnarfjörð. Þarna er hann talinn hafa staðið, frá því sögur hófust um verzlun og siglingar til Hafnarfjarðar fram til ársins 1677, að verzlunarstaðurinn var fluttur norður yfir fjörðinn, í land Akurgerðis, hjáleigunnar hjá Görðum. Talið er, að færsla þessi hafi átt sér stað sérstaklega vegna þess, að þrengdist um hann af landbroti og sjávargangi.

Hafnarfjörður. Hér má sjá (gul lína) strandlínuna árið 1903. Háigrandi og Fornubúðir voru á móts við Flensborg. Hvaleyrargrandi (og þar með fyrrgreind örnefni) er að mestu kominn undir uppfyllingu.

Í þann tíma, sem verzlunarstaðurinn var á Hvaleyrargranda, hefur Háigrandi verið eins konar höfði eða hólmi.

Fornubúðir.

Á þessum hólma eða höfða, Háagranda, hefur auðveldlega mátt koma fyrir húsum, tóttum sem tjaldað var yfir.
Vel mátti fleyta allstórum skipum og leggja þeim við háan, þverhníptan bakkann og binda þau. Ferming og afferming var því óvenju hagstæð. Af landi varð Háigrandi ekki sóttur nema frá einni hlið og þar auðvelt að verjast óvinum.“ – Saga 01.01.1961, Gísli Sigurðsson – Fonubúðir, bls. 291-298.

Hvaleyrarlón.

Skrár

Hansabærinn Hafnarfjörður – skilti

Á upplýsingaskilti við Smábátabryggjuna (Flensborgarhöfnina) í Hafnarfirði má lesa eftirfarandi um Hansabæinn Hafnarfjörð:

„Hið svokallaða Hansasamband var stofnað í Lübeck í Þýskalandi á 13 öld og var bandalag kaupmanna í verslunargildum borga í Norður- og Vestur-Evrópu. Lübeck var á þessum tíma mjög öflug verslunarborg og útskipunarhöfn inn á Eystrasaltið eftir að elsti skipaskurður Evrópu var opnaður árið 1398 á milli Trave og Elbe.

Upplýsingaskiltið við smábátabryggjuna.

Upp úr 1470 hófu Hansakaupmenn að sigla til Íslands, upphaflega komu þeir einungis frá Bergen í Noregi en fljótlega einnig frá þýsku Hansaborgunum Hamborg, Lübeck og Bremen. Konungur hafði veitt Hansakaupmönnum leyfisbréf til verslunar á Íslandi árið 1468 en mikil samkeppni myndaðist á milli enskra og þýskra kaupmanna um bestu hafnirnar hér á landi í kjölfarið og til eru heimildir frá árinu 1475 um ófrið þeirra á milli við Hafnarfjörð.

Minnismerki þetta var afhjúpað á Óseyrarbryggju við Flensborgarhöfn í Hafnarfirði í júlí 2003 um fyrstu lúthersku kirkjuna sem reist var á Íslandi, árið 1533. Kirkjan stóð á Háagranda í Hafnarfirði þar sem þýskir Hamborgar kaupmenn stunduðu verslun sína í rúmlega eina öld. Hún var reist til þess að þjóna þýskum farmönnum og var grafreiturinn við kirkjuna hinsta hvíla þeirra sem týndu lífi fjarri fósturjörðinni. Kirkjan var reist úr þýskum kjörviði og henni haldið við af Þjóðverjum allt til ársins 1603, en þá var þeim meinuð hvers kyns verslun á Íslandi. Var kirkjan tekin niður nokkrum árum síðar. Forsetar Íslands og Þýskalands afhjúpuðu minnismerkið, sem er verk þýska listamannsins Hartmuts Langs, sem kallar sig Lupus. Verkið myndar táknrænan gotneskan boga úr íslensku grjóti og nær sex og hálfs metra hæð. Hliðið minnist samskipta Íslendinga og Þjóðverja til forna og vísar veginn um ókomna tíð.

Ófriðurinn hélt áfram um nokkurra ára skeið en svo fór að upp úr 1480 höfðu Þjóðverjarnir náð að hrekja Englendinga frá Hafnarfirði, Straumsvík og Básendum. Þýsku kaupmennirnir urðu mun vinsælli en þeir ensku, einkum vegna þess ap þeir fóru með friði og buðu ódýrari og fjölbreyttari varning en hinir höfðu gert. Baráttan um Íslandsverslunina sneri ekki nema að litlum hluta að innflutningi, fyrst og síðast var sóst eftir íslenskri skreið til að viðhalda völdum á skreiðarmörkuðum Evrópu. Hafnarfjörður var aðalhöfn Hansakaupmanna hér á landi á ofanverðri 15. öld og alla þá 16. og má segja að hann hafi verið þýskur bær á þessu tímabili.

Verslunarbúðir Hansakaupmanna í Hafnarfirði voru á svoköllum Háagranda sem var ysti hluti Hvaleyrargranda. Þar höfðu þeir ríka þörf fyrir varanlegan húsakost enda fjölmennar áhafnir á skipum þeirra, jafnvel um 60 manns á hverju. Í frumskýrslum þýsku kaupskipanna má sjá að þeir fluttu töluvert af byggingarvið til landsins til smíði verslunarhúsa og vöruskemma en einnig kirkjuvið til kirkjubyggingar.

Þekkt er að þýskir kaupmenn reistur sér kirkjur í erlendum höfnum og það gerðu þeir einnig hér. Kirkjan sem Hansakaupmenn reistur í Hafnarfirði var fyrsta lúterska kirkjan hér á landi og nokkuð vegleg timburkirkja með koparþaki.

Að stofnun og byggingu kirkjunnar stóðu bæði kaupmenn og skipstjórar sem lögðu stund á Íslandssiglingar en þeir voru í trúarlegu bræðralagi sem bar nafnið „Die Islandfahrerbrüderschaft“.

Skip Hansakaupmanna.

Kristján IV. danakonungur gat út tilskipun sína um einokunarverslunina árið 1602 en með henni var öllum öðrum en þegnum danska ríkisins bannað að stunda verslun á Íslandi. Liðu undir lok áhrif þýskra kaupmanna í Hafnarfirði og hið beina verslunarsamband á milli Hafnarfjarðar og Hamborgar. Konungur gaf einnig út þá tilskipun árið 1608 að allar byggingar Hansakaupmanna í Hafnarfirði skyldu rifnar.“

Í heimildum segir jafnframt um Hansaverslunina:

Lübeck fyrrum.

„Þjóðverjar höfðu á 13. öld náð undir sig mikilli verzlun við Norðurlönd, en er Íslendingar voru gengnir Norðmönnum á hönd, eftir 1264, vildu Norðmenn gæta hagsmuna sinna í verzlunarviðskiptum við Ísland, og var þá Björgvin aðalverzlunarstaður Islendinga um langt skeið. Þjóðverjum var þá bannað að sigla „ultra Bergas versus partes boreales“, og urðu menn í fyrstu að gæta þessa. En Englendingar ráku allmikla verzlun á Íslandi frá upphafi 15. aldar, án þess að fá leyfi til þess hjá Norðmönnum. Þeir voru illa þokkaðir hjá Íslendingum, og þegar þýzku Hansakaupmennimir tóku að verzla við Ísland á seinni hluta 15. aldar, fór ekki hjá því, að margs konar árekstrar yrðu.

Hafnarfjörður 1903.

Það voru einkum Hansaborgirnar Hamborg og Bremen, en að nokkru einnig Lübeck, Danzig, Bostock, Wismar og Stralsund og jafnvel Lüneburg, er þessa verzlun ráku. Þjóðverjar voru vel séðir á Íslandi, og var jafnvel litið á þá sem verndara Íslendinga gagnvart Bretum, er frömdu ýmis ódæðisverk. Þeir drápu t. d. hirðstjórann Björn Þorleifsson 1467 á Snæfellsnesi. Eftirmaður hans einn var Þjóðverjinn Diederik Pining, er Piningsdómur er við kenndur, en hann er frá l.júlí 1490 um réttindi erlendra kaupmanna á Íslandi. Það er sagt, að Pining hafi siglt til Norður-Ameríku 20 árum á undan Kolumbusi. Pining gaf út tilskipun m. a. um, að ríkið skyldi annast fátækrahjálp. Er þessu mjög vel lýst í riti Hans Friedrich Bluncks „Auf grosser Fahrt“. Um árekstra Breta og Þjóðverja á íslandi ber einkum að geta um atburð þann, er varð á höfninni í Grindavík sumarið 1532.

Hafnarfjörður. Kortið frá 1903 er lagt yfir loftmynd frá 1978 svo sjá megi afstöðuna á Háagranda og Fornubúðum.

Þar lá brezkt skip, „Peter Gibson“ frá London, og veiddu skipverjar bæði fisk og seldu varning sinn. Þá komu þangað nokkrir kaupmenn frá Hamborg og Bremen og heimtuðu að kaupa sama fiskinn, er Englendingar höfðu lagt til hliðar fyrir sjálfa sig. Englendingar neituðu um viðskiptin, en þá komu þangað Hansakaupmenn með 280 manns á 8 skipum frá Hamborg og Bremen. Þeir réðust á enska skipið um nóttina og drápu 15 manns af áhöfninni. Enskar og þýzkar heimildir eru ekki sammála um ástæðuna fyrir þessum fjandskap, en hann leiddi til stjórnmáladeilna milli Breta og Dana, auk þess sem danska stjórnin gat ekki unað því, að landsstjóri hennar hafði verið veginn 1467, án þess að hefndir kæmu fyrir. Verzlun Hansakaupmanna á Íslandi jókst og náði hámarki sinu í upphafi 16. aldar.

Hluti af Íslandskorti Guðbrands Þorlákssonar, biskups, 1590.

Konungur Dana reyndi nú að losna smám saman við verzlun annarra þjóða, og þetta leiddi til, að einokunarverzlunin komst á 1602, er stóð til 1787, og á þessu tímabili hrakaði Íslendingum mjög í öllum efnum. Hansakaupmenn ráku allmikla verzlun fram að einokunartímabilinu. Það er sagt, að þeir hafi reist þýzka kirkju í Hafnarfirði. Gætti ýmissa áhrifa þeirra, einkum hafa mörg orð úr þýzku verzlunarmáli komizt inn í íslenzku á þessu tímabili.“ -Skírnir 1. jan. 1960, Alexander Jóhannesson, menningasamband Þjóðverja og Íslendinga, bls. 49-50.

Hafnarfjörður. Hér má sjá (gul lína) strandlínuna árið 1903. Hvaleyrargrandi austanverður, þ.á.m. Háigrandi og Fornubúðir, er kominn undir uppfyllingu.

Skrár

Setbergsrústin – skilti

Á upplýsingaskilti við rústir gamla Setbergsbæjarins í Hafnarfirði má lesa eftirfarandi:

„Um aldir hefur verið búið á jörðinni Setbergi við Hafnarfjörð en elstu heimildir um jörðina eru frá árinu 1505. Bærinn stóð ofarlega í Setbergstúninu en túnið lá á móti suðvestri. Upp úr 1770 var bærinn teiknaður upp og var þá hinn reisulegasti enda sýslumannssetur. Minjar Setbergsbæjarins, sem hér eru, hafa verið friðlýstar.

Teikning af Setbergsbænum eftir Sir Joseph Banks frá 1772.

Setbergsannáll var ritaður af Gísla Þorkelssyni sem fæddist á Setbergi 1676 og bjó þar megnið af ævi sinni. Segja má að þessi annáll sé sérstakt bókmenntaverk því að þar er töfraskilningur ráðandi og reglulega sagt frá fyrirbærum á borð við sæskrímsli, náttúruvættir og himnasýnir eins um staðreyndir hafi verið að ræða. Þar er meðal annars sagt frá ljóni sem rak á land árið 1230 með hafís og tókst að valda miklum skaða en slík sjón eru annars lítið þekkt. Annað dæmi er frá árinu 1206, þar segir: „Rak suður með garði skrímsli með 8 fótum í einu norðanverðri; var grátt sem selur með heststrjónu eður haus, en rófu upp úr bakinu; hvarf nóttina eftir. Þetta skeði um veturnætur.“

Galdraprestsþúfa við gamla Setbergsbæinn.

Til eru sögur um bænahús eða kapellu við Setbergsbæinn og á hún að hafa staðið þar sem nú er „Galdraprestaþúfa“ skammt frá bæjarrústinni. Þar réð meðal annars ríkjum sr. Þorsteinn Björnsson (d. 1675) en eftir hann liggur kvæðasafnið „Noctes Setbergenes“ eða Setbergsnætur sem varðveitt er í Árnasafninu. Kvæðasafn þetta orti hann meðal annars til að „stytta sér hið leiða líf“ eins og hann orðaði það sjálfur. Þorsteinn þessi var, að telið er, rammgöldróttur og lagði hann svo á að ekki mætti hrófla við þessari þúfu án þess að illa færi.

Forn Íslandskort með skrímslum og öðrum forynjum.

Þegar Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns var rituð árið 1703 voru allar jarðir í Álftaneshreppi ýmist í eigu konungs eða Garðakirkju með þeirri einni undantekningu að jörðin Setberg var í eigu Þóru Þorsteinsdóttur. Álftaneshreppur náði á þeim tíma allt frá Kópavogslæk og suður að Hvassahrauni. Þá voru heimilismenn sex og á bænum voru fimm kýr, 23 ær, fjórir suaðir veturgamlir og fjórir hestar og selstöð átti jörðin þar sem heitir Ketshellir eða Kershellir. Í sömu lýsingu kemur fram að „silungsveiði hefur hjer til forna verið í Hamarskotslæk, kynni og enn að vera ef ekki spillti þeir með þvernetjum sem fyrir neðan búa“, Setberg átti ekki land að sjó en fram kemur í heimildum að jörðin hafi haft búðaaðstöðu og skipsuppsátur í landi Garða þar sem heitir Skipaklettur og greitt leigu fyrir. Skipaklettur var þar sem Norðurbakkinn er í dag við Hafnarfjarðarhöfn en hann var brotinn niður þegar fiskverkunarhús Bæjarútgerðar Hafnarfjarðar var byggt um miða 20. öld.“

Tóftir gamla Setbergsbæjarins.

Í örnefnaskrá fyrir Setberg segir m.a.:
„Samkvæmt máldaga fyrir jörðinni Setbergi í Garðahreppi, dagsettum 6. júní 1523, eru landamerki jarðarinnar Setbergs sem hér segir: Úr miðjum Kethelli og í stein þann, er stendur í fremsta Tjarnholti; úr honum og í Flóðhálsinn; úr Flóðhálsinum og í Álftatanga, úr honum og í hellu, er stendur í Lambhaga. Þaðan í neðstu jarðbrú, svo eftir því sem lækurinn afsker í túngarðsendann; þaðan í Silungahellu, svo þaðan í þúfuna, sem suður á holtinu stendur, úr henni og í syðri Lækjarbotna, úr þeim og í Gráhellu, úr henni og í miðjan Kethelli. [Nmgr.: Landamerkjaskrá er samkvæmt landamerkjabók Gullbringu- og Kjósarsýslu. J. H.]

Setberg – loftmynd.

Setberg, jörð í Garðahreppi, fyrrum í Álftaneshreppi. Setbergsbær stóð í Setbergstúni ofarlega nokkuð og lá túnið mót suðvestri. Túngarðar eða Setbergstúngarðar lágu að því að sunnan, austan og norðan. Suðurtúngarður lá neðan frá læk, sem síðar getur, upp á holtið að fjárhúsi, er þar er. Austurgarður er ofan túns allt út að austurtúngarðshliði og þaðan nokkuð lengra, en þá tekur norðurtúngarður við, og nær hann allt niður að læk. Gamligarður, þar sem túnið er hæst ofan bæjar. Markar enn fyrir þessu garðlagi.

Setberg – túnakort 1918.

Setbergsbrunnur lá í lægð niður frá austurbæjarhorni. Þaðan lá svo brunngatan niður að brunninum. Túnið hér var kallað Niðurtún eða Suðurtún, allt upp undir fjárhúsið. Þar var utan garðs Stöðullinn, og innan garðs var Stöðulgerði. Milli Gamlagarðs og túngarðs voru nefndar Útfæringar allt út að hliði. Frá vesturbæjarhorni lágu Setbergstraðir austur um túnið. Þar sem það var hæst, var farið framhjá Galdraprestsþúfu, en þúfa sú mun vera kapella, sem eitt sinn var hér á Setbergi. Á þúfu þessari sat löngum Þorsteinn Björnsson prestur, og hér orti hann „Noctes Setbergenses“. Eru ströng fyrirmæli um að hrófla ekki við þúfu þessari. Í Norðurtúni var Setbergskot eða Norðurkot og kringum það Norðurkotstún.“ –Örnefnalýsing Gísla Sigurðssonar um Setberg.

Setberg 1984. Gamla Setbergsbæinn má sjá efst í hægra horninu – á þeim stað, sem hann var.

Skrár

Kapellan í Kapelluhrauni – skilti

Tvö upplýsingaskilti eru við uppgerða kapellu í Kapelluhrauni, gegnt álverinu; annað frá Þjóðminjasafninu og hitt frá Byggðasafni Hafnarfjarðar.
Á fyrrnefnda skiltinu stendur:

Upplýsinagskilti Þjóðminjasafnsins við kapelluna.

„Rústir smákapellu frá miðöldum, sem reist hefur verið til skjóls fyrir ferðamenn í illveðrum við hina fornu alfaraleið um Nýjahraun (Kapelluhraun), sem mun hafa runnið á 14. öld. Kapellan var rannsökuð 1950 og fannst þar lítið líkneski úr leir af heilagri Barböru, hollenskt að uppruna. Heldur Barbara á turni, einkennistákni sínu, en hún var efir helgisögunni lokuð inni í turni og leið þar píslavættisdauða. Gott þótti að heita á heilaga Barböru gegn eldsvoða og gæti hún hafa orðið fyrir valinu vegna eldhraunsins.“

Á síðarnefnda skiltinu stendur:

„Árið 1950 var rústin rannsökuð af þeim dr, Kristjáni Eldjárn þjóðminjaverði, Gísla Gestssyni safnverði, Jóhanni Briem listmálara og dr. Jóni Jóhannessyni. Fundust þá nokkrir munir í rústinnni og ber þar helst að nefna hluta af líkneski heilagrar Barböru. Líkneskið var úr grágulum leirsteini og var einungs um 3.3. cm á hæð, en hefur líklega verið um 5.5. cm heilt. Þar sem hraunið sem kapellan stendur á er yngra en landnám var það vel við hæfi að einmitt heilög Barbara fanst þarna, sem e.t.v. stendur í sambandi við bæn um það, að svona hrikalegt hraunrennsli endurtaki sig ekki. Styttan sem fannst við rannsóknina er varðveitt á Þjóðminjasafni Íslands, en þessi hérna er eftir líking, svipuð en lítið eitt stærri.
Kapella þessi var alveg við gamla veginn og hefur því líklega einnig verið eins konar sæluhús. menn hafa farið þar inn til að bilja bæn sína, en líka til að hvílast eða leita skjóls í vondum veðrum.

Upplýsingaskilti Byggðasafnsins við kapelluna.

Kapella þessi er á skrá yfir friðlýstar fornminjar og er talið að hún sé frá kaþólskum tíma en ekki hefur hún verið aldursgreind nánar. Hraunið umhverfis kapelluna hefur verið kallað Kapelluhraun eða Nýjahraun og er talið að það hafi runnið einhvern tímann á tímabilinu 1100-1300. Kapellan er rétt við gamla krákustíginn, sem ruddur var fljótlega eftir að hraunið rann og hefur verið alfaraleið úr á nes öldum saman.

Saga heilagrar Barböru:

Kapella – stytta af heilagri Barböru.

Snemma á 3. öld var höfðingi í borginni Nikódemdíu í Litlu-Asíu, þar sem nú er Izmid í Tyrklandi. Átti hann forkunnarfríða dóttur er Barbara hét. Hún var í æsku lokuð inni í turni einum til að forðast biðla en þrátt fyrir einangrunina tókst Origenes kirkjuföður að komast inn til hennar og fyrir fortölur hans tók hún kristna trú. Barbara lét aldrei af trú sinni, þrátt fyrir pyntingar sem að stærstum hluta voru gerðar að kröfu föður hennar, sem vildi snúa henni aftur til heiðinnar trúar. Að lokum var hún leidd fyrir dómara og dæmd til lífláts í ofsóknum á kristna menn.
Hún varð snemma kaþólskur dýrlingur, aðallega ákölluð við óvænta hættu, eldsvoða, sprengingar og þess háttar. Hérlendis lá því beint við að ákalla hana í sambandi við jarðelda og hraunflóð.“

Sjá meira um kapelluna HÉR.

Kapellan í Kapelluhrauni.

Skrár

Almenningsrafvæðing á Íslandi – skilti

Á tveimur upplýsingaskiltum, annars vegar við Austurgötu nálægt Læknum og hins vegar við „Reykdalsstífluna“ ofan Hörðuvalla er eftirfarandi texti um fyrstu almenningsrafveituna á Íslandi:

Verksmiðjan og fyrsta almenningsrafveitan

Trésmíðaverkstæði Reykdals við Lækjargötu.

Árið 1901 flutti ungur trésmiður til Hafnarfjarðar, Jóhannes J. Reykdal, en hann hafði þá nýlokið námi í iðn sinni í Danmörku. Til Hafnarfjarðar kom hann í þeim erindagjörðum að stofna hér trésmíðaverksmiðju en hann taldi að Hamarskotslækurinn væri ákjósanlegur aflgjafi fyrir vélar verksmiðjunnar.

Jóhannes Reykdal – Skilti um fyrsty almenningsrafveituna á Íslandi við Lækinn.

Í verksmiðju þessari, sem tók til starfa árið 1903, voru átta trésmíðavélar sem allar voru knúnar áfram af fallorku lækjarins. Það var þannig gert að 94 metra langur tréstokkur var reistur og í honum var vatninu veitt í vatnskassa sem áfastur var við húsið. Fallhæð vatnsins í kassanum var tæpir fjórir metrar og í honum var 11 kílóvatta hverfill. Frá hverflinum lá aðalöxullinn inn í kjallarann undir húsinu og þaðan lágu svo reimar upp í gegnum gólfið í tvær hreyfivélar sem aftur knúðu trésmíðavélarnar.
Í frétt Heimskringlu af stofnun verksmiðjunnar sagði meðala annars: „Lækurinn í Hafnarfirði er um aldir og áratugi búinn að renna út í fjarðarbotninn án þess að miðla nokkru af afli sínu mönnum til nytsemdar. Nú er mannshöfnin búin að beizla hann, og er það allrar virðingarvert. Vonandi, að ekki líði langar stundir þangað til hann vinnur fleiri þarfaverkin Hafnfirðingum til þarfa og sóma t.d. að lýsa upp hús og götur þar í bænum.“ Það var einmitt raunin, því árið 1904 keypti Jóhannes níu kílóvatta rafal frá Noregi og tengdi hann við ás nýs hverfils.
Í kjölfarið réð hann Halldór Guðmundsson rafmagnsfræðing, sem þá var nýkominn heim úr námi í Þýzkalandi, til að annast lagningu raflagnanna til húsa í nágrenninu og Árna Sigurðsson, sem síðar varð fyrsti rafvirki landsins, til að sjá um tengingu raflagnanna innanhúss. Í desember 1904 voru svo fyrstu rafljósin kveikt en þá var búið að leggja rafmagn í 16 hús auk fjögurra ljóskera í bænum. Á þessum tíma bjuggu 1.079 manns í Hafnarfirði.
Meðal húsanna sem tengd voru má nefna Góðtemplarahúsið, barnaskólann, trésmíðaverkstæðið og íbúðarhús Jóhannesar Reykdals við Brekkugöötu.

Hörðuvallastöðin – skilti.

Fljótlega kom upp sú staða að rafstöð þessi náði ekki að sinna þeirri eftirspurn sem myndaðist og var ráðist í að reisa aðra, mun stærri, rafstöð við Hörðuvelli sem tekin var í notkun árið 1906. Trésmíðaverkstæðið seldi Jóhannes tólf Hafnfirðingum árið 19111 en þeir mynduðu sameignarfélag um reksturinn undir nafninu Dvergur, trésmíðaverksmiðja og timburverzlun Hafnarfjarðar, Flygenring & Co. og starfaði hún um áratugaskeið í bænum.

Hörðuvallastöðin

Fyrsta almenningsrafveita á Íslandi tók til starfa í Hafnarfirði árið 1904. Rafstöðin var við Austurgötu og í eigu Jóhannesar Reykdal. Vegna mikillar eftirspurnar eftir raforku í bænum árið eftir var ákveðið að reisa nýja og mun stærri rafstöð við Hörðuvelli. Jóhannes leigði landið af staðarhaldara á Görðum en auk stíflunnar lét hann reisa langan vatnsstokk og stöðvarhús með íbúð fyrir stöðvarstjórann og fjölskyldu hans. Hörðuvallahúsið er fyrsta rafstöðvarhús sem reist var á Íslandi.

Stytta af Jóhannesi J. Reykdal við „Reykdalsstífluna“ ofan Hörðuvalla.

Þessi nýja virkjun var tekin í notkun haustið 1906 og var gerð fyrir 37 kW en vegna vatnsleysis gat hún aldrei framleitt meira en 22 kW. Árið 1909 keypti Hafnarfjarðarbær báðar rafstöðvarnar af Jóhannesi og í kjölfarið var stofnuð rafljósanefnd. Rafmagnssölunni var þannig háttað á þessum árum að einungis var hægt að fá rafmagn á svokölluðum ljósatíma en hann var frá því að skyggja tók og fram til miðnættis á tímabilinu 15. ágúst til 15. maí. Á öðrum tímum var ekkert rafmagn að fá.
Árið 1914 var vatnsstokkurinn frá stíflunni og niður að stöðvarhúsi orðinn svo lélegur að ákveðið var að stytta hann og rafljósastöðin færð frá íbúðarhúsinu í nýtt hús er stóð mun nær stíflunni.
Fljótlega var ljóst að þessar tvær rafstöðvar nægðu ekki til að veita þá raforku sem Hafnarfjarðarbær þurfti á að halda. Margar leiðir voru skoðaðar en að lokum var brugðið á það ráð að reisa dísilrafstöð við Strandgötu og var það fyrirtækið Nathan & Olsen sem átti og starfrækti þá stöð. Það var árið 1922 sem sú stöð tók til starfa og sá hún bænum vestan lækjar fyrir rafmagni en eldri stöðvarnar sáu um þann hluta bæjarsins sem var sunnan lækjar. Þetta fyrirkomulag stóð stutt því að árið 1923 var neðri rafstöðin lögð niður og þremur árum síðar var svo komið að Hörðuvallastöðin gat ekki lengur séð íbúum sunnan lækjar fyrir nægilegu rafmagni. Var hún þá einnig lögð niður og eftir það sá stöð Nathan Olsen öllum bænum fyrir raforku.
Stöðvarstjórar við Hörðuvallastöðina voru Jón Þórðarson (1906-1908), Þórður Einarsson (1908-1914) og Árni Sigurðsson (1914-1926).

Sjá meira um Jóhannes og rafvæðinguna HÉR og HÉR.

Minnismerki um Jóhannes Reykdal og fyrstu almenningsrafstöðina við Austurgötu. Listaverkið Hjól er eftir Hallstein Sigurðsson.

Skrár

Sjónarhóll – bautasteinn

Hér verður lítillega fjallað um húsbyggjendur og íbúðaeigendur á fyrstu árum Sjónarhóls í Hafnarfirði, eða allt þangað til þáverandi hús var fært FH að gjöf árið 1965.

Halldórsstaðir.

Í bókinni, „Að duga eða drepast“ (útg. 1962), sögu Björns Eiríkssonar skipstjóra og bifreiðastjóra sem Guðmundur Gíslason Hagalín skrásetti, er að finna merkilegar heimildir um lífið á Ströndinni rétt um og fyrir og eftir aldamótin 1900. Fyrsti kaflinn er afskaplega falleg lýsing, einskonar héraðslýsing á Vatnsleysuströndinni. Þar fangar sögumaður mjög vel andstæðurnar í landslaginu og en gerir sér um leið grein fyrir sögu byggðarinnar.

Í „Dánarminning“ um Eirík Jónsson í Morgunblaðinu 21. júlí 1922 segir:

Halldórsstaðir á Vatnsleysuströnd.

„Hinn 18. apríl 1922 drukknaði í fiskiróðri Eiríkur Jónsson á Sjónarhól í Hafnarfirði, ásamt syni sínum Jóni Ágúst og Ara B. Magnússyni, syni Magnúsar Jóhannessonar verkstjóra í Hafnarfirði. Eiríkur sál. var fæddur í Hátúni á Vatnsleysuströnd 2. júní 1857. Var hjá foreldrum sínum þar til hann var 7 ára, fór þá að Njarðvík og ólst þar upp til tvítugs aldurs; fluttist þá í vinnumennsku að Landakoti á Vatnsleysuströnd.
Var lausamaður á Þórustöðum í sömu sveit þar til hann kvæntist 20. júní 1889 eftirlifandi konu sinni, Sólveigu G. Benjamínsdóttur frá Hróbjartsstöðum í Hnappadalssýslu. Fluttist hann þá að Halldórsstöðum á Vatnsleysuströnd og bjó þar í átján ár, eða til ársins 1907, er hann fluttist til Hafnarfjarðar, og dvaldi þar síðan.

Þau hjón eignuðust ellefu börn; af þeim dóu tvö í æsku og tveir synir þeirra drukknuðu í sjónum uppkomnir, Benjamín Franklín, sem drukknaði við Vestmannaeyjar af skipinu „Argo“ 28. febr. 1910, og Jón Ágúst, er drukknaði með föður sínum, 20 ára gamall.

Opinn tíæringur.

Eiríkur sál. stundaði alla æfi sjómennsku og þó mestmegnis eða nær eingöngu á opnum fleytum; byrjaði þá atvinnu strax eftir fermingu og fór að verða formaður strax um tvítugs aldur. Stundaði hann fiskveiðar á opnum bátum alllengi á Austurfjörðum og víðar kringum landið, og var þá ætíð formaður, og þótti takast vel. Eiríkur sál. var kappsmaður til sjósóknar meðan heilsan leyfði, enda kappsmaður í flestu, sem hann lagði hug og höfn að. Hann átti oft við þröngan efnahag að búa, og var honum það víst oft áhyggjuefni, því hugurinn var mikill og skapið stórt.

Halldórsstaðir á kampinum – sjóhús.

Þau hjón áttu oft mjög erfitt með að framfleyta heimili sínu, meðan þau bjuggu á Halldórsstöðum, enda þá oft fiskileysi; einnig munu ef til vill þröngsýnisáhrif annara þar ráðandi manna oft og einatt hafa beiskjað þeim lífið meira en vera hefði átt. Aftur á móti mun efnahagur og geta hafa orðið meiri eftir að þau komu til Hafnarfjarðar, enda þótt heilsa væri þá farin að lamast allmikið. En kona hans var honum samtaka, og var og er enn dugnaðar og tápkona, enda hefir hún víst oft orðið að taka á slíku um ævina, eins og margar þær konur, er í slíkum sporum hafa staðið.

Eiríkur sál. byggði sjer gott og myndarlegt íbúðarhús í Hafnarfirði og vann mikið að því að laga í kringum það.“ – S.G.

Í Nýju kvennablaði árið 1947 er grein um „Sumarbarnið„, Sólveigu G. Benjamínsdóttur:
„Árið 1907 fluttist fjölskyldan til Hafnarfjarðar. Sýndu hjónin þá mikinn dugnað að koma sér upp húsi. Nefndu þau húsið sitt Sjónarhól. Hafði Sólveig svo lengi greiðasölu og hlynnti að mörgum fátækum, sjúklingum og sængurkonum. Nú eru sex börn hennar á lífi, öll landskunn, en þrjá syni sína og eiginmanninn missti hún í sjóinn.“

Skv. upplýsingum Byggðasafns Hafnarfjarðar liggur eftirfarandi fyrir um Reykjavíkurveg 22 (Sjónarhól):

Reykjavíkurvegur 22 Sjónarhóll Eiríkur Björnsson sjómaður byggði húsið árið 1908. Hafði hann og fjölskyldan flutt til Hafnarfjarðar frá Halldórsstöðum á Vatnsleysu árið áður. Sólveig kona Eiríks fékk það hlutverk að velja húsinu lóð og valdi því stað á lóð er þá var í eigu Garðakirkju, með útsýni yfir fjörðinn og kom því nafnið að sjálfu sér, „Sjónarhóll“. Umsjón með byggingunni hafði Jóhannes Reykdal en yfirsmiður var Eggert Böðvarsson og lauk smíðinni á jólaföstu 1908. Var Egill Eyjólfsson málari fenginn til að mála skilti á húsið. Rauða rós á fagurgrænum stilk málaði Egill framan við heiti hússins. Síðar var það í höndum Árna Árnasonar málarameistara að endurmála skiltið en þá var það aðeins nafn hússins.

„Árið 1907 fluttu hjónin Eiríkur Jónsson (1856-1922) og Sólveig Benjamínsdóttir (1866-1949) frá Halldórsstöðum á Vatnsleysuströnd til Hafnarfjarðar með börn sín, sem þá voru orðin 7, en alls eignuðust þau 11 börn. Árið eftir hófust þau handa við að byggja sér hús. Sólveig hafði augastað á lóð við Reykjavíkurveg, gegnt fiskreitum Brydesverslunar (fyrir norðan og vestan þar sem Reykjavíkurvegur og Skúlaskeið mætast nú), en það land átti Garðakirkja. Sólveig lét sig ekki mun um að fara á fund Jens Pálssonar prófasts og falast eftir lóðinni. Hann tók bón hennar vel og lóðin varð þeirra. Á hæðinni sem húsið stóð var útsýni til allra átta og fékk húsið því nafnið Sjónarhóll og var númer 22 við Reykjavíkurveg. Á lóðinni var einungis ber klöpp, enginn jarðvegur og ekkert lausagrjót, því það hafði allt verið flutt yfir veginn á reiti Bydes.

Það varð því að flytja að allt grjót í sökkulinn undir húsið. Húsð var 10 álna langt og 9 á breidd og allmikill skúr við norðurendann. Niðri var eldhús og tvö herbergi — og önnur tvö uppi á loftinu. Bárujárn var á þaki. Milli laga í veggjum var troðið hefilspónum. Stór og góð eldavél var í eldhúsinu, og þótti sá hiti, sem frá henni lagði um húsið, nægileg upphitun, svo að ekki voru keyptir ofnar, enda þótti húsið verulega hlýtt.

Hafnarfjörður – herforingjaráðsuppdráttur 1903.

Smíði hússins var lokið á jólaföstu 1908 og næsta vor fékk Sólveig Eyjólf Illugason málara til að mála nafn hússins á skilti sem sett var á húsið. Framan við nafnið málaði hann rauða rós á fagurgrænum stöngli. Þegar spjaldið var síðar endurmálað var rósinni sleppt.

Þann 18. apríl 1922 drukknaði Eiríkur ásamt Jóni Ágústi (1901-1922) syni sínum, sem var um tvítugt, og þriðja manni þegar bátur þeirra fórst í ofsaveðri.
Haustið 1946 hófst Björn Eiríksson (1894-1983), sonur Eiríks og Sólveigar, handa við að grafa fyrir nýju húsi í norðausturhorni lóðar Sjónarhóls.

Sjónarhóll hinn nýi um 1980 – Á myndinni eru, talið frá vinstri: Árni Ágústsson (3. apríl 1922 – 6. apríl 2008), Bergþór Jónsson (15. júlí 1935-) og Björn Eiríksson (9. september 1894 – 7. maí 1983).

Þegar búið var að steypa kjallarann sumarið 1947 hófst Björn handa um að færa gamla „hólinn“. Hann byrjaði á því að rífa skorsteininn úr húsinu, annars færði hann það með öllu í. Um leið og hann færði það, sneri hann því þannig, að norðurendinn sneri út að götu, en suðurendinn gekk inn á nýsteypta planið, þar sem Björn geymdi timbrið. Gamla húsið náði út á miðjan þennan steypt flöt og var vesturhliðin á suðurlóðamörkunum, þá fyrst fékk hann nægjanlegt rými fyrir nýja húsið. Þetta var mjög erfitt verk, en þannig fór minnst fyrir því og nú gat gamla húsið staðið þar sem það var komið, meðan verið var að byggja það nýja. Gísli Guðjónsson var aðalmaðurinn og verkstjóri við flutninginn á gamla húsinu, en sjálfur tengdi Björn við það vatnið og frárennslið. Bjó svo fjölskyldan áfram í húsinu í heilt ár.

Bautasteinn að baki Sjónarhóli – Á myndinni eru, talið frá hægri: Árni Ágústsson, Björn Eiríksson og Bergþór Jónsson.

Björn flutti í nýja húsið ásamt Guðbjörgu Jónsdóttur (1894-1993) konu sinni í júní 1948, en áður höfðu tvö barna þeirra hafið búskap í húsinu. Á sjómannadaginn 2. júní 1957 lét Björn reisa á lóð sinni stuðlabergsstein til minningar um föður sinn og þrjá bræður sína sem drukknuðu. Sá bautasteinn var síðar fluttur í Kaplakrika, þar sem FH-ingar hafa aðstöðu.

Í gögnum frá Byggðasafni Hafnarfjarðar kemur fram að árið 1948 hafi Magnúsi Óskari Guðbjartssyni (1921-1994) verið heimilað að flytja gamla Sjónarhólshúsið á lóð númer 5 við Bröttukinn í Hafnarfirði. Þar var húsið sett á steyptan grunn og stækkað nokkuð. Ekki er vitað hversu lengi Magnús átti húsið, en í manntalsskýrslu árið 1953 býr hann þar enn ásamt konu sinni Hallgerði Guðmundsdóttur (f. 1924) og fimm börnum þeirra ásamt öðrum hjónum með eitt barn, sem hafa væntanlega leigt íbúð þá sem Magnús auglýsti til leigu í húsinu í ágúst 1950.

Brattakinn 5.

Þess má geta að Björn Eiríksson sótti skiltið með nafni hússins þegar það hafði verið flutt í í heilu lagi í Bröttukinn, því hann taldi að aðeins eitt hús ætti að bera nafnið, en nýr Sjónarhóll var þegar risinn við Reykjavíkurveg. Skiltið er enn til, því það hangir nú yfir innganginum í félagsheimili FH-inga, Sjónarhól í Kaplakrika, en Björn var mikill velgjörðarmaður félagsins. (Skiltið það ‘atarna er nú horfið en eftir stendur nafnið „Sjónarhóll“ með iðnaðarskrift ofan við innganginn.)

Bifreið með númerinu HF-1 og karlmaður í jakkafötum með kaskeiti. Maðurinn á myndinni er Björn Eiríksson, Björn á Sjónarhóli í Hafnarfirði.

Í Morgunblaðinu 1969 er grein um „Björn Eiríksson 75 ára – Að duga eða drepast„, eftir Guðmund Gíslason Hagalín. Þar segir m.a. um nefnda bók, sögu Björns um lífið og tilveruna:

„Ekki stóð á Birni til eins eða neins, og hófst með okkur ágæt samvinna.
Svo kom þá út á kostnað Skuggsjár Olívers Steins í Hafnarfirði bókin „Að duga eða drepast“, sem ég tel fyrir ýmsar sakir eina af merkustu bókum, sem ég hef skrifað.“

Og Guðmundur heldur áfram: “

Að duga eða drepast. Saga Björns Eiríkssonar skipstjóra og bifreiðastjóra, skráð eftir handriti hans, munnlegri frásögn og fleiri heimildum. Guðmundur Gíslason Hagalín skráði.

Til sönnunar því, að ekkert sé þar ofsagt hjá okkur Birni, vil ég láta þess getið, að hin merka kona, Sigríður Sæland í Hafnarfirði, skrifaði mér bréf, þá er hún hafði lokið lestri bókarinnar og sagði, að frekar hefði Björn, bróðir hennar, dregið úr en ýkt, en hún var elzt barna þeirra Halldórsstaðahjóna og mátti því bezt muna erfiðleika fjölskyldunnar.

…Þar hefur og Björn látið reisa íslenzkan steindrang til minningar um föður sinn og þrjá bræður. Eiríkur Jónsson og Jón Ágúst, sonur hans drukknuðu í fiskiróðri á báti Eiríks 18. apríl 1922. Benjamín Franklín við Vestmannaeyjar 28. febrúar 1910, einnig í fiskiróðri, og Bjarni fórst á Fieldmarshal Robertson í Halaveðrinu mikla 1925. Eru nöfn þeirra feðga, ásamt fæðingar- og dánardægrum höggvin á dranginn. Stendur þessi drangur ekki aðeins til minningar um þessa feðga, sem sjórinn hremmdi, heldur vitnar hann einnig ljóslega um eitt af styrkustu skapgerðareinkennum Björns Eiríkssonar, ræktarsemi hans og tryggð, sem ekki nær einungis til nánustu skyldmenna, heldur og allra, sem hann hefur bundið vináttu við.

Bautarsteinninn við inngang „Sjónarhóls“ í Kaplakrika.

Björn lítur svo á, að íþróttir séu ómetanlegur þáttur í uppeldi ungs fólks, og fyrir fáum árum ánöfnuðu þau hjónin Fimleikafélagi Hafnarfjarðar Sjónarhól eftir sinn dag, þar eð þau munu líta svo á, að þau hafi að fullu rækt foreldraskyldur við börn sín.“ – Guðmundur Gíslason Hagalín

Í Morgunblaðinu 1965 má finna fyrirsögnina „FH færð að gjöf glæsileg húseign við aðalgötu Hafnarfjarðar – Bjöm Eiríksson og kona hans gefa Sjónarhól við R.víkurveg Fimleikafélagi Hafnarfjarðar„:
„FH hefur verið færð stórkostleg gjöf, sem [varla á] sér hliðstæðu í sögu íþróttahreyfingarinnar hér á landi. Hjónin Björn Eiríksson og Guðbjörg Jónsdóttir hafa ákveðið að gefa FH húseignina Sjónarhól nr. 22 við Reykjavíkurveg í Hafnarfirði ásamt lóðarréttindum og tveim bilskúrum. Eignin verður félaginu til ráðstöfunar og hagnýtingar þegar það hjónanna er lengur lifir er fallið frá.

Húsið Sjónarhóll, sem verður þannig eign FH að þeim hjónum látnum, er sem kunnugt er öllum Hafnfirðingum nr. 22 við Reykjavíkurveg. Stærð hússins er 13 x 11 m. Húsið er tvílyft steinhús með risi og kvistum.

Með gjöf sinni vilja þau hjónin stuðla að því að sem flestum hafnfirzkum unglingum gefist kostur á að fá þá aðhlynningu og aðhald á uppvaxtarárum sínum, sem þau telja að félagsstarfsemi FH hafi veitt börnum þeirra. Ef stjórn FH telur rétt á sínum tíma að selja Sjónarhól ætti andvirði eignarinnar að verða drjúgur liður til að reisa veglegt félagsheimili FH á þeim stað sem stjórnin telur heppilegri. Þannig myndi gjöfin alla vega verða lyftistöng fyrir enn öflugri og víðtækari starfsemi félagsins.
Stjórn FH og allir þeir, sem hafa unnið að félagsstörfum FH á undanförnum árum eru hrærð ir yfir hinni rausnarlegu gjöf. Betri og varanlegri meðmæli er ekki hægt að hugsa sér.

Kaplakriki – áletrun á bautasteininum.

Þessi gjöf verður ómetanleg fyrir FH og íþróttahreyfinguna í Hafnarfirði, í þeirri merkingu að menn yngri og eldri fyllast krafti, sem mun koma fram í félagsstarfseminni á komandi árum, ekki hvað síst í að vera hvetjandi afl ungum sem gömlum.

Samþykki þeirra systkinanna fyrir gjöf foreldranna verður fagur og sterkur minnisvarði foreldra þeirra. Og það verður verk FH að framlag þeirra hjónanna verði til þess að hin unga æska Hafnarfjarðar verði aðnjótandi þeirra áhrifa, sem þau telja að hafi orðið svo mikilvæg fyrir uppeldi barna þeirra.“

Þeim hjónum, sem og afkomendum þeirra, hefur verið sýndur ýmiss sómi í vistarverum FH í Kaplakrika.

Halldórsstaðir – áletrun á málverki; „Halldórsstaðir, fæðingarheimili Björns Eiríkssonar – 9. 9. 1894“.

Í vistarverum Sjónarhóls í Kaplakrika hangir uppi málverk frá þeim hjónum af Halldórsstöðum á Vatnsleysuströnd. Á rammanum er skilti með meðfylgjandi áletrun; „ “Halldórsstaðir, fæðingarheimili Björns Eiríkssonar – 9. 9. 1894”.

Saga Eiríks, Sólveigar, Björns og Guðbjargar er vel þess virði að henni sé gefinn nánari gaumur – þótt ekki væri fyrir annað en ruglið í fornleifaskráningum og misvísunum í heimildum er varða fæðingarstað Björns að Halldórsstöðum. Sú saga þarfnast nánari og betri skýringa, þótt ekki væri fyrir annað en að teknu tilliti til þeirra miklu minja, sem þar er enn að finna….

Heimildir:
-Morgunblaðið, 21. júlí 1922, Dánarminning, bls. 3.
-Nýtt Kvennablað. 4. tbl. 01.04.1947, Sumarbarnið, bls. 5.
-https://husaflutningar.is/brattakinn-5-hafnarfirdi/
-Morgunblaðið, 9. sept. 1969, Björn Eiríksson 75 ára, Að duga eða drepast, bls. 24.
-Morgunblaðið 16. des. 1965, FH færð að gjöf glæsileg húseign við aðalgötu Hafnarfjarðar, bls. 2.

Halldórsstaðir á Vatnsleysuströnd. Málverkið hangir uppi á vegg í Sjónarhóli, aðstöðu FH í Kaplakrika.

Skrár

Ratleikur Hafnarfjarðar 2024

Ratleikur Hafnarfjarðar er nú, árið 2024, haldinn í 27. sinn.

Ratleikskortið 2024.

Leikurinn er, líkt og jafnan, bæði fjölbreyttur og skemmtilegur. Þemað að þessu sinni er þjóðsögur og ævintýri . Guðni Gíslason, ritstjóri Fjarðarfréttar og forstjóri Hönnunarhússins, lagði út leikinn. Lykillinn að leiknum, Ratleikskortin, liggja frammi, án endurgjalds, á eftirtöldum stöðum: Fjarðarkaupum, Bókasafni Hafnarfjarðar, Ráðhúsinu, Bensínstöðvum N1, Suðurbæjarlaug, Ásvallalaug, Sundhöll Hafnarfjarðar og víðar. Guðni lofar góðum verðlaunum þeim er verðskulda.
Ef einhver vill hins vegar koma athugasemdum á framfæri er rétt að sá/sú snúi sér til Rósu Guðbjartsdóttur bæjarstýru í Hafnarfirði.

Hér má lesa fróðleiksþætti Ratleiksins í ár:

1. Skerseyri – sæskrímsli

Hluti af Íslandskorti Guðbrands Þorlákssonar, biskups, 1590.

Á landakortum fyrri alda má oft á tíðum sjá, auk landa og örnefna, hinar ýmsu kynjaskepnur hafsins. Landakönnuðir og kortagerðamenn, sem vildu láta taka sig alvarlega, skráðu það eitt er þeir sjálfir sáu eða fengu staðfest eftir „áreiðanlegustu“ heimildum. Af því að dæma ættu kynjaskepnurnar að hafa verið til á þeim tímum, þótt ekki hafi alltaf tekist fullkomlega að teikna þær af ítrustu nákvæmni, þ.e. hvað varðar lögun og lit.

Skerseyri.

Stærðina höfðu menn þó jafnan á hreinu og voru ekkert að draga úr henni svo neinu næmi. Oftar en ekki brá skepnunum einungis fyrir stutta stund og yfirleitt við verstu aðstæður, s.s. í myrkri, brábrimi eða þegar einhver var í sjávarháska. Vitað er, ef tekið er mið af steingervingum, sem fundist hafa, að til voru forsögulegar skepnur, bæði í sjó og á landi, er voru ægilegri og með annað svipmót en nú þekkist og miklu mun stærri, lengri og hærri.

Skerseyri – tóftir.

Margar frásagnir eru til af skrímslum hér á landi og enn eru að finnast kvikindi, sem talið hefur verið að ættu að vera útdauð fyrir löngu. Þannig eru til sögn um að fyrrum hafi hér fyrir neðan fundist 33 feta “útdauður” sæormur í líki áls. Rétt er að hafa vara á sér þegar gengið er um ströndina. Á Jónsmessunótt, sem er mjög sérstök og dulúðug, eru dæmi um að selir fari úr hami sínum og taka á sig mannsmynd.

2. Brúsastaðir – draugur

Brúsastaðir – bátsnaust.

-Á Brúsastöðum við Malirnar standa tvö hús, gamli Brúsastaðabærinn nærri sjónum og ofar í landinu stendur nýbýlið Brúsastaðir 2.
Neðan gamla bæjarins ganga hraundrangar í sjó fram, sem sjórinn hefur brotið á síðustu áratugum. Nefnast þeir Stifnishólar og segir sagan að þar hafi verið kveðinn niður draugur um 1800. Ofan þeirra er hlaðinn garður og bátsnaust skammt vestar. Brúsastaðir voru eins og hvert annað hafnfirskt grasbýli með smá túnskika í kringum bæjarhúsin, litla matjurtargarða í gjótum og vatnsbrunn í nálægri hrauntjörn.

Stifnishólar.

Fólkið sem byggði þessi grasbýli lifði af því sem landið og sjórinn gaf, hafði fáeinar kindur og mjólkandi kú, reri til fiskjar og vann tilfallandi störf til sjós og lands.
Á heimasíðu Brúsastaðaættar er sagt að nafnið tengist fuglum af ætt Brúsa, þ.e. Himbrimum og Lómum. Þessi nafnahugmynd er nýleg en til er eldri og sennilegri skýring á nafninu.

Brúsastaðir.

Í eina tíð stóðu margar verbúðir í landi Garðakirkju. Þegar einokunarverslunin lagðist af 1787 fjölgaði lausakaupmönnum og versluðu m.a. á Langeyri. Kaupmennirnir stóðu ekki lengi við en grasbýli tóku að byggjast þar sem kaupbúðir og verbúðir stóðu áður.
Getið er um Litlu-Langeyri í manntali 1801. Þetta kot var í eyði þegar Jón Oddsson kom þangað 1890 og tók að endurbyggja bæinn. Þegar hann var að grafa fyrir grunni hússins fann hann brot úr leirbrúsa og kallaði bæinn þar eftir Brúsastaði. Það má ímynda sér að leirbrúsinn hafi verið frá þeirri tíð er lausakaupmenn versluðu á Langeyri seint á 18. öld, þó skýringin geti verið önnur.

Stifnishólar og Brúsastaðir.

Oddur Jónsson og kona hans Sigríður Guðrún Eiríksdóttir sem komu frá Brynjudal í Hvalfirði tóku við Brúsastöðum af Jóni, en Eyjólfur Kristjánsson Welding og Ingveldur Jónsdóttir fluttu í Brúsastaðabæinn frá Hraunhvammi 1915. Það eru afkomendur þessara hjóna sem tilheyra Brúsastaðaættinni. Sonur þeirra Þórður Kristinn tók við búskapnum árið 1932 og eftir hans dag 1965 bjó Unnur dóttir Þórðar á Brúsastöðum ásamt Birni Kristófer Björnssyni eiginmanni sínum.

3. Víðistaðir – óbrynnishólmi – verndardísir

Víðistaði – minningarsteinn.

-Víðistaðir er óbrynnishólmi er myndaðist í Búrfellsgosinu fyrir rúmlega 5000 árum. Hólmann byggði mannfólk síðar á öldum. Þegar hraunið ofanvert rann ofan frá Búrfelli höfðust verndardísir við á svæðinu. Dísirnar voru afleifð huldufólks, sem hafði búið um sig í holtinu er þá fór undir hraun. Síðar, þegar mennirnir námu landið, varð huldufólkið komið upp á náðir mannanna og líkti eftir siðum þeirra, hafði kaupstaði á svipuðum slóðum og mennskt fólk, þing eins og Íslendingar fyrrum, og huldumenn þurftu í kaupstað á lestum eins og aðrir.
Oft hefur heyrzt strokkhljóð og búsáhaldaglamur í hólum og er eignað huldufólki. Þeir eru forsjálli og verklagnari en menn, og er hverjum hið mesta happ sem getur hegðað sér eftir háttum þeirra, til dæmis við heyþurrka, fiskróðra og þess háttar.

Víðistaðir – hvíldarstaður í skjóli hrauns.

Og eftir þeim heimildum sem við höfum um lifnaðarhætti huldufólks fyrr á öldum mætti ætla að það væri búið að taka bæði bifreiðar og flugtækni í þjónustu sína nú. En það er ekki það huldufólk sem við þekkjum úr þjóðsögunum.
Spurningin er hversu vel huldufólkinu líkar við reisn kristnilegrar kirkju í hraunjaðri Víðistaða?

4. Hellisgerði – huldufólk – hellir

Hellisgerði.

-Álfar í íslenskri þjóðtrú eru um margt sérstakir og er orðið notað um sérstakan flokk huldufólks. Íslenskir álfar búa jafnan í klettum eða steinum og iðka búskap sinn líkt og mennirnir en kjósa að vera látnir í friði. Í íslenskum þjóðsögum er mikið til af lýsingum af samskiptum álfa og manna. Háskalegt er þar jafnan að styggja álfa, til dæmis með því að raska bústað þeirra eða slá svokallaða álagabletti. Í Hellisgerði er Fjarðarhellir, fjárhellir álfanna. Gerðið tekur nafn sitt af hellinum.

Í Hellisgerði.

Í Hafnarfirði hefur í nokkur ár verið haldin álfahátíð í Hellisgerði á Jónsmessunni. Gerðið er vel þekkt búsvæði álfa og því líklegt að slíkar vættir verði varir gestanna þessa kynngimögnuðu nótt.
Þann 15. mars árið 1922 hélt Guðmundur Einarsson framsögu á fundi Málfundafélagsins Magna er hann nefndi “Getur félagið Magni haft áhrif á útlit Hafnarfjarðar?” Svaraði hann spurningunni játandi, m.a. með því að koma upp skemmti- og blómagarði sem yrði bænum til mikillar prýði. Í kjölfarið var stofnuð nefnd til að vinna áfram með tillöguna og komst hún að þeirri niðurstöðu að “Hellisgerði” á milli Reykjavíkurvegar og Kirkjuvegar væri kjörið fyrir garðinn. Bæjarstjórn Hafnarfjarðar samþykkti að láta félaginu í té hið umbeðna garðsvæði endurgjaldslaust sama ár.

Hellisgerði – Fjarðarhellir.

Sumarið 1923 var haldin þar Jónsmessuhátíð til að afla fjár til starfseminnar og við það tækifæri afhenti Magnús Jónsson bæjarfógeti Málfundafélaginu Magna Hellisgerði formlega.
Í skipulagskrá sem samin var fyrir garðinn kemur fram að tilgangur hans var fyrst og fremst þríþættur. Í fyrsta lagi að vera skemmtigarður þar sem bæjarbúar ættu kost á að njóta ánægju og hvíldar í tómstundum sínum.

Hjarta Hafnarfjarðar er í Hellisgerði.

Í öðru lagi að vekja áhuga bæjarbúa á blóma- og trjárækt og í þriðja lagi að geyma óraskaðar minjar um hið sérkennilega bæjarstæði Hafnarfjarðar.

Vorið 1924 hófst ræktun í Hellisgerði. var þá Ingvar Gunnarsson ráðinn starfsmaður þar og var hann forstöðumaður garðsins allt til dauðadags árið 1962.
Upphafleg stærð Hellisgerðis var um 400 m2 en árið 1960 samþykkti bæjarstjórn Hafnarfjarðar að láta Magna í té 6000 m2 land til viðbótar. Eftir að starfsemi Magna lagðist niður hefur umsjón og eftirlit Hellisgerðis verið á herðum garðyrkjustjóra Hafnarfjarðarbæjar.

Í tilefni af eitt hundrað ára afmæli Hellisgerðis á þessu ári hefur Hafnarfjarðarbær lagt í verulegar úrbætur á garðinum.

5. Hamarinn – huldukona

Hamarinn.

-Hafnarfjörður er sannkallaður álfabær. Fram kom í úttekt sjáandans Erlu Stefánsdóttur, sem hún gerði fyrir Hafnarfjarðarbæ á tíunda áratug síðustu aldar, að í Hamrinum (Hamarkotshamri) sé merkilegasta og stærsta álfabyggðin í bænum. Ein elsta frásögnin af staðnum er um Gunnar Bjarnason, bónda í Hamarskoti, sem heyrði söng frá Hamrinum.

Sagan segir að eitt sinn er Gunnar var á gangi norðan- eða austanmegin í Hamrinum á vetrarkvöldi um jólaleytið hafi hann heyrt söng í honum.

Hamarinn – þjóðsagnakenndur staður álfa og huldufólks.

Gekk hann þá á hljóðið og kom að opnum dyrum á Hamrinum, sem hann gekk inn um. “Kemur hann inn í mannahýbýli og stendur söngurinn þá sem hæst. Þá var það venja á landi hér, ef að gest bar að garði, meðan á húslestri stóð, þá gekk hann hljóðlega inn, yrti ekki á neinn og heilsaði ekki fyrr en að lestrinum loknum. Þessari venju fylgdi Gunnar. Sat hann hljóður meðan á söngnum stóð og hlustaði með gaumgæfni á lesturinn, sem á eftir fór. Er mælt, að hann hafi kannast við lögin og sálmana en eigi hugvekjuna eða predikunina. Eftir lesturinn var sunginn sálmur og að honum loknum gekk Gunnar úr jafnhljóðlega og þá er hann kom inn.” Þrátt fyrir margar tilraunir Gunnars varð hann aldrei aftur var við álfana í Hamrinum.
Ýmsir þekktir Hafnfirðingar hafa þó lýst sýnum þeirra af álfkonunni í Hamrinum.

6. Setberg – Galdraprestsþúfa – draugur

Galdraprestsþúfa.

-Lítill hóll er við norðurbrún gamla vegarins frá Setbergi upp að Urriðakotsvatni. Friðþjófur Einarsson á Setbergi sagði hólinn heita Galdraprestshóll. Í honum væri grafinn nafngreindur prestur, Einar, og væri til þjóðsaga um hann. Sá hefði komið undir eftir að sýn birtist föður hans, sem jafnframt var prestur úti á landi, í draumi og gat hann í framhaldi af því barn með ungri konu á altari kirkjunnar. Hertrukki var ekið utan í hólinn á stríðsárunum og valt hann við það sama. Ekki er getið um kirkju þarna, en gamall grafreitur er norðan við hólinn. Það hafi komið í ljós þegar verið var að slétta túnið snemma á 20. öldinni. Einar þessi mun hafa verið rammgöldróttur.

Tóftir gamla Setbergsbæjarins.

Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar segir um hól þennan: “Frá vesturbæjarhorni lágu Setbergstraðir austur um túnið. Þar sem það var hæst, var farið framhjá Galdraprestsþúfu, en þúfa sú mun vera kapella, sem eitt sinn var hér á Setbergi. Eru ströng fyrirmæli um að hrófla ekki við þúfu þessari.”

Galdraprestsþúfa við gamla Setbergsbæinn.

Til eru sögur um bænahús eða kapellu við Setbergsbæinn og á hún að hafa staðið þar sem nú er “Galdraprestaþúfa” skammt frá bæjarrústinni. Þar réð meðal annars ríkjum sr. Þorsteinn Björnsson, en eftir hann liggur kvæðasafnið “Noctes Setbergenes” eða Setbergsnætur sem varðveitt er í Árnasafninu. Kvæðasafn þetta orti hann meðal annars til að “stytta sér hið leiða líf” eins og hann orðaði það sjálfur.

Í örnefnaskráningu Svans Pálssonar fyrir Setbergsland segir m.a.:

Galdraprestsþúfa.

„Í gegnum túnið á bak við bæinn lá Urriðakotsvegur, sem lá upp að Urriðakoti. Fast sunnan við Urriðakotsveginn í túninu er mjög stór þúfa, Galdraprestsþúfa, sem ekki má hreyfa. Þar á samkvæmt þjóðtrúnni að vera grafinn séra Þorsteinn Björnsson, sem dvaldist síðustu æviár sín á Setbergi og lést 1675. Um hann má lesa nánar í bókinni Frásagnir eftir Árna Óla, útgefandi Menningarsjóður 1955 bls. 100-117.“

7. Hvaleyri – Móðhola – draugur

Móðhola.

– Í örnefnalýsingu fyrir Hvaleyri eftir Ólaf Guðmundsson og Gísla Sigurðsson, lögregluþjón í Hafnarfirði, er getið um Móðholu. Í lýsingunni er m.a. sagt frá Hvaleyrarsandi, norðvestan við núverandi golfvöll. “Utan við Hvaleyri heitir Jónasarlending. Sker er þar skammt undan landi sem heitir Hrútur. Vestan við Hvaleyrarsund heitir Þvottaklettur. Þar kemur tært vatn undan hrauninu og er það af sumum talið vera vatn úr Kaldá. Þar næst heitir svo Gjögrin er ná að Skarfakletti. Innan við Skarfaklett[a] er víkin, nefnd Sandvík og við Skarfakletta[a] heitir Móðhola, en Móðhóll klapparhryggurinn, sem holan er í.

Móðhola – vörðubrot.

Þar þótti reimt hér fyrrum, en andríkur prestur í Görðum kom að þessum reimleikum og ku hafa kveðið drauginn Móða niður. Þar er smáhellisskúti og utar, fast við merkin móti Straumi, er vík sem heitir Þórðarvík.”
Í annarri örnefnalýsingu segir að Móðhola sé lítið jarðfall skammt ofan við ströndina. Sá, sem þar fer niður, getur átt í erfiðleikum með að komast upp aftur. Kannski það hafi þess vegna verið hentugt til að kveða niður drauginn umdædda. Engar sagnir eru um að draugurinn hafi komist upp úr holunni eða hafi valdið fólkinu á Hvaleyri frekari vandræðum eftir niðursetninguna.
Ofan fjörunnar skammt norðar er hluti af leifum Fjarðarkletts GK 210.

8. Hvaleyrarvatn – nykur

Upplýsingaskilti við Hvaleyrarsel.

-Í Gráskinnu hinni meiri (Sigurður Nordal og Þórbergur Þórðarsona) er sagt, að nykur sé í Hvaleyrarvatni annað árið en hitt árið í Kasthúsatjörn á Álftarnesi. Var selstaða áður við Hvaleyrarvatn. Eitt sinn voru þar karl og kerling og gættu búpenings. Fór konan að sækja vatn og kom ekki aftur. Seinna fannst lík hennar mikið skaddað rekið upp úr vatninu og þótti líklegt að nykurinn hefði drekkt konunni. Hafa eldri menn oft heyrt skruðninga frá vatninu er ísa leysir og er það talið stafa af nykrinum.

Hvaleyrarsel.

Sagt er ennfremur að eitt sinn hafi fjögur börn verið að leik út á Álftarnesi og séð þar eitthvað sem líktist hesti. Fóru öll á bak nema eitt barnanna, en það sagðist ekki nenna. Hristi þá dýrið börnin af sér og stökk út í tjörnina. Þóttust menn vita að þetta hefði verið nykur.
Önnur sögn segir að nykurinn sé jafnan annað árið í Hvaleyrarvatni, en hitt í Urriðavatni. Fari hann millum vatnanna um undirgöng.
“Sunnan við Hvaleyrarvatn, undir Selhöfða eru tóftir tveggja selja. Austar eru tóftir, líklega sels frá Ási, niður undan skátaskálanum Skátalundi, en vestar, á grónum tanga, eru tóftir Hvaleyrarselsins.

Nykur.

Þar lagðist selsbúskapur af eftir að smali frá Hvaleyri fann selsstúlku látna og illa leikna niður við vatnið. Talið var að nykur, sem átti að hafa haldið til í vatninu annað hvert ár, hafi ráðist á og banað stúlkunni. Nykurinn átti, skv. sögnum, að búa hitt árið í Urriðakotsvatni, en hann mun hafa drepist þar frostaveturinn mikla árið 1918. A.m.k. sást aldrei til hans eftir það.” Það er þó aldrei of varlega fari þegar Hvaleyrarvatn er annars vegar.

9. Borgarstandur – huldufólk

Borgarstandur.

-Eftirfarandi sögn af huldukonu í Borgarstandi norðan Kaldársels er úr bókinni „Íslenskir sagnaþættir og þjóðsögur XII“, Reykjavík 1957, safnað af Guðna Jónssyni. Hér er hún verulega stytt, en söguna alla má lesa á ferlir.is.
“Í suðaustur frá Hafnarfirði er staður sá, sem heitir Kaldársel. Sigríður Jónsdóttir húsfreyja í Hafnarfirði, kona Helga Sigurðssonar, hefir sagt frá því, sem hér er ritað, um dvöl sína í Kaldárseli. er frásögn hennar á þessa leið:
„Ég er upp vaxinn á Setbergi við Hafnarfjörð. Þegar ég var 13 ára gömul, bjuggu hjón í Kaldárseli, er hétu Jón Jónsson og Sigríður Ásgrímsdóttir. Höfðu þau búið þar 2-3 ár. Eftir nýár 1873 var ég lánuð í Kaldársel húsfreyju til aðstoðar, og dvaldi ég þar til vors eða þangað til á venjulegum vinnuhjúaskildaga.

Borgarstandur.

Þá er það eitt kvöld að loknum mjöltum, að húsfreyja gengur inn í búrið og verður litið á búrhilluna. Kemur hún auga á tveggja marka ask, mjallahvítan, er stendur tómur á búrhillunni, og þekkti hún þegar, að hann var eigi til á heimilinu. Kemur hún inn og segir: “Verði mér aldrei verra við, Sigga. Frammi á búrhillu stendur tómur askur, sem ég ekki kannast við”. Þá segi ég: “Ef þetta hefði komið fyrir hjá henni mömmu, þá veit ég, hvað hún hefði gert. Hún hefði látið mjólk í hann”.

Borgarstandur – fjárskýlistóft.

Húsfreyja lét að orðum mínum og hellti askinn fullan af mjólk. Næsta morgun var askurinn horfinn, en kvöldið eftir um mjaltatíma er askurinn kominn aftur og er þá tómur, og gekk þetta svo á hverju kvöldi, þar til vika var af sumri. Þá dreymir húsfreyju eina nótt, að kona kemur til hennar og segir: “Mikið á ég þér að þakka, og þinnar hjálpsemi og hjartagæzku skal ég lengi minnast. Maðurinn minn hefir legið sjúkur um langan tíma, og hefir þú haldið lífinu í honum með gjöfum þínum og litlu barni, sem við eigum. Vildi ég fegin sýna einhvern lit á að endugjalda þér það, sem þú hefir gjört fyrir mig og mína, en hagur minn leyfir ekki að launa þér þetta, eins og vera bæri. En þegar þú býrð um rúmið þitt, þá muntu finna nokkuð undir neðsta stykkinu, sem þú átt að eiga. Nú þarf ég eigi lengur að mér góðsemi þína”.

Fjárborg á Borgarstandi.

Konan hvarf síðan burtu, og sá húsfreyja hana ganga norður í klettabyrgi nokkurt, sem er þar fast við túnið.

Jón og Sigríður höfðu ákveðið að flytja sig um vorið frá Kaldárseli og niður að Ási. Á krossmessudaginn komu foreldrar mínir bæði upp í Kaldársel til þess að hjálpa þeim með flutninginn. Mamma fer nú að taka fötin úr rúmi Sigríðar og tínir upp hverja spjör, þar til komið er niður á bálkinn. Þá verður henni litið nær höfðalaginu og kemur auga á svarta smátusku á stærð við hundseyra. Dregur hún það upp, og smástækkar það. Flettir hún því í sundur, og kemur þá innan í því stórt og fagurraut alklæðispils, sýnilega nýtt, og var það hinn bezti gripur. Voru á því þrjár leggingar grænar með eitthvað þumlungs millibili og kantabryddað með sama lit. Mamma réttir húsfreyju pilsið, en hún segir: “Æ, blessuð Vilborg, taktu það. Ég hefi ekkert við það að gera”.

Kaldársel og nágrenni – uppdráttur ÓSÁ.

Mamma svarar þá: “Ekki tek ég pilsið handa mér eða mínum. Þér er ætlað það, og ættir þú sjálf þes að njóta. En viljir þú það ekki, þá skal ég taka pilsið heim til mín og gera úr því föt handa Halldóru dóttur þinni. Hún á að fermast næsta vor”. Þegar hér var komið, kallar pabbi til þeirra og kveðst vera tilbúinn og vill fara að halda af stað. Bað þá húsfreyjan hann að doka við litla stund, fannst henni hún þurfa að kveðja nábúa sína, áður en hún flytti burt fyrir fullt og allt. Mun hafa hreyft sér hjá henni vinarþel og þakklátssemi við hina huldu grannkonu sína, þótt hún léti það lítt uppi.

Kaldársel um 1932. Gamla selið sett inn á ljósmyndia.

Gekk nú Sigríður norður í byrgi það, sem fyrr um getur. Féll hún á kné frammi fyrir klettunum, en hvað hún sagði eða hugsaði, fæ ég eigi frá skýrt. Var þetta kveðja henna, þegar hún yfirgaf Kaldársel.”
Selfarir voru lengi tíðkaðar við Kaldá og voru hjónin Jón Hjartarson og Þórunn Sigurðardóttir á Hvaleyri síðust til að hafa þar í seli. Selförum var hætt í Kaldárseli árið 1865 eða 1866.

10. Markasteinn – huldufólk

Markasteinn – huldufólkssteinn á mörkum Urriðakots og Setbergs.

-Í örnefnalýsingu Svans Pálssonar fyrir hluta Setbergslands segir: “Suðaustan Kúadals er aflöng hæð frá norðaustri til suðvesturs, Þverhlíð. Á suðvesturenda Þverhlíðar er svokallað Háanef. Austur af Þverhlíð er Syðsta-Tjarnholt, öðru nafni Fremsta-Tjarnholt, en syðst á því er stór klettur með grasþúfu uppi á. Það er Markasteinn og er á mörkum Setbergs, Urriðakots og Garðakirkjulands. Í Markasteini átti að búa huldufólk og taldi amma mín, Sigurbjörg Jónsdóttir, sig einu sinni hafa heyrt þar strokkhljóð, þegar hún var unglingur.

Suðvesturhlíð Sandahlíðar, Kúadalshæðar og Þverhlíðar heitir einu nafni Setbergshlið. Hraunið þar suðvestur af heitir Gráhelluhraun og dregur nafn af stórum kletti í hrauninu, Gráhellu, sem reyndar er alls ekki hellulaga. Undir honum eru leifar fjárhúss frá Setbergi.

Gráhella.

Milli hraunsins, Lækjarbotnahrauns og Gráhelluhrauns, og hlíðanna, Svínholts og Setbergshlíðar, liggur Selvogsgata. Hún liggur frá Hafnarfirði, Selvogsgötu, austur í Selvog.
Lengi vel var girt umhverfis Markastein til að undirstrika friðhelgi hans með hliðsjón af framangreindri sögn.

Örskotsfjarlæð er á milli Markasteins og Gráhellu. Báðir staðirnir eru vel þess virði að skoða.

11. Óttarsstaðir – álfakirkja

Óttarsstaðir – álfakirkja; merki.

-Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar fyrir Óttarsstaði segir m.a.: „Kattarhryggur var langur bali rétt suðaustur af Vesturbænum að Óttarsstöðum. Sunnan við Kattarhrygginn er klettur margsprunginn, er nefndist Stólpi eða Álfakirkja í lægð. Bjó jafnan huldufólk í þessum klettum. Mátti því ekki hreyfa þar við strái, ekki vera í leik eða hafa mikinn hávaða“.
Messað var í Álfakirkunni á Jónsmessunótt eftir miðjan júní. Frásagnir eru um mikla glaðværð og litaskrúð þegar samkoman stóð sem hæst.

Álfakirkjan.

Nóttin er ein af mögnuðustu nóttum ársins og fylgja henni margar þjóðsögur. Kýr geta tekið upp á því að tala en hver sá sem verður vitni af því getur sturlast. Á Jónsmessunótt fara álfar og huldufólk á stjá og náttúran tekur hamförum. Allir Íslendingar hafa heyrt um lækningarmátt daggarinnar sem myndast á grösum Jónsmessunætur. Fjölmargir hafa þá venju að velta sér upp úr dögginni naktir og trúa því jafnvel að þá megi óska sér.

Álfakirkjan við Óttarsstaði.

Upphaflega var 24 júní heiðin sumarsólstöðuhátíð þar sem lengsta degi ársins var fagnað. Síðar ákvað Rómverskakirkjan að afmæli Jesú og Jóhannesar skírara skyldu vera haldin á fornum sólstöðuhátíðum og þar með varð 24. júní að fæðingarhátíð Jóhannesar skírara. Kirkjunnar menn áttuðu sig ekki á því að sumarsólstöður höfðu færst fram um þrjá daga, til 21. júní, og því ber Jónsmessu ekki upp á lengsta degi ársins. Ástæðan fyrir því að hátíðin heitir ekki Jóhannesarmessa eða Jóhannesarmessunótt er sú að Jóhannes er oft nefndur Jón eða Jóan í fornum ritum.
Norðan við Álfakirkjuna að Óttarsstöðum er, að sögn, forn kirkjugarður.

12. Lónakot – álfaborg

Lónakotsklettar.

-Búið var í Lónakoti framundir 1930, en eftir það var byggt myndarlegt sumarhús, sem er löngu fallið. Sæmundur Þórðarson keypt jörðina 1939 af Guðlaugi Engilbert Sveinssyni (1883-1955). Guðlaugur sem ætíð var nefndur Laugi Lóna, flutti þá búferlum frá kotinu inn í Hafnarfjörð. Guðlaugur tók við Lónakoti árið 1902, en þá hafði jörðin verið í eyði í tvö ár eftir að Hallgrímur Grímsson og seinni kona hans Rannveig Ólafsdóttir fluttu þaðan ásamt fjórum börnum sínum. Fimmta barnið höfðu þau misst úr skarlatsótt aldamótaárið 1900. Þeim var gert ókleift að búa í Lónakoti eftir að bæjarhúsin voru brennd í kjölfar farsóttarinnar sem kom upp á bænum.

Lónakotsklettar.

Þegar Guðlaugur tók við jörðinni hófst hann handa með að byggja nýjan bæ á Bæjarhólnum. Hann bjó í Lónakoti ásamt sambýliskonu sinni Guðríði Jónsdóttur og þeim fæddist dóttirin Jónína Björg 1904. Þegar Guðlaugur og Guðríður fluttu frá Lónakoti á þriðja áratug 20. aldar eins og svo margir aðrir Hraunamenn, héldu þau áfram að nýta jörðina fyrir búfénað sinn. Þau bjuggu þá í litlu bakhúsi við Krosseyrarveg.

Lónakot – uppdráttur ÓSÁ.

Þegar gengin er gatan niður að Lónakoti frá Reykjanesbraut blasir við, er komið er framhjá Hádegisvörðu, stök háleit klettaborg; Lónakotsklettar.

Rétt austanvert við götuna er þúfnakargi og lítil fjárhústóft með hlöðnum einföldum garði umhverfis, Kotagarði. Þetta svæði nefnist Kofinn eða Dys í Koti og rétt austar er fjárgerði sem kallast Kotagerði. Þarna mun gamli Lónakotsbærinn hafa staðið áður en Landlæknir lét brenna kotið eftir að skarlatssótt kom upp. Tveimur árum síðar voru bæjarhúsin byggð upp á Bæjarhólnum, sem nú blasir við.
Dóttir Sæmundar, Sjöfn, man vel eftir því að hún og systir hennar, Guðrún, hafi séð til álfa við klettaborgina þegar þær dvöldu með föður sínum, Sæmundi, í Lónakoti.

13. Þorbjarnarstaðir – Himnaríki

Himnaríki.

-Búskapur lagðist af á Hraunabæjunum um 1930, en síðast var búið á Þorbjarnastöðum árið 1939. Þá höfðu bæði Gerði og Péturskot lagst af. Sverrir, kaupfélagsstjóri í Hafnarfirði, byggði síðan sumarbústað nálægt tóftunum. Hann er nú horfinn, en sjá má móta fyrir grunninum.
„Hér mun og vera staður, sem nefnist Himnaríki. Tilefnið er það, að bóndi nokkur í Hraunum ætlaði að fara á Rauð sínum til himnaríkis – eftir viku drykkju. Hann lagði upp undir rökkur með nesti og nýja skó (en kvaðst ekki þurfa sokka, því að nóg væri af þeim í himnaríki).

Þorbjarnarstaðir – Þorbjarnarstaðastekkur/Himnaríki.

Ekkert spurðist til bóndans um hríð, en hesturinn skilaði sér fljótt heim. Sjálfur kom bóndi undir vökulok“. Í örnefnaskrá Gísla Sigurðssonar fyrir Þorbjarnarstaði segir, að „hnakkurinn og beizlið hafi fundizt vestarlega í Draugadölum við Alfaraleiðina skammt vestar, en heimildarmenn sr. Bjarna segja, að þetta hafi legið í Stekkatúninu þar sem nú er Stekkurinn. Síðan er þarna kallað Himnaríki“.

14. Steinkirkja – fjárskjól

Álfakirkja – „Steinkirkja“. Fjárskjól fremst.

-Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar fyrir Óttarsstaði segir m.a.: „Þar suður og upp af (Bekkjaskúta/fjárskjól) er stakur klapparhóll, klofinn, kallaður „Steinkirkja“. Norðan í henni er upphlaðinn fjárskúti. Suðvestur af Steinkirkju eru hólar, sem Valklettar heita“.
Steinkirkja dregur ekki nafn sitt af engu. Hún er stakt sprungið hraunhveli í annars grónu Hrútagjárhrauninu norðan hraunlænu Eldra-Afstapahrauns. Í sprungunni er steinn er líkist predrikunarstól. Engar skráðar sagnir eru um tilvist álfa tengda kirkjunni en líklegt verður að telja að þær hafi verið til í munnmælum fyrrum líkt og frásagnir herma.
Fjárskjólið norðan undir hólnum er rúmgott með veglegri fyrirhleðslu.

15. Straumssel – huldumenn

Straumssel – Tilgáta ÓSÁ.

-Áður fyrr voru selsstörfin og smalamennskan órjúfanlegur hluti sumarvinnunnar frá fráfærum til sláttar. Enn í dag má sjá ummerki um rúmlega 400 selstöður á Reykjanesskagnum, en selfarir lögðust að mestu um 1870.
Selsstörfin héldust mikið til óbreytt um aldir. Alsiða var það fyrrum, einkum þar sem lítið var um haga nærri bæjum að hafa búsmala í seli á sumrum frá fráfærum og til tvímánaðar eða til þess er nálega 16 vikur voru af sumri.

Straumssel – uppdráttur ÓSÁ.

Í Selin var farið með allan ásauð og stundum kýrnar. Selin voru venjulega þrjú hús: selbaðstofa, búr og eldhús til hliðar eða frálaust. Þannig voru flest selin á Reykjanesskaganum, reyndar með breytingum frá einum tíma til annars. Stekkir og kvíar voru og til mjalta. Selmatseljan hafði nóg að starfa; að mjalta ærnar, setja mjólkina og hirða hana, búa í strokkinn og strokka hann, búa út smjörið, flóa mjólkina og gera úr henni skyr.
Bóndinn heima eða einhver annar á bænum hafði það starf á hendi, að flytja heim úr selinu annan eða þriðja hvern dag, eftir því sem á stóð. Heldur hefir vistin verið einmanaleg fyrir selmatseljuna, þótt mikið hefði hún að gera. Þrátt fyrir komu bóndans komst hjátrúin þar að, sem eðlilegt var á þeim tímum. Urðu til margar sögur þar sem selmatseljur komust í tæri við huldumenn og urðu þungaðar eftir þá; ólu þær svo börnin í seljunum, og veitti huldumaðurinn þeim þar alla aðstoð, svo að einskis varð vart; tók hann svo barnið með sér og ól það upp í álfheimum. En hann gat ekki gleymt ástmeynni úr selinu, og kom oftast einhvern tíma löngu síðar, þegar barn þeirra var orðið fullorðið og selmatseljan gift kona fyrir löngu, og birtist henni til þess að endurnýja fornar ástir. En þeir samfundir urðu báðum jafnan að bana.

16. Tobbuklettsrétt vestari – draugur

Tobba.

Tobba, Þorbjörg, var yfirsetukona af tröllsættum við nátthaga í Grenigjám í landi Straums. Þegar skyggja tók síðla sumars átti draugur það til að áreita hana, án meinsemda í fyrstu. Draugur þessi fór víða og eru nálæg örnefni því til stafestingar, s.s. Draugadalir á Alfaraleiðinni, þar sem hann angraði ferðamenn, Draughóll og Draughólshraun. Síðarnefndu örnefnin urðu til eftir að Tobbu leiddist ásælni draugsa eina nóttina, sat fyrir honum norðaustan við klett þann er við hana er kenndur, og kom honum að óvörum. Eftir langvinn átök sá draugurinn sitt óvænna og flúði uppi í torfært hraunið ofanvert þarf þar sem hann hvarf inn í háan hól, en þar sem Tobba stóð móð eftir birtust fyrstu sólargeislar morgunskímunnar yfir Lönguhlíðum með þeim afleiðingum að hún varð að steini – þar sem hún er enn í dag.

Tobbuklettsrétt.

Nú nefnist nátthaginn Tobbuklettsrétt. Há varða, Tobbuklettsvarða, er á hól skammt norðar. Undir honum eru hleðslur; Tobbubæli.

Ari Gíslason segir í örnefnalýsingu: „Austur af Rauðamel, norður af Grenigjá, eru Tobbuklettar þrír klettar í röð í grasbrekku. Ofan við Grenigjár tekur svo við hraunssvæði sem heitir Draughólshraun og efst af því er svo stór hóll sem heitir Draughóll.“

Gísli Sigurðsson segir í lýsingu: „Úr Pétursbyrgi liggur landamerkjalínan á austurhlið Straums í svonefnda Tó, Tóhól eða Tóklett, sem er rétt vestan við Þorbjarnarstaðatún, og þaðan suður á Seljahraun. Þá liggur hér vestur um hraunið Alfaraleiðin í miklum djúpum lægðum, sem nefnast Draugadalir.

Draughóll í Draughólshrauni.

Suðsuðaustur frá Mjósundum blasir við hóll í hrauninu, nefnist Draughóll. Kringum hann er úfið hraun og nefnist það Draughólshraun. Af Tókletti lá landamerkjalínan suður yfir Seljahraun í Tobbuklett vestari. Þar uppi á klettunum er Tobbuklettsvarða.“

Ofan við Selhraun (ofan Þorbjarnarstaða og vestan Þorbjarnarstaða-Rauðamels) eru engin örnefni, fyrr en kemur í Tobbukletta, Tobbuklett eystri og Tobbuklett vestri, en þar var Tobbuklettsvarða, og lá landamerkjalínan um hana. Tobbuklettaskarð var allbreið lægð milli klettanna. Hér var stígur (Straumsselsstígur vestari), sem lá allt til Krýsuvíkur, „jafnframt fjallreiðarvegur á kafla“, segir og í örnefnalýsingu.

Tobbuklettsrétt vestari – uppdráttur ÓSÁ.

Í skrá G.S. segir, að „framan í Tobbukletti vestri hafi verið Tobbuklettsrétt. Það nafn þekkist nú ekki lengur, en þó sést enn fyrir réttum í Grenigjám litlu vestar, og ljóst er, að hægt hefir verið að reka að í breiðri sprungu, sem hlaðið hefir verið fyrir í, í Tobbukletti vestri“. Tobbuklettsvarðan vestari hefur verið lagfærð og sést vel norðan Tobbuklettsréttar. Hleðslur réttarinnar eru enn vel greinilegar.

Klettarnir nafngreindu eiga að hafa verið þrír; og þeir eru það, ef vel er að gáð.
Í örnefnalýsingum hefur verið getið um Tobbukletta vestari og Tobbukletta austari. Austari Tobbuklettar eru fast við austri Straumsselsstíginn (Fornaselsstíg). Þar í kleppasprungu eru fyrirhleðslur og varða ofar.

17. Álfakirkja – álfar – Gerðisstígur

Álfakirkja við Gerðarstíg.

-Við Gerðisstíg vestan Brunans (Kapelluhrauns) eru klettaborg, millum Neðri-Hella og Vorréttarinnar. Dæmi eru um að smalar, sem staldrað hafa þar við á ferðum sínum hafi óvart glatað þar einhverju af eigum sínum. Þegar þeir hafi síðan uppgötvuðu missinn og snúið til baka hefur ekki brugðist að þeir hafi endurheimt munina. Hafa þeir vilja kenna um glettum álfanna er þarna hafast við í kringum Álfakirkjuna.
Gerðisstígurinn var ruddur þar sem hann liggur inn í Selhraunið og áfram með hraunkantinum áleiðis að Efri-Hellum.

Vorréttin.

Neðri-hellir er rúmgóður skúti með hleðslum fyrir í grónu jarðfalli. Í sjónlínu til austurs ber Vorréttin við kantinn á Kapelluhrauni. Þetta er vel hlaðin rétt. Gott skjól eru í hraunskútum innan hennar.
Efri-hellar eru enn ofan við hraunkantinn. Allir þessir staðir eru verðugir skoðunar. Hrauntungurnar ofar eru allsstórt gróið hraunssvæði enn ofar, umlukið nýja hrauninu (Kapelluhrauni/Brunanum/Nýjahrauni).
Skammt sunnan við Álfakirkjuna er Rauðamelsréttin í langri og breiðri hraunsprungu. Hleðslur eru bæði við hana og í gróinni sprungunni.

18. Valahnúkar – tröll

Tröllin á Valahnúkum.

-Steinrunnin tröll trjóna efst á Valahnúkum. Þau sáust langt að og reyna heldur ekki að leynast.
Annars eru tröll fallega ljót, hvert með sitt sérkenni. Þau eru afar misjöfn í útlit, sum stórskorin, önnur með horn og vígtennur, stór eyru og nef en lítil augu. Vörtur finnst þeim vera mesta prýði og oft virðast þau grimm á svip, en það segir bara hálfa söguna því flest eru þau gæðablóð og trygglindir náttúruvættir. Tröllin eru bæði stór og sterk, í sumum þjóðsögum er sagt að þau séu líka heimsk, gráðug og oft svolítið grimm en í öðrum sögum eru þau góð og launa vel fyrir ef að eitthvað gott er gert fyrir þau. Tröll ferðast yfirleitt um á nóttunni og þá einkum að vetrarlegi.

Tröllin á Valahnúk. Helgafell fjær.

Tröllin búa í hömrum og klettum upp í fjöllum eða í hellum. Sum tröll mega ekki vera úti í dagsljósi og verða að steini þegar sólin kemur upp, þau heita nátttröll. Tröllin á Valahnúkum eru ágætt dæmi um tröll, sem hafa dagað uppi þegar þau voru of sein fyrir á heimleið þegar þau höfðu sótt sér hval við Hvaleyri – sólin kom upp yfir Bláfjöllum og þau urðu að steini þar sem þau voru stödd þá stundina.

19. Víghóll – saga

Varða á Víghól í Garðabæ – Húsfell fjær.

-Ekki er vitað hvaðan nafnið Víghóll er komið, en ef menn vilja leika sér svolítið með nafngiftir á svæðinu gætu sumar þeirra hafa tengst veru útilegumanna og sakamanna í hraununum. Þeir hafa áreiðanlega gætt þess vel að ekki væri hægt að koma þeim að óvörum. Hafi það hins vegar gerst gætu þeir hafa flúið á Víghól til að standa betur að vígi er að var sótt. Einhverjir þeirra gætu hafa verið vegnir þar. Hafi einhverjir yfirvaldsins menn einnig verið drepnir við þá atlögu gæti hefndarþorsti hafa blossað upp í sigurvegurunum og þeir ákveðið að hengja hina handteknu þegar í stað í hæsta gálga á svæðinu. Gálgaklettar sjást vel sunnar í hrauninu, séð frá Víghól.

20. Gálgaklettar – aftökustaður

Gálgaklettar við Selvogsgötu.

-Við Selvogsgötuna austan Helgafells má finna Gálgakletta sem svipar mjög til klettanna á Stafnesi.
Á svæðinu eru fjölbreytt hraun, gróin svæði og klettabelti. Klettarnir sjást vel ef Selvogsgötunni er fylgt til austurs þegar komið er yfir ásinn austan Mylgludala (austan Valahnúka (Valabóls)). Í Setbergsannál á 15. öld segir m.a. að “12 þjófar [voru] í einu teknir syðra í helli þar sem nefnt er Húsfell. Hafi yfirvaldið, í stað þess að drösla þjófunum til byggða, ákveðið að hengja á í Gálgaklettum í Húsafellsbruna.“ Líklegra má telja að nefndur hellir hafi verið Rauðshellir í Helgadal, vestan Húsfells.

21. Dauðadalir – útilegumenn

Dauðadalir – jarðfall.

Dauðadalir hafa löngum haft yfir sér dulúð, án þess að nokkrar skráðar heimildir séu beinlínis til um þá. Þó hallast margir að því að útilegumennirnir, sem handsamaðir voru við Húsfell á 15. öld hafi um skeið haldið til í dölunum. Hér er að finna hin ágætustu skjól, en hvergi er sýnilegum mannvistarleifum til að dreifa, nema ef vera skyldi í Rauðshelli í Helgadal. Aðrar gætu mögulega verið þaktar mosa, líkt og víða eru dæmi um. Þá skortir hér vatn, að því er virðist við fyrstu sýn. Hins vegar, ef betur er að gáð, má vel merkja forna lækjarfarvegi neðan vestanverða Markraka, auk vatnsbólsins ofan Kaldárhnúka í Helgadal.

Hellir í Dauðadölum. Helgafell fjær.

Sagan gæti mjög líklega tengst annarri slíkti. Ólafur Briem skrifaði í Andvara árið 1959 um “Útilegumannaslóðir á Reykjanesfjallgarði”. Þar getur hann m.a. um útilegumenn við Selsvelli undir Sveifluhálsi í byrjun 18. aldar:
“Selsvellir og Hverinn eini. Vestan við Núpshlíðarháls miðjan er víðáttumikið graslendi, sem heitir Selsvellir. Þar voru áður sel frá Grindavík, og sjást þar enn nokkrar seltóttir. Norðan við Selsvelli nær hraunið á kafla alveg upp að hálsinum. Þar er Hverinn eini úti í hrauninu. Hann er í botninum á kringlóttri skál, sem er alþakin hraunbjörgum, og koma gufur alls staðar upp á milli steinanna, en vatn er þar ekkert.

Hverinn eini.

Nú er hverinn ekki heitari en svo, að hægt er að koma alveg að honum án allra óþæginda og gufan úr honum sést ekki nema skamman spöl. En til skamms tíma hefur hann verið miklu heitari.
Fyrir sunnan Selsvelli og við Hverinn eina var athvarf þriggja útileguþjófa vorið 1703. Í alþingisbókinni það ár er skýrt frá dóminum yfir þeim, og talið upp það, sem þeir höfðu stolið og brotið af sér. Þeir eru þar nefndir útileguþjófar, en ekki nánar sagt frá útilegu þeirra. En saga þeirra er greinilegast rakin í Vallaannál, sem ritaður er af séra Eyjólfi Jónssyni á Völlum í Svarfaðardal.

22. Markraki – tröll

Markraki.

-Þeir fáu sem lagt hafa leið sína um Markraka undir Löngulíð hafa veitt athygli “vörðu” á móbergshrygg. Í dag er varðan sú landamerkjavarða millum landa Hafnarfjarðar og Garðabæjar. Svo var nú ekki fyrrum.
Þessi varða er merkilegt fyrirbæri. Sagan segir að tröllskessa í Kistufelli (sumir segja í Hvyrfli) hafi fyrir alllöngu lagt af stað við sólsetur áleiðis að Hvaleyri þar sem frést hafði af hvalreka. Systrum hennar ofan við Bolla og í Kerlingarhnúk hefðu og borist boðin. Þær héldu hiklaust niður að Hvaleyri.

Kistufell og Kistufellsgígur.

Tröllskessan í Kistufelli átti lengri leið fyrir höndum. Hún þurfti að fara niður háheiðina ofan Lönguhlíðar með stefnu á Kerlingargil. Í myrkri og þoku villtist hún af leið og kom fram á brún hlíðarinnar þar sem nú heitir Mígandagróf. Nafnið er ekki komið af engu, en skal ekki fjölyrt meira um það hér. Nú er þar í og ofan við pollinn ein hin mesta litskrúð, sem þekkist á gjörvöllum Reykjanesskaganum, ef frá eru skildir hverirnir.

Horft niður Kerlingargil.

Um nóttina rofaði til. Tröllskessan hélt þá sem leið lá áleiðis niður Kerlingargilið og hugðist halda niður að Hvaleyri. Á leið sinni niður gilið heyrði hún í næturkyrrðinni hvar lóan og spóin sungu hinn yndælasta og ljúfasta samsöng í hlíðinni. Staldraði tröllskessan því við um stund neðan við gilið til að hlusta á dásemd næturinnar. Á meðan marði hún jurtir og málaði í hrifningu listaverk á nálæga steina, sem enn má sjá í hlíðinni.
Þegar söngnum lauk var langt liðið á nóttina.

Markraki – landamerkjavarða.

Þegar skessan var kominn niður á Markraka sá hún fram á að henni myndi ekki endast tími til að fara alla leið niður að Hvaleyri og til baka áður en nóttin varð að degi. Raðaði hún steinum í kringum sig og hlóð síðan úr nokkrum þeirra vörðu á hryggnum til marks um vilja hennar áður en hún hélt örg til baka upp Kerlingargilið og heim. Á leiðinni um Lönguhlíð að Kerlingargili kastaði hún nokkrum stórum steinum frá sér. Eru steinar þessir jafnan nefndir Kerlingarsteinar.

23. Gullkistugjá – saga

Gullkistugjá – jarðfall.

-Gullkistugjá er löng sprungurein sem fer m.a. í gegnum suðausturhluta Helgafells og suður um hraunið. Séra Friðrik Friðriksson stofnandi sumarbúða KFUM og K í Kaldárseli gaf sprungureininni nafnið Gullkistugjá. Manngerð brú er þvert yfir miðja gjána. Í þjóðsögum eru sagnir um faldar gullkistur í gjám og sprungum. Jafnan, þegar fólk hefur reynt að ná þeim upp, á þá nálægur bær líkast því að stæði í ljósum logum svo hræðsla greip um sig meðal viðkomandi og hætt var við verkið.
Ásbjörn Özurarson, bróðursonur Ingólfs Arnarsonar, er í Landnámu sagður hafa búið á Skúlastöðum. Han nam land milli Hraunsholtslækjar og Hvassahrauns og Álftanes allt.

Gullkistugjá.

Munnmæli munu vera um að Skúlastaðir hafi verið þar sem Skúlatúnshraun sé, norðan við Lönguhlíðarhorn, sbr. umfjöllun í ritinu Garðabær – byggð milli hrauns og hlíða.
Árni Helgason minnist á Skúlastaði og menjar þeirra í Lýsingu Garðaprestakalls 1842 (bls. 211). Hafi Skúlastaðir staðið þar sem munnmæli segja, eru líkur fyrir því að Almenningsskógalandið og Garðaland hafi verið hluti af landnámsjörð Ásbjörns heitins. Ekki er vitað til þess að fornleifarannsókn hafi farið fram í Skúlatúni.
Hins vegar bendir flest til þess að nefndir Skúlastaðir hafi í fornöld verið í Helgadal. Þar eru órannsakaðar húsaminjar.

24. Stóri Skógarhvammur – tröll

Stórkonusteinar.

-Stórkonusteinar nefnast nokkur móbergsbjörg í Lönguhlíðakróki, heldur nær Kerlingarskarði en Kerlingargili (sem er utan við Lönguhlíðarhornið). Samkvæmt gamalli munnmælasögu velti tröllskessa í Stórkonugjá björgunum niður af Lönguhlíðarfjalli þegar eftirreiðarmenn reyndu að fanga hana.
Stórihvammur eða Lönguhlíðarhvammur austan Lönguhlíðarhorns var mjög grösugur í eina tíð og gott beitiland, en sandburður úr hlíðunum hefur spillt undirlendinu. Þó má enn sjá gróin valllendi milli hrauns og hlíða. Hraunið úr Bollunum kom frá gígunum ofan Skarðanna. Stóribolli er þar einn formfegursti gígur landsins og enn nær óraskaður.

Stóri-Skógarhvammur.

Ofan hvammsins eru tvö gil og upp af því vestara áberandi móbergsklettur, sem nefnist Stórahvamms-Stapi. Beggja vegna að ofanverðu eru háir móbergsveggir. Kerlingagilið er ágæt gönguleið og greiðfær upp á Lönguhlíðar og áfram inn í Brennisteinsfjöll. Um gilið fóru smalamenn fyrrum.
Sagan segir að tröllskessa í Kerlingarhnúk hafi farið að heimta hvalreka á Hvaleyri ásamt systur sinni. Skiptin drógust vegna deilna um réttindi til hlutanna. Systirin hélt heim áleið um kvöldið ásamt fjölskyldu sinni, en skessan í Kerlingarhnúk ákvað að dvelja daginn eftir hjá vinkonu sinni í Hvaleyrarhamri. Eins og alkunna er dagaði fjölskyldan fyrrnefnda uppi á Valahnúkum þegar sólin birtist þeim ofan við Grindarskörðin snemmmorguns.

Hvaleyri.

Tröllskessan úr Kerlingarhnúk og vinkona hennar í Hamrinum tóku upp á ýmsu sér til gamans er hrekkti mennska menn á Hvaleyri. Varð svo mikið ónæði af skessunum að ábúendur ákváðu að fara gegn þeim. Söfnuðu þeir liði við sólsetur og kveiktu elda á Hamrinum. Heimaskessan kærði sig kollótta, en vinkona hennar vissi ekki hvaðan á hana stóð veðrið. Ákvað hún að flýja ónæðið og halda heim á leið. Þegar tröllskessan var komin upp að Hvaleyrarvatni og áfram á Stórhöfða varð henni litið aftur. Sá hún þá háværan flokk manna með kyndla fylgja henni þétt eftir. Hélt hún þá för sinni áfram upp Stórahvammsgil ofan við Stórahvamm (hét áður Stórkonuhvammsgil) í Undirhlíðum og alla leið upp á Lönguhlíðar um Stórkonugjá ofan við þar sem nú heitir Stórihvammur eða Lönguhlíðahvammur (-krókur).

Stórkonugjá og nágrenni – kort frá 1903.

Þarna gætu örnefni hafa færst til í tímans rás. Eftirmenn fylgdu þétt á eftir skessunni. Þegar þeir voru komnir í Stórahvamm (sumir segja hann heita Stjórahvamm) bað fyrirliðinn þá nema staðar, enda tröllskessan var þá kominn upp á efstu brúnir ofan gjárinnar. Það var líka vel af ráðið því nú tók tröllskessan til við að kasta í þá stórum steinum, hverjum á fætur öðrum. Fylgdarmenn forðuðu sér út úr seilingu og mun það hafa orðið þeim til lífs. Biðu þeir af sér húmið. Skömmu fyrir birtingu hvarf tröllskessan í átt að Kerlingarhnúk og linnti þá látunum.
Til marks um atburðinn forðum má enn sjá nefna Stórkonusteina undir Stórkonugili og er Stórahvamms-Stapi þeirra stærstur. Lækur rennur niður í Lönguhlíðarkrók frá Kerlingarskarði vestanverðu. Heitir hann Stórkonulækur.

25. Leirdalir (Slysadalur) – sögn um slysfarir

Slysadalur.

-Slysadalir eru sagðir hafa heitið Leirdalir, en þeir eru reyndar skammt suðaustar þar sem er Leirdalstjörn. Eftir að útlendur ferðamaður kom frá Krýsuvík um Slysadali með þrjá til reiðar á 19. öldinni og hafði farið um Hvammahraun og niður Fagradal að vetrarlagi (hin leiðin var um Helluna þarna vestan af, í austanverðum hlíðum Sveifluhálsins ofan við Kleifarvatn, en það mun hafa verið óvegur fyrrum og ekki fyrir hesta). Þegar ferðamaðurinn kom niður í Leirdali voru vilpur í dalnum og voru þær ísi lagðar. Fór svo að maðurinn missti tvo hesta sinna niður um ísinn, en mannskaði varð ekki.
Enn má sjá grónar stórar þúfur í Slysadal, en það ku vera dysjar hestanna tveggja.

26. Landamerkjavarða – þjóðsaga

Fremstihöfði.

-Þjóðsögur hafa jafnan tengst vörðum. Má þar m.a. nefna þjóðsöguna er kveður á um að sá eða þeir sem færa til landamerkjavörður og hlaða aðrar til að villa um fyrir fólki eigi á hættu að þurfa að burðast með grjót það sem eftir er – að þeim látnum. Þjóðsögurnar voru þannig oftlega kennisögur, nokkurs konar dæmisögur, um það hvernig væri best að haga sér í lifanda lífi.

Fremstihöfði – landamerkjavarða.

Hér er hinn ríki sagnaþáttur notaður til að vara við og stemma stigu við röskun landamerkja, líkt og einstök „tiltekt“ trúarbragðasögunnar urðu síðar í handleiðslu landans til að auka líkur á „réttum“ gjörðum hans í hinu jarðneska lífi – og yfirvaldið hafði velþóknun á. Framangreint er ekki af ástæðulausu. Einstakir bændur voru fyrrum grunaðir um að útfæra landamerki jarða sinna eftir því sem aðstæður sköpuðust, hvort sem var vegna þekkingaleysis eða af gefnu tilefni, s.s. við ábúendaskipti.

27. Húshellir – hreindýraveiðimenn

Húshellir – op.

-Norðan Hrútargjárdyngju er Húshellir. Inngangur hans er í vestanverðri fallinnar hraunbólu. Þegar inn er komið blasir við geymur og eru gangar í tvær áttir. Á miðju gólfinu er hlaðið hús, ca. 2×2 metrar í ummál. Bein eru í einum gangnanna, þeim er liggur í suður. Ekki er vitað af hverju beinin kunna að vera. Ekki er heldur vitað hvers vegna húsið var hlaðið í hellinum. Þarna gætu hreindýraveiðimenn hafa haft aðstöðu um tíma, eða einhverjir aðrir, einhverra hluta vegna. Húsið er sennilega hlaðið til að halda hita á þeim er þar gistu svo og forðast vatn er lekur úr loftum eftir rigningar. Botn hússins hefur verið fóðraður með mosa.

Húshellir – op.

Í stórvirkinu “Íslenskir hellar” segir Björn Hróarsson svo frá Húshelli: “Björn Finnsson og Hörður Þór Sigurðsson fundu Húshelli sumarið 1988. Hellismunninn er um tveir metrar á breidd og eins og hálfs meters hár. Innan við munnann skiptist hellirinn í tvær meginrásir og eina þrengri. Þegar komið er rétt inn fyrir hellismunnann blasir við töluverð hvelfing með sléttu gólfi. Á miðju gólfinu er sérkennilegt byrgi, hlaðið úr hraungrjóti. Hleðslan er falleg og sýnilega gömul.
Steinunum er haganlega hlaðið á þrjá vegu og veit opna hliðin mót munnanum.

Í Húshelli.

Moldarjarðvegur hefur sytrað niður um hellisþakið og myndað þunnt lag á gólfi hellisins framan við byrgið. Inni í byrginu er einnig mold en þar sem hún virðist vera þykkari en fyrir utan gæti verið skán undir. Steinarnir sem notaðir hafa verið í hleðsluna eru feiknastórir og þyrfti ákveðna og einarða menn til að gera sér það að leik að hlaða byrgið. Margt bendir til þess að hleðslan sé gömul. Fæstir hlaða stórum steinum að gamni sínu og hefur byrgð því líklega þjónað einhverjum tilgangi, til dæmis svefnkró, og gærur og dúkur strengdur yfir til að verjast regni úr hellisþakinu. Nokkuð drýpur úr loftinu og hefur vatnið borið með sér fínan leir eða mold eins og áður var getið.

Í Húshelli.

Ofan á veggjum byrgisins hafa hlaðist upp tveggja til fimm sentimetra háar strýtur. Veggirnir eru um 1,5 metrar á hæð. Stafnveggurinn er um 1,2 metrar á lengd en hliðarnar tæpir tveir metrar. Breidd veggjanna er að jafnaði um 40 cm. Neðstu steinarnir og þeir stærstu eru hið minnsta 300 kíló.
Til hliðar við byrgið og litlu innar eru beinaleifar, bæði sauðfjár- og stórgripabein. Beinin liggja á víð og dreif en einnig hefur hnútum verið stungið inn á milli steinanna að innanverðu í byrginu og rennir það stoðum undir þá eknningu að einhver hafi hafst við í hellinum, líklega í skamman tíma þó.

Dýrabein í Húshelli.

Hleðslan í Húshelli er ráðgáta. Hverjir hlóðu þetta, hvenær og af hverju? Í gömlum sögnum segir af útilegumönnum á Selsvöllum á 18. öld. Útilegumennirnir héldu til við Vellina, nálægt Hvernum eina, en herjuðu á Vatnsleysuströnd, meðal annars stálu þeir frá bóndanum í Flekkuvík. Eftir að þeir höfðu flutt sig “norður með fjöllunum, í helli sem þar er,” áreittu þeir og rændu ferðalanga. Yfirvaldið safnaði liði, handtók mennina og færði til Bessastaða þar sem dæmt var í máli þeirra. Hvort húshleðslumennirnir voru þarna komnir veit nú auðvitað enginn. Ef til vill hafa hreindýra- eða rúpnaveiðimenn haft þarna afdrep í veiðiskap sínum en síðustu hreindýrin á þessu svæði voru drepin á fyrstu árum tuttugustu aldar. Þekktir eru nokkrir veiðimenn frá þessum tíma er höfuðust við í athvörfum á þessum slóðum. Um þá hafa spunnist þjóðsögur, sem fæstar hafa þó ratað á pappír.

Slóð Ratleiks Hafnarfjarðar er https://ratleikur.fjardarfrettir.is/.

Ratleikur Hafnarfjarðar 2024- kort.

Skrár

Skógrækt ofan Hafnarfjarðar

Skógræktarfélag Hafnarfjarðar var stofnað 25. október 1946. Félagið er með þeim stærstu á landinu og starfið er mjög blómlegt.

Upphafið

Við Hvaleyrarvatn.

Þegar Skógræktarfélags Íslands var stofnað 1930 voru nokkrir Hafnfirðingar á meðal stofnenda og á næstu árum bættust fleiri í hópinn. Skógræktarfélag Íslands var stofnað sem höfuðfélag skógræktarmála og ráðgefandi aðili fyrir héraðsfélög vítt og breitt um landið. Félagið var janframt hugsað sem héraðsfélag skógræktarfólks í Reykjavík og Hafnarfirði til að byrja með. Þetta fyrirkomulag þótti ekki gott til lengdar svo að ákveðið að stofna sérstök héraðsfélög í Reykjavík og Hafnarfirði.

Fyrstu árin

Stóri-Skógarhvammur – minningarsteinn um Ingvar Gunnarsson.

Fyrsti formaður Skógræktarfélagsins var Ingvar Gunnarsson barnaskólakennari, en hann var brautryðjandi í skógrækt og hóf t.a.m. ræktun í Skólalundi í Undirhlíðum árið 1930. Þeir sem skipuðu fyrstu stjórn félagsins með honum voru ötulir ræktunarmenn sem höfðu stundað trjárækt um árabil þegar félagið var stofnað.
Fyrsti reiturinn sem tekinn var til ræktunar var 7 hektara spilda í norðanverðu Gráhelluhrauni skammt ofan Lækjarbotna. Gunnlaugur Kristmundsson Sandgræðslustjóri og kennari lagði til að þessi spilda yrði fyrir valinu.

Hvaleyrarvatn.

Upphaflega hugmyndin var að taka til ræktunar landsvæðið ofan við Sandvík norðaustan Hvaleyrarvatns en vegna kulda og erfiðs árferðis vorið 1947 var þeirri hugmynd slegið á frest um sinn. Girðingavinnu í Gráhelluhrauni lauk vorið 1947 og 27. maí gróðursetti Ingvar formaður fyrsta birkitréð við hátíðlega athöfn. Mikill hugur var í félagsmönnum sem lögðu drjúga hönd á plóg og fyrsta sumarið voru skógarfurur, rauðgreni og birki gróðursett í reitnum, alls 2.300 trjáplöntur. Sérstakir hakar voru útbúnir til að auðvelda gróðursetningu í hinu grýtta hraunlandslagi. Margir töldu þetta frumherjastarf vera goðgá og spáðu því að ræktunin ætti eftir að misheppnast.

Hraunrétt – herforingjaráðskort.

Þrátt fyrir ýmis áföll gekk starfið vonum framar og nú er Gráhelluhraunsskógur gróskumikill og nánast alveg sjálfbær. Þorvaldur Árnason skattstjóri tók við formennskunni 1949 og var fyrsta verk hans að fá svæðið í Gráhelluhrauni stækkað um 30 hektara í áttina að Hraunsrétt. Jón Gestur Vigfússon tók við formennskunni 1954 og gegndi henni til 1958 þegar séra Garðar Þorsteinsson var kosinn formaður.

Hraunrétt á loftmynd 2022 – nú horfin.

Þegar nýja ræktunarsvæðið í Gráhelluhrauni hafði verið girt var ákveðið að planta út sitkagreni og lerki í hrauninu. Skógræktarfélagið naut á þessum árum dyggrar aðstoðar nemenda og kennara Barnaskóla Hafnarfjarðar sem tóku þátt í gróðursetningunni á hverju vori, auk meðlima félagasamtaka í bænum. Fyrsta áratuginn voru alls gróðursettar um 80-90 þúsund trjáplöntur í Gráhelluhrauni. Árið 1965 var aftur gróðursett í Gráhelluhrauni og aðaláherslan lögð á birki, stafafuru og bergfuru. Voru 30 þúsund nýjar trjáplöntur gróðursettar fram til ársins 1978 og á allra síðustu árum hefur verið plantað þar út nokkrum fjölda árlega.

Ræktun lands og lýðs

Í Gráhelluhrauni.

Girðingarefni lá ekki á lausu á upphafsárum félagsins vegna haftastefnunnar. Þetta mikilvæga mál mæddi mjög á stjórnarmönnum og girðingarefni kostaði félagið mikla fjármuni. Gráhelluhraunsgirðingin gekk fyrir og þess vegna dróst úr hömlu að girða landsvæðið norðaustan Hvaleyrarvatns sem félaginu hafði verið lofað við stofnun þess. Útland bæjarins var ekki eingöngu ætlað sem útivistar- og ræktunarsvæði því á þessum árum var það fyrst og fremst notað sem haglendi fyrir sauðfé frístundabænda í bænum.

Tóftir við Gráhellu.

Vorið 1957 fékk félagið formlega úthlutað 32 hektara landsvæði í hlíð Beitarhúsaháls við Hvaleyrarvatn. Þar voru nokkrar gróðurtorfur, en landið var að stærstum hluta blásið holt, stórgrýti og leirflög og gaf ekki von um mikla ræktunarmöguleika. Engu að síður var landið girt sumarið 1957 og girðingin stækkuð 1963 þegar viðbótarlandi við Húshöfða var úthlutað til félagsins. Gróðursetning hófst af krafti vorið 1958 og voru 15 þúsund trjáplöntur gróðursettar í hlíðum Beitarhúsahálsins fyrsta sumarið. Munaði einna mest um ómældar vinnustundir Guðmundar Þórarinssonar og Ólafs Vilhjálmssonar, að öðrum ólöstuðum.
Árið 1959 fékk Skógræktarfélagið leyfi til að girða af 56 hektara land umhverfis Stóra-Skógarhvamm í Undirhlíðum. Næstu fimm árin önnuðust piltar í vinnuskólanum í Krýsuvík gróðursetningu undir stjórn Hauks Helgasonar. Félagið tók einnig við skóginum í Skólalundi og var Undirhlíðagirðingin stækkuð 1961 þegar Kúadalur og hluti Kaldárhnúka syðri bættust við ræktunarsvæðið. Sama ár var ákveðið að dreifa lúpínufræjum í örfoka land við Hvaleyrarvatn.

Uppeldisreitir

Beitarhús við fyrrum selstöðu Jófríðarstaða í Beitarhúsahálsi.

Helstu útgjöld Skógræktarfélagsins voru lengst af fólgin í kaupum á skógarplöntum til gróðursetningar, sem gekk stundum illa að útvega. Þetta kom niður á starfinu en oft hljóp Jón Magnússon í Skuld undir bagga og bjargaði félaginu um plöntur til gróðursetningar.

Jón Magnússon í Skuld.

Sumarið 1973 gaf hann félaginu fjölda birkiplatna úr gróðrastöð sinni og hvatti til þess að félagið kæmi sér upp ræktunarstöð. Vorið 1975 var fyrsta skrefið tekið þegar félagið kom upp græðireitum á Beitarhúsahálsi. Félagsmenn söfnuðu fræi víða um land, og reyndar út um allan heim, og á vorin var sáning trjáfræja árviss viðburður. Á ýmsu gekk til að byrja með en tíu árum eftir að upphafsskrefin voru tekin var framleiðsla gróðrastöðvarinnar komin á það stig að félagið var sjálfbjarga um nær allar plöntur sem notaðar voru á ræktunarsvæðum þess. Þetta var fyrsti vísirinn að gróðrastöðinni sem nú er rekin sem sjálfstætt fyrirtæki og nefnist Gróðrastöðin Þöll.

Skógræktarfélagið fékk úthlutað viðbótarlandi 1979 sem ætlunin var að reita niður í landnemaspildur.

Listaverk í Höfðaskógi (Beitarhúsahálsi).

Auglýst var eftir einstaklingum og fyrirtækjum sem vildu taka land í fóstur. Hugmyndin hlaut góðan hljómgrunn og vorið 1980 fengu 24 einstaklingar og fjölskyldur þeirra, ásamt 11 fyrirtækjum úthlutað landnemareitum í sunnanverðu Gráhelluhrauni og hrauninu vestur af Sléttuhlíð. Félagið hóf sama ár útplöntun á furutrjám í Selhöfða og þegar sorphaugunum við Hamranes var lokað 1987 stækkaði ræktunarsvæðið út í Selhraun vestan Hvaleyrarvatns.
Þegar útlönd Hafnarfjarðar og Garðabæjar höfðu verið girt 1979 lauk lausagöngu búfjár í bæjarlandinu. Þetta leiddi til þess að þeirri hugmynd var hreyft af fullri alvöru að taka niður allar girðingar á ræktunarsvæðum félagsins. Ekki var einhugur um þetta mál því margir töldu fulla ástæðu til að viðhalda girðingum til að verja skógræktarlöndin fyrir ágangi um ókomna tíð. Það leið því nokkur tími áður en hafist var handa við að fella girðingarnar og fjarlægja þær en nú eru öll skógarsvæði félagsins opin og ógirt.

Landnemar

Hólmfríður Finnbogadóttir.

Vorið 1989 tók Hólmfríður Finnbogadóttir við formennsku í Skógræktarfélaginu. Hún hafði verið í stjórn þess í tæpan áratug og var fyrsta konan til að gegna formennsku í félaginu. Hólmfríður tók við framkvæmdastjórn félagsins ári síðar. Hólmfríður Árnadóttir var formaður félagsins 1999-2002 en þá tók Níels Árni Lund við og gegndi formennskunni í 9 ár. Jónatan Garðarsson tók við formennskunni vorið 2009.
Sumarið 1980 tók Skógræktarfélagið við Höfðalandi og úthlutaði því í áföngum til fjölda landnema. Fleiri svæði fylgdu með í þessum áfanga, þ.á.m. Seldalur sem er hluti Landgræðsluskóga átaks sem efnt var til þegar Skógræktarfélag Íslands varð sextugt 1990. Seldalur þótti ekki sérlega ákjósanlegur ræktunarreitur því hann var þakinn gróðursnauðum jökulleir sem breyta þurfti í ræktanlegt land. Lúpínufræjum var sáð í dalinn og rofabörð stungin niður áður en 50 þúsund trjáplöntur voru gróðursettar þar. Þetta rúmlega 20 hektara svæði hefur tekið verulegum stakkaskiptum frá því að fyrstu trén voru gróðursett þar.

Félagsaðstaðan og gróðurhúsin

Höfðaskógur – aðstaða Skógræktarfélags Hafnarfjarðar.

Framan af átti félagið ekkert almennilegt húsnæði, aðeins lítinn verkfæraskúr í Gráhelluhrauni og annan í Höfðaskógi. Um tíma hafði félagið vinnuskúr til afnota og þar var fundað þó aðstæður væru mjög þröngar. Vorið 1990 var bætt úr aðstöðuleysinu þegar 40 fermetra sumarhúsi var komið fyrir norðan Húshöfða. Húsið var allt í senn starfsmannahús, skrifstofa, fundarstaður og móttökuhús félagsins. Húsið fékk nafnið Höfði og var til mikilla bóta eftir langvarandi aðstöðulesi. Samt sem áður vantaði enn upp á aðstöðuna því verkfæri og annar búnaður var geymdur í litlum skúr. Hagur félagsins vænkaðist heldur betur sumarið 2003 þegar því áskotnaðist gömul kennslustofa. Húsið var flutt í Höfðaskóg, þar sem útbúin var aðstaða fyrir starfsmenn og búnað, ásamt skrifstofu félagsins. Þetta hús hlaut nafnið Selið. Til viðbótar hefur félagið til afnota nokkur köld gróðurhús á ræktunarreitnum og eitt nýlegt upphitað hús sem hefur breytt miklu varðandi starfsemina.

Höfðaskógur

Hvaleyrarvatn – minjar.

Starfsstöð Skógræktarfélags Hafnarfjarðar er suðvestan Kaldárselsvegar skammt frá Hvaleyrarvatni, á landsvæði sem hlotið hefur nafnið Höfðaskógur. Félagsaðstaða og ræktunarstöð félagsins er á Beitarhúsahálsi sem dregur nafn sitt af Jófríðarstaðaseli sem varð að beitarhúsi þegar selfarir lögðust af.

Húshöfði – Beitarhús og Jófríðarstaðasel.

Þar sem selið stóð eru nú tóftir beitarhúss sem var sennilega byggt rétt fyrir aldamótin 1900. Tóftirnar sjást ennþá en húsið stóð skammt frá þeim stað sem nú er útikennslustofa félagsins er. Þetta er einfalt skýli með bekkjum inn á milli trjánna í fallegum lundi. Kennslustofan var útbúin að tilstuðlan skólastjóra hjónanna Harðar Zópahníassonar og Ásthildar Ólafsdóttur sem gáfu félaginu peningagjöf á 60 ára afmæli þess í því skyni að efla áhuga skólabarna á skógrækt.
Höfðinn suðaustan við Beitarhúsaháls og er sennilega nefndur eftir beitarhúsinu, en eldra nafn á höfðaum er Heimastihöfði, enda sá höfðanna sem er næstur Jófríðarstaðabænum. Nokkrir höfðar til viðbótar falla undir Höfðaland, sem nú er aðal ræktunarsvæði Skógræktarfélags Hafnarfjarðar.

Selhöfði – fjárborg.

Höfðarnir heita auk Húshöfða, Selhöfði, Stórhöfði, Miðhöfði og Efstihöfði sem var allt eins nefndur Fremstihöfði. Einn höfði til viðbótar var tilgreindur í gömlum skjölum og nefndur Þormóðshöfði. Hann heitir í dag einu nafni Langholt enda frekar um holt eða ás að ræða en eiginlegan höfða.
Þegar Skógræktarfélag Hafnarfjarðar var stofnað haustið 1946 fékk stjórnin 32 hektara landspildu útmælda við Vatnsendann norðaustan Hvaleyrarvatns. Hugmyndin var að hefja þar ræktun vorið 1947, en vegna mikilla vorkulda var ekki talið ráðlegt að hefja þar gróðursetningu að svo komnu máli. Þess í stað var 7 hektara spilda í nyrsta hluta Gráhelluhrauns girt og þar var gróðursett af krafti næstu árin. Vorið 1956 fékk Hákon Bjarnason skógræktarstjóri nokkuð stóra landspildu afhenta í Vatnshlíð. Hann hófst von bráðar handa við að brjóta landið undir ræktun ásamt fjölskyldu sinni og vinum. Nokkrum árum seinna reisti hann sumarhús fyrir fjölskylduna á þessum reit og stendur það hús enn í dag.

Höfðaskógur.

Hákon var merkur frumkvöðull og þegar hann hafði undirbúið ræktun í Vatnshlíð töldu félagar í Skógræktarfélaginu að rétt væri að hefjast handa við samskonar landbótarvinnu suðvestur af Beitarhúsahálsi. Sumarið 1957 var 32 hektara landspilda girt og hófst gróðursetning vorið 1958 í nánast örfoka hlíðinni. Girðingin var stækkuð í áföngum og þar kom að allt Höfðalandið var lagt undir ræktun árið 1979 þegar fjárheld girðing umlukti loksins höfuðborgarsvæðið.
Nokkrir vegslóðar voru lagðir um Höfðana, landið reitað niður og deilt út til einstaklinga, fjölskyldna, félaga og fyrirtækja sem tóku land í fóstur árið 1980. Víða hafa vaxið upp fallegir trjálundir og gróðurinn sækir sífellt í sig veðrið þó sums staðar sé trjávöxturinn frekar stutt á veg kominn.

Í Höfðaskógi.

Trjágróðurinn í Höfðaskógi er af margvíslegum toga en mest ber á greni, furu, birki, víði, reyni og aspartegundum. Á 50 ára afmæli Skógræktarfélagsins árið 1996 var opnaður trjásýnilundir með rúmlega 250 trjátegundum og kvæmum á elsta ræktunarsvæðinu ofan Hvaleyrarvatns. Á síðustu árum einnig verið unnið að því að planta út öllum þekktum tegundum rósa sem finnast hér á landi í suðurhlíðum Húshöfða. Þetta er samstarfsverkefni Skógræktarfélag Hafnarfjarðar og Rósaklúbbs Garðyrkjufélags Íslands.

Vatnshlíðarlundur

Vatnshlíðarlundur.

Hjálmar Rögnvaldur Bárðarson skipaverkfræðingur og siglingamálastjóri og eiginkona hans Else Sörensen Bárðarson létu eftir sig miklar eignir en þau áttu enga afkomendur. Else lést 28. maí 2008 en Hjálmar tæplega ári seinna 7. apríl 2009. Létu þau eftir sig eignir og fjármuni sem þau ánöfnuðu nokkrum aðilum. Landgræðsla ríkisins og Landgræðslusjóður hlutu 30% af eigum þeirra hvert um sig, en það sem eftir var skiptist jafnt milli Fuglaverndarfélags Íslands og þriggja safna.
Hjálmar óskaði eftir því í erfðaskrá sinni að fénu sem rann til Landgræðslusjóðs yrði varið til landgræðsluskógræktar „þar sem áður var lítt gróið bersvæði, ef til vill þar sem gróðursett lúpína hefur gert landsvæði vænlegt til skógræktar“.

Vatnshlíð – skilti.

Stofnaður var minningarsjóður um hjónin sem starfa mun í 10 ár með það markmið að styrkja rannsóknir í landgræðslu og skógrækt með sérstakri áherslu á vistfræði lúpínu og í landgræðsluskógrækt með lúpínu. Jafnframt var Hjálmarssjóður settur á laggirnar sem veitir styrki til landgræðsluverkefna. Hjálmarssjóður hefur m.a. gert samning við Skógræktarfélag Hafnarfjarðar um að gróðursetja í nokkurra hektara landsvæði í Vatnshlíð norðan Hvaleyrarvatns þar sem áður var berangur en lúpínan hefur breytt svæðinu í vænlegt ræktunarland.
Ætlunin er að útbúa minningarreit um Hjálmar og Else í Vatnshlíðinni og vinnur Þráinn Hauksson landslags arkitekt að hönnun reitsins.

Skógurinn í Vatnshlíð.

Gróðursetning í Vatnshlíð hófst með formlegum hætti laugardaginn 17. september 2011. Hjálmar var mikill áhugamaður um náttúru Íslands og kunnur ljósmyndari. Fuglaljósmyndir hans skipuðu stóran sess í lífsstarfinu og þess vegna var lögð sérstök áhersla á að gróðursetja berjarunna, reynitré og fleiri tegundir sem hafa sérstakt gildi fyrir fugla. Ætlunin er að koma upp ljósmyndahúsi við Hvaleyarvatn með tíð og tíma til að auðvelda fuglaljósmyndurum að ná góðum fuglamyndum og bæta aðstöðuna við vatnið. Svæðið er mjög vinsælt meðal þeirra sem stunda fuglaljósmyndun enda fuglalíf í skóginum við Hvaleyrarvatn sérstaklega fjölbreytilegt.
Hjálmar Rögnvaldur bjó lengi við Álftanesveg skammt frá norðurbæ Hafnarfjarðar en hann fæddist árið 1918 á Ísafirði og ólst þar upp.

Minningarreitur og hólmar í Hvaleyrarvatni

Hólmarnir í Hvaleyrarvatni.

Framkvæmdir við minningarreit um Hjálmar Rögnvald Bárðarson skipaverkfræðing og siglingamálastjóra og eiginkonu hans Else Sörensen Bárðarson í Vatnshlíð við Hvaleyrarvatn gengur vel. Reiturinn er hannaður af Þráni Haukssyni landslagsarkitekt og það eru Kristján Ingi Gunnarsson og Bjarni Sigurðsson sem hafa séð um framkvæmdina. Þeir hafa jafnframt útbúið þrjá hólma í vestanverðu Hvaleyrarvatni.

Seldalur

Seldalur.

Seldalur er suðvestur af Hvaleyrarvatni og umlukinn hálsum og höfðum. Selhöfði er norðan við dalinn og Stórhöfði suðvestan hans. Þar á milli er annarsvegar Seldalsháls og hinsvegar ónefndur háls sem tengir saman Stórhöfða og Langholt. Dalurinn var mjög illa farinn þegar Skógræktarfélagið tók hann til ræktunar árið 1990. Uppgræðsla dalsins var hluti af Landgræðsluskóga átaki sem hleypt var af stokkunum í tilefni af 60 ára afmæli Skógræktarfélags Íslands þetta sama ár. Á vetrum safnaðist vatn í dalbotninn og leirkenndur jarðvegurinn var mjög rokgjarn á sumrin í mestu þurrkum. Meðlimir Skotveiðifélags Hafnarfjarðar höfðu verið með aðstöðu til skotæfinga í dalnum um frá 1968 til 1988 og þar var mikið magn af brotnum leirdúfum, högglum og öðru sem minnti á veru félagsmanna þar.

Tóft í Seldal.

Fyrsta verkið fólst í að hreinsa dalinn, stinga niður rofaborð, bera áburð, grasfræ og lúpínufræ í flögin og freista þess að hefta uppblástur og fok. Síðan var hafist handa við að gróðursetja harðgerðar trjátegundir eins og birki, víði, furu, greni og alaskaösp. Alls voru gróðursettar 50 þúsund trjáplöntur fyrsta kastið í þenna rúmlega 20 hektara dal. Mikil vinna hefur verið lögð í búa svo um að trjágróðurinn fái sem best skilyrði til að vaxa og hefur landið hreinlega tekið stakkaskiptum. Það voru því mikil vonbrigði þegar eldur var borinn að þurrum gróðrinum í dalnum seinnihluta marsmánaðar 2010. Kveikt var í rusli sem þar var skilið eftir og líka borinn eldur að þurrum gróðri á fleiri en einum stað. Þetta orsakaði það að 4-5 hektarar, eða fjórðungur svæðisins, fuðraði upp á skömmum tíma.

Björnslundur í Seldal

Björnslundur – minnismerki í Seldal.

Björn Árnason var bæjarverkfræðingur Hafnarfjarðar frá 1968 til 1995. Hann sinnti trjárækt og landgræðslu af miklum áhuga og hafði brennandi áhuga á útvist. Eftir komuna til Hafnarfjarðar varð hann þess áskynja hversu illa uppland bæjarins var farið af ofbeit og uppblæstri og vildi setja aukinn kraft í uppgræðslu landsins. Björn gaf kost á sér til setu í stjórn Skógræktarfélags Hafnarfjarðar og átti þar sæti frá 1996 til 2004. Einu ári áður en hann tók sæti í stjórninni keypti hann jörðina Mykjunes í Holtum í Rangárvallasýslu. Hóf hann umfangsmikla skógrækt í Mykjunesi og helgaði krafta sína þessu áhugamáli sínu af fullum krafti næstu árin. Naut hann dyggrar aðstoðar barna sinna, barnabarna og annarra við ræktunarstarfið og hafði áorkað gríðarlega miklu þegar hann kvaddi þessa jarðvist austur í Mykjunesi vorið 2007.

Björn Árnason.

Árið 1989 þegar Hólmfríður Finnbogadóttir formaður Skógræktarfélags Hafnarfjarðar var ráðin í fullt starf sem framkvæmdastjóri var eitt fyrsta verkið að leita samninga við Hafnarfjarðarbæ um viðbótar landsvæði til ræktunar. Gengið var frá nýjum samningi í mars 1990 og stuttu seinna hófst verkefnið „Landgræðsluskógar – átak 1990“ í tilefni 60 ára afmælis Skógræktarfélags Íslands. Átakið var styrkt með framlagi úr ríkissjóði og tók Skógræktarfélag Hafnarfjarðar þá ákvörðun að leggja sitt af mörkum til að átakið tækist sem allra best. Björn lagði til að félagsmenn hæfu landgræðsluátakið með uppgræðslu í Seldal milli Selhöfða og Stórhöfa. Þessi 20 ha dalbotn var illa farinn af uppblæstri og landeyðingu og full ástæða til að snúa þróuninni við. Næstu tvö sumur voru 80 þúsund trjáplöntur gróðursettar í Seldal og unnið þar að meiriháttar landbótum. Dalurinn breyttist smám saman úr auðn í fallegan gróðurreit.

Minningarskjöldur um Björn Árnason í Seldal.

Vorið 1991 var lögð fyrir skipulagsnefnd Hafnarfjarðarbæjar tillaga Þráins Haukssonar landslagsarkitekts að heildarskipulagi útivistarsvæða í grennd við Hvaleyrarvatn. Þráinn vann skipulagstillögu sína í náinni samvinnu við Björn Árnason bæjarverkfræðing og Jóhannes S. Kjarval skipulagsstjóra Hafnarfjarðar. Helstu markmið tillögunnar voru að stuðla að skynsamlegri og varfærnislegri meðferð og nýtingu svæðisins, vernd einstakra náttúrufyrirbæra, aukinni uppgræðslu og skógrækt og að bæta möguleikana á fjölbreyttri útivist. Jafnframt var lögð áhersla á að tryggja góð tengsl byggðarinnar við útivistarlöndin með bættu umferðarkerfi. Vegaslóðarnir sem lagðir voru í framhaldinu voru fyrst og fremst hugsaðir til að auðvelda ræktunarfólki að fara um upplandið, en þeir hafa nýst til gönguferð og hverslags umferðar um Höfðana eins og landið nefnist einu nafni.

Kvöld við Hvaleyrarvatn.

Björn kom að þessu máli með beinum hætti þar sem það var í hans verkahring að tryggja fjármagn til vega- og stígagerðar. Þetta tókst þrátt fyrir að þungt væri fyrir fæti framanaf. Núna spyr enginn hvers vegna svona erfiðlega gekk að fjármagna gerð vegaslóðanna, þar sem þeir þykja alveg sjálfsagður hluti af svæðinu í dag og enginn vill án þeirra vera.
Eftir andlát Björns kom fljótlega upp sú hugmynd að minnast hans með viðeigandi hætti en hann var einn af heiðursfélögum Skógræktarfélagsins. Var samþykkt að reisa honum minningarstein austarlega í Seldal. Grágrýtissteini með koparplötu var fundinn staður í fallegum hlíðarslakka og var steinninn afhjúpaður á Skógar- og útivistardegi fjölskyldunnar laugardaginn 19. júlí 2008.

Gráhelluhraun

Minningarskjöldur um Guðmund Þórarinnsson í Gráhellihrauni.

Fyrsta verk stjórnar eftir að Skógræktarfélag Hafnarfjarðar var stofnað haustið 1946 var að útvega hentugt land til skógræktar. Upphaflega hugmyndin var að hefja trjárækt í örfoka brekkunum norðan Hvaleyrarvatns, en vegna kulda vorið 1947 var leitað að skjólsælla svæði. Forvígismenn félagsins töldu nyrsta hluta Gráhelluhrauns henta vel til ræktunar og fengu leyfi bæjaryfirvalda til að girða 7 hektara reit í hrauninu upp af Lækjarbotnum.
Gróðursetning hófst við hátíðlega athöfn 27. maí 1947 og fyrsta sumarið voru 2.300 trjáplöntur settar niður. Næsta áratug var aðal starfsemi félagsins tengd skógrækt í Gráhelluhrauni. Sérstakir hakar voru útbúnir til að koma plöntum niður í hraunið sem reyndist prýðilega lagað til skógræktar eins og reiknað hafði verið með.
Skógræktargirðingin var stækkuð um 30 hektara 1949 og næstu árin var umtalsverðu magni af birkiplöntum, skógarfurum, rauðgreni, sitkagreni og lerki plantað út, hátt í 100 þúsund plöntum.

Í Gráhellihrauni.

Á tímabilinu 1965-78 var um 30 þúsund stafafurum, bergfurum og birkitrjám plantað út í hrauninu, en eftir það hefur Gráhelluhraunsskógur nánast verið sjálfbær.
Skógurinn endurnýjar sig sjálfur að miklu leyti og töluvert ber á sjálfsánum furutrjám. Birki- og víðirunnar hafa breitt verulega úr sér og lyng og gamburmosi þekja hraunið ásamt fjölbreyttum lággróðri af margvíslegu tagi. Á hverju ári er plantað út í svæðið til að auka tegundafjölda og viðhalda ræktunarsvæðinu.
Allar girðingar hafa fyrir löngu verið fjarlægðar í Gráhelluhrauni og göngustígur lagður til að auðvelda öllum að njóta þessa gróskumikla og fjölbreytta skógarsvæðis.

Minningarskjöldur 4 brautryðjenda á Gráhelluflöt

Minningarskjöldur um fyrrum skógræktarmenn á Gráhelluflöt.

Laugardaginn 9. ágúst 2008 var fjögurra brautryðjenda skógræktarstarfs í Hafnarfirði minnst með því að afhjúpa minningarskjöld á hraunkletti í norðanverðu Gráhelluhrauni, skammt frá þeim stað þar sem ræktunarstarf á vegum Skógræktarfélags Hafnarfjarðar hófst vorið 1947.

Í Gráhelluhrauni.

Fyrsta gróðursetningaferðin í Gráhelluhraun var farin 27. maí 1957. Lautirnar í Gráhelluhrauni reyndust skjólgóðar og vel lagaðar fyrir skógrækt. Ráðist var í að grisja rauðgrenið í Gráhelluhrauni fyrir jólin 1958 og bæjarbúum boðið að kaupa hafnfirsk jólatré.
Minningarsteinar á vegum félagsins eru orðnir þó nokkuð margir og eru á víð og dreif um ræktunarsvæðin. Það á vel við að minnast þessara fjögurra frumkvöðla í saman enda komu þeir allir að starfinu á umbrotatímum í sögu þjóðarinna. Með áræðni, bjartsýni go umfram allt skýrri framtíðarsýn áttu þeir hver á sinn hátt stóran þátt í að Skógræktarfélag Hafnarfjarðar varð öflug fjöldahreyfing á upphafsárunum og er enn í dag eitt fjölmennasta skógræktarfélag landsins.

Skólalundur

Skólalundur.

Kúadalur og Litli-Skógarhvammur í Undirhlíðum tilheyrðu beitilandi Garðakirkju og leiguliða kirkjunnar um aldir, en landið komst í eigu Hafnarfjarðarkaupstaðar 1912. Haglendið var illa farið af hrístöku, beit og uppblæstri árið 1926 þegar skógræktarstjóri vakti athygli bæjarstjórnar Hafnarfjarðar á að tímabært væri að girða nokkra skógi vaxna runna í Undirhlíðum og friða skóglendið.

Gráhelluhraun.

Málið fór fyrir girðinganefnd bæjarins sem ákvað að láta girða gróskumesta skógarhvamminn.
Birkið og víðitrén áttu því í vök að verjast þegar Ingvar Gunnarsson kennari plantaði fyrstu barrtrjánum ofarlega í Litla-Skógarhvammi 1930. Þegar Skógræktarfélag Hafnarfjarðar tók við Undirhlíðareitnum var fyrsta verkið að girða Skólalund. Girðingin var stækkuð 1961 norðaustur fyrir Kúadal að Syðri-Kaldárhnúkum, lúpínu var sáð í örfoka landið og hafist handa við að klæða það skógi. Sitkagrenitrén í Skólalundi eru þau hæstu í Undirhlíðum. Kúadalsgirðingin var fjarlægð 2005 og Útivistarskógur í Undirhlíðum opnaður í ágúst 2006 í tilefni 60 ára afmælis Skógræktarfélags Hafnarfjarðar.

Skógarhvammur.

Einnig var bætt við 30 hektara svæði í norðaustur frá Skólalundi árið 1961 þegar Kúadalur bættist við ræktunarsvæðið. Gróðursetningastarfið í Undirhlíðum naut forgangs, en mikil vinna fór í viðhald á girðingunni. Þegar nýtt árþúsund gekk í garð þótti ástæðulaust að halda í gömlu girðingarnar og voru þær teknar niður.
Þann 25. júní 2005 fór fram táknræn athöfn í Undirhlíðaskógi þegar 75 trjáplöntur voru gróðursettar í Skólalundi til að minnast 75 ára afmælis Skógæktarfélags Íslands og að 75 ár voru liðin frá því að Ingvar Gunnarsson gróðursetti þar fyrstu trén.
Sumarið 2006 var sett upp skilti með loftmynd við Skólaund og skógurinn formlega opnaður almenningi. Sumarið eftir voru gömlu girðingarnar teknar niður umhverfis Stóra-Skógarhvamm og var hann opnaður almenningi með formlegum hætti 25. ágúst 2007 með því að nokkrum trjám var plantað þar út.
Sitkagrenitrén í Skólalundi eru þau hæstu í Undirhlíðum.

Undirhlíðar

Undirhlíðar.

Undirhlíðar eru bólstrabergshæðir sem liggja frá Kaldárbotnum í norðaustri að Vatnsskarði í suðvestri og spanna um 7 km. Beggja vegna eru hraun frá sögulegum tíma, ásamt eldri hraunum. Undirhlíðaleið lá með norðanverðum hlíðarfætinu en sunnan við Undirhlíðar var Dalaleið. Hvorutveggja voru fornar þjóðleiðir milli Hafnarfjarðar og Krýsuvíkur. Móskarðshnúkar nefnast móbergshæðir ofan við Stóra-Skógarhvamm með fallega mótaðri skál sem snýr opi mót norðri.

Undirhlíðar – einir.

Undirhlíðar tilheyrðu Garðakirkju á Álftanesi frá alda öðli, en Hafnarfjarðarbær keypti hluta kirkjulandsins 1912. Undirhlíðar voru vaxnar kjarri og kröftugum fóðurgrösum og töldust helstu bithagar búpenings Garðaklerka og leiguliða þeirra. Selfarir lögðust af í Kaldárseli um 1866 þegar Þorsteinn Þorsteinsson reyndi þar fasta búsetu, sem lánaðist illa. Hafnfirðingar höfðu vanist á að sækja sér hrís og lyng til eldiviðar í Undirhlíðar og Gjárnar, en hrístakan bættist ofan á vetrarbeitina sem gekk nærri gróðrinum. Árið 1917 var vinnuflokkur að störfum við vatnsrennu sem leggja átti frá Kaldárbotnum að Sléttuhlíð. Þegar færi gafst leituðu mennirnir að runnagróðri nærliggjandi gjótum og hlíðum. Hrísið var slitið upp með rótum, eða sargað sundur við rót.

Gjár.

Þegar fregnin af viðartökunni barst bæjaryfirvöldum til eyrna var Einar Sæmundsen skógarvörður beðinn um að gera úttekt á málinu. Niðurstaða hans var sú að búið væri að spilla stórum gróðurspildum á milli Gjánna, í Undirhlíðum og víðar svo að stór hluti af grónu landi var nær ónýtur. Einar brást við aðstæðunum með því að skipuleggja skynsamlega grisjun til að stöðva rányrkjuna. Fjórir menn voru þjálfaðir til verksins og grisjuðu þeir rúmlega 30 hestburði – tvö og hálft tonn af eldiviði – en síðan var landið friðað.
Agner F. Kofoed Hansen skógræktarstjóri lagði til við bæjarstjórn 1926 að friða þá skógarrunna sem eftir voru í Undirhlíðum. Girðinganefnd tók sér góðan tíma áður en ákveðið var að girða af einn hvamm þar sem uppblástur og skemmdir voru minnstar.

Vorferðir Barnaskólanema í Skólalund

Drengir úr Vinnuskólanum í Krýsuvík við skógrækt í Undirhlíðum.

Árið 1930 hóf Ingvar Gunnarsson kennari við Barnaskóla Hafnarfjarðar gróðursetningu í Undirhlíðum en Litli-Skógarhvammur var girtur í ársbyrjun 1934. Sama vor hófu nemendur Barnaskóla Hafnarfjarðar ræktun Skólalundar undir stjórn Ingvars.

Drengir úr Vinnuskólanum í Krýsuvík við skógrækt í Undirhlíðum.

Næstu árin plöntuðu börnin út mörg þúsund trjáplöntum, en starfinu lauk þegar fullplantað var í girðinguna fáum árum seinna. Skógrækargirðingin fékk lítið sem ekkert viðhald en 1942 gerði bæjarstjórnin samning við Fjáreigendafélag Hafnarfjarðar um sumarbeit innan bæjargirðingarinnar. Fjáreigendur tóku að sér að annast viðhald allra girðinga í upplandinu, en þrátt fyrir samninginn töldu þeir sig ekki hafa efni á að viðhalda skógræktargirðingunni. Hákon Bjarnason skógræktarstjóri ritaði bæjarstjóra bréf 1948 og óskaði eftir því að girðingin væri endurnýjuð. Sumarið áður hafði sauðfé gert sig heimakomið í Skólalundi og skemmt birkikjarrið mikið og bitið stöku skógarfurur og grenitré.

Stóri-Skógarhvammur bætist við ásamt Kúadölum

Undirhlíðar 2008.

Girðingamálið stóð í stappi í nokkur ár en þegar séra Garðar Þorsteinsson tók við sem formaður félagsins komst skriður á málin. Árið 1958 fékk félagið leyfi bæjaryfirvalda til að girða 56 ha svæði umhverfis Stóra-Skógarhvamm. Húsdýraáburður úr Krýsuvíkurbúinu var einnig notaður til að bera á blásna mela og allt þetta starf skilaði góðum árangri. Skógarreiturinn hefur nánast verið sjálfbær frá 1964.

Stóri-Skógarhvammur í Hafnarfirði opnaður

Í Laufblaðinu, fréttablaði Skógræktarfélags Íslands 2007, segir frá opnun skógarsvæðisins í Stóra-Skógarhvammi:

Haukur Helgason.

„Skógræktarfélag Hafnarfjarðar opnaði skógræktarsvæðið Stóra-Skógarhvamm laugardaginn 25. ágúst. Stóri-Skógarhvammur var friðaður árið 1958/59 og hófst ræktunarstarf Skógræktarfélags Hafnarfjarðar í kjölfarið. Piltar úr vinnuskólanum í Krýsuvík voru nýttir til verksins, sem störfuðu að ræktuninni undir leiðsögn Hauks Helgasonar, sem var stjórnarmaður í Skógræktarfélagi Hafnarfjarðar.
Vinnuskólinn í Krýsuvík starfaði fram til ársins 1964 og hefur síðan þá lítið verið gróðursett. Árangur þessar aðgerða er mjög góður og eru þarna nú mjög vöxtulegur og fallegur skógur af ýmsum tegundum. Jafnframt hefur birkiskógurinn aukist mjög að umfangi og breiðst út.
Nú er unnið að því að gera svæðið aðgengilegra almenningi til að njóta útivistar í þessu fallega umhverfi og hefur Skógræktarfélag Hafnarfjarðar notið stuðnings Samfélagssjóðs Alcan og velvilja Landsvirkjunar og Hafnarfjarðarbæjar við að koma verkinu í framkvæmd.“

Cuxhaven-lundur

Dórothea afhjúpar minningarskjöld í Cuxhavenreitnum.

Skammt fyrir vestan Hvaleyrarvatn er svokallaður Cuxhaven-lundur. Lundurinn er í umsjón vinabæjarfélagsins Cuxhahvan – Hafnarfjörður.
Fyrst var gróðursett í lundinn árið 1998. Lundurinnn er merktur.
Það er hefð fyrir því að gestir frá Cuxhaven sem hingað koma heimsækja lundinn og gróðursetja ef færi gefst. Í mörg ár hefur sendinefnd frá Cuxhaven komið og heimsótt félagið fyrstu helgina í aðventu í tengslum við afhendingu þjóðverjanna á jólatré til bæjarins sem staðsett er á Thorsplani.

Föstudaginn 6. júlí komu nokkrir félagar úr Vinabæjarfélaginu Cuxhaven – Hafnarfjörður ásamt nokkrum góðum gestum frá Þýskalandi saman í Cuxhaven lundinum við Hvaleyrarvatn.

Minnismerki – Jónas Guðlaugsson.

Tilgangur samfundarins var afhjúpun minningarskjaldar um Jónas Guðlaugsson fyrrverandi rafveitustjóra og formann félagsins til margra ára. Ekkja Jónasar Dóróthea Stefánsdóttir afhjúpaði skjöldinn sem komið var fyrir á látlausum steini sem er skammt frá minningarsteini um Rolf Peters, en þeir voru miklir mátar. Að afhjúpun lokinni voru gróðursett 30 tré sem Skógræktarfélag Hafnarfjarðar gaf til minningar um Jónas, en hann var alla tíð dyggur stuðningsmaður Skógræktarfélagsins.
Jónas og Rolf Peters frá Cuxhaven áttu mikinn þátt í þeim góðu samskiptum sem mynduðust milli vinabæjanna Hafnarfjarðar og Cuxhaven í Þýskalandi eftir að stofnað var til þeirra árið 1988. Þetta leiddi til þess að árið 1993 var stofnað félag í Hafnarfirði um vinabæjarsamstarfið og tók Jónas strax sæti í stjórn félagsins.

Minningarmerki um Rolf Peters.

Hann var formaður félagsins á árabilinu 1999 til 2007 og voru stjórnarfundir gjarnan haldnir á heimili hans og Dórótheu. Jónas var jafnan í fararbroddi þegar gesti frá Þýskalandi bar að garði og sá til þess að þeir nytu þess besta sem Hafnarfjörður hafði upp á að bjóða. Þegar Jónas ákvað að láta af stjórnarsetu vegna heilsufarsástæðna árið 2007 voru þau hjón gerð að heiðursfélögum í Vinabæjarfélaginu. Þetta var ekki eina viðurkenningin sem Jónasi hlotnaðist því borgaryfirvöld í Cuxhaven veittu honum heiðursorðuna ,,Schloss Ritesbüttel“ árið 2002 og Johannes Rau forseti Þýskalands sæmdi hann heiðursorðunni ,,Das Verdienstkrauz 1. Klasse“ árið 2003.

Heimildir:
-https://skoghf.is/um-felagie/
-https://skoghf.is/hoefeaskogur/
-https://skoghf.is/seldalur/
-https://skoghf.is/grahelluhraun/
-https://skoghf.is/skolalundur/
-https://skoghf.is/undirhliear/
-https://skoghf.is/vatnshlidarlundur/
-https://skoghf.is/cuxhaven-lundur/
-Laufblaðið – Fréttablað Skógræktarfélags Íslands, 2007. bls. 7.

Í Gráhelluhrauni.

Skrár

Garðar um aldarmótin 1800 og Kaldársel

Fjallað er m.a. um „Séra Markús Magnússon í Görðum á Álftanesi“ í Lesbók Morgunblaðsins árið 1992 og Alþýðublaðinu árið 1958. Í síðarnefndu skrifunum er getið um tengsl Markúar og mannvirkja í og við Kaldársel.

Í Lesbókinni segir:

Garðakirkja fyrrum.

„Næstan merkisklerka sem setið hafa í Görðum má telja Markús Magnússon (1748-1825) sem þjónaði Álftnesingum frá 1780 til æviloka. Hann hafnaði biskupsembætti á Hólum, en gegndi um skamma hríð biskupsdómi í Skálholti 1796-1797. Markús lét málefni er vörðuðu bættan þjóðarhag nokkuð til sín taka. Hann var m.a. einn af stofnendum Landsuppfræðingarfélagsins 1779 og hvatti samsveitunga sína mjög til jarðabóta og garðyrkju (Páll Eggert Olason, 1948-1952. HI-.47).
Nálægt hálfri annarri mílu frá Hafnarfirði beygðum við upp frá sjónum að litlu bæjarþorpi, sem heitir Garðar. Þar er prestsetur og kirkja en fáein kot umhverfis aðalbýlið.
Presturinn heitir Markús Magnússon. Hann er prófastur eða umsjónarmaður kirknanna í Gullbringusýslu. Auk heimakirkjunnar í Görðum þjónar nann einnig Bessastaðakirkju… . [P]restsetrinu [fylgir] stórt, grösugt land.
Við heilsuðum upp á síra Markús og sátum stundarkorn inni hjá honum. Hýbýlum hans verður ekki hrósað fyrir mikil þægindi, en hann hefir nærri lokið við að láta byggja sér nýjan bæ í grennd við hinn gamla, og þar fær hann miklu betri húsakynni. Hann á dálítið bókasafn, 100-150 bindi. (Henry Holland, 1960:71.)“

Fjárborg á Borgarstandi við Kaldársel. Myndin er tekin af Daniel Bruun 1898.

Í Alþýðublaðinu segir:
„Enn segir í Ferðabók Sveins: Hinn 1. nóvembermánaðar könnuðum við áðurnefndan helli, sem reyndist vera skapaður við jarðeld á sama hátt og Surtshellir, sem lýst er í Ferðabók Eggerts og Bjarna. Hellir þessi er svo fallegur, að hann á skilið sérstaka lýsingu, en dagurinn var svo stuttur, að við gátum eigi gert hana. Verður bún því að bíða betra tíma. Við fundum aðra hella ok könnuðum 40 faðma af einum þeirra, en vissum eigi, hversu langur hann var alls, því að við höfðum hvorki kerti né blys. Þarna í grenndinni hefur Markús prófastur í seli og hyggst einnig héðan í frá að hafa allt fé sitt þar á vetrum og láta tvo menn gæta þess þar. Í þessu skyni hefur hann látið bera þar saman 100 hesta hey, sem slegið er þar efra, svo að hægt sé að gefa fé, ef svo verður hart í ári, að tekur fyrir beit. Auk þessa hefur þessi dugnaðarbóndi látið gera nokkrar fjárborgir úr grjóti þar í grennd.

Fjárskjól og heykuml við Kaldársel – uppdráttur ÓSÁ.

Þetta eru eins konar fjárhús, mönnum sínum, búmaður góður og ýtti mjög á eftir sóknarbændum sínum í garðrækt og jarðyrkju.“ Hann var í biskupsstað í eitt ár, en það voru fleiri Garðaprestar. Hann var beðirin að taka Hólastól árið 1787, en baðst undan; vildi heldur sitja í Görðum.
Varla er vafi á því, að selið, sem Sveinn Pálsson getur um, er Kaldársel, enda eru hinir mestu og fallegustu hellar þar í grennd. Er og ljóst af þessari frásögn, að Garðar hafa átt beitiland þar i kringum Helgafell og í Undirhlíðum, og sennilega allt upp í Grindaskörð. Hefur allt þetta víðáttumikla fjalllendi þá legið undir Garða.“

Að ofan má sjá að nefndur Markús hafi látið byggja bæði fjárborgirnar á Borgarstandi sem og hlaðið um fjárskjólin norðan hans, væntanlega í kringum aldarmótin 1800.

Sjá meira um Kaldársel HÉR.

Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, 21. desember 1992, Gísli Ragnarsson; Kirkjustaðurinn á Görðum, bls. 40.
-Alþýðublaðið 19. apríl 1958, Stefán Júlíusson; Garðar á Álftanesi, bls, 7.

Heykuml við Kaldársel.

Tag Archive for: Hafnarfjörður

Hleinar – skilti

Hvaleyrarlón – skilti

Hansabærinn Hafnarfjörður – skilti

Setbergsrústin – skilti

Kapellan í Kapelluhrauni – skilti

Almenningsrafvæðing á Íslandi – skilti

Sjónarhóll – bautasteinn

Ratleikur Hafnarfjarðar 2024

Skógrækt ofan Hafnarfjarðar

Garðar um aldarmótin 1800 og Kaldársel

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?