febrúar 2022 – Síða 15

Vikrarskeið – Drepstokkur – Óseyranes

Gengið var um ósasvæði Ölfusár vestanvert, um endimörk FERLIRssvæðisins í suðri austanmegin. Ætlunin var einnig að feta fætur lítt lengra til austurs og skoða hvort þar mætti enn sjá ummerki eftir bæina Drepstokk og Óseyranes. Eyrarbakki hefur jafnan viljað tengja sig Drepstokk (Refstokk) og Bjarna Herjólfssyni enda bæði Óseyrarnes og Drepstokkur austan árinnar. Óseyrartangi er hins vegar vestan ósa.

Eyrarbakki.

Í Grænlendingasögu segir að “Herjúlfur var Bárðarson Herjúlfssonar. Hann var frændi Ingólfs landnámamanns. Þeim Herjúlfi gaf Ingólfur land á milli Vogs og Reykjaness. Herjúlfur bjó fyrst á Drepstokki. Þorgerður hét kona hans en Bjarni son þeirra og var hinn efnilegsti maður. Hann fýstist utan þegar á unga aldri. Varð honum gott bæði til fjár og mannvirðingar og var sinn vetur hvort, utan lands eða með föður sínum. Brátt átti Bjarni skip í förum. Og hinn síðasta vetur er hann var í Noregi þá brá Herjúlfur til Grænlandsferðar með Eiríki og brá búi sínu.” Líklegt er að með Vogi sé átt við Selvog, en ekki Kvíguvoga eins og sumir ætla.

Hafnarskeið.

Hafnarskeið við vestanverða Ölfusárósa hét áður Vikrarskeið. Hraunskeið er utar og þá Stóraskarð næst ósnum. Utan við Hafnarskeið voru bæirnir Drepstokkur og Óseyranes. Þeir stóðu þar sem nú er ósasvæði árinnar. Þorlákshöfn er hins vegar vestan árinnar og það allnokkuð. Hún var fyrrum bær og síðan kauptún á Hafnarnesi.
Laxdælasaga segir frá komu Auðar djúpúðgu til landsins, þegar skip hennar brotnaði á Vikrarskeiði og fé og menn björguðust. Þar er nú Hafnarskeið og Hraunskeið vestan Ölfusárósa. Ströndin þar var styttri vegna þess, að Ölfusá féll vestar til sjávar og þar stóðu bæirnir Óseyarnes og Drepstokkur. Sagnir herma, að þar hafi staðið bærinn Elliðahöfn og bóndinn þar hafi eitt sinn heitið á Þorlák biskup að breyta nafni jarðarinnar, þegar hann og áhöfn hans lentu í sjávarháska. Eftir undraverða björgun breytti hann hafninu í Þorlákshöfn. Kirkja heilags Þorláks stóð þar í katólskum sið og þar var öldum saman kunn verstöð.

Þorlákshöfn – Skötubót.

Þorlákshafnar er ekki getið í Íslendinga sögum. Hins er getið að Auður djúpúðga kom „skipi sínu fyrir sunnan land á Vikrarskeið; þar brjóta þau skipið í spón; menn allir héldust og fé“, sem fyrr sagði.
Siglingar íslenskra sæfara til Norður-Ameríku um árið 1000 eru Íslendingum vel kunnar. Flestir hafa heyrt um Leif heppna en nafn Bjarna Herjólfssonar er síður þekkt. Ljóst er að leiðangurs Kristófers Kólumbusar árið 1492 var líklega farinn meðal annars vegna áhrifa frá siglingum Íslendinga.
Um allan heim er því trúað að Kristófer Kólumbus hafi fundið Ameríku árið 1492.

Ferðir Íslendinga til Vesturheims.

Íslendingar telja sig vita betur, og vísa til tveggja fornsagna, Grænlendinga sögu og Eiríks sögu rauða. Þar er sagt frá sæförum af íslensku bergi brotnu, sem sigldu austur fyrir Grænland og fundu Helluland, Markland og Vínland hið góða.
Fornleifafundur á L’Anse aux Meadows á Nýfundnalandi í Kanada hefur leitt í ljós þyrpingu húsa sem byggð voru af norrænum mönnum. Aldursgreining gefur ártalið um 1000, sem skýtur styrkum stoðum undir frásagnir íslenskra fornsagna.
En hver fann Ameríku? Meðal okkar Íslendinga hefur nafni Leifs heppna, Leifs Eiríkssonar, verið haldið mjög á lofti. Bjarni Herjólfsson hefur hingað til staðið fremur í skugganum. Það jafnvel svo, að margir sem spurðir eru muna ekki hvað hann gerði merkilegt, eða kannast ekki við að hafa heyrt á hann minnst. Eins er margt annað áhugavert sem gerðist á næstu öldum eftir fund Vínlands, sem mætti gjarnan njóta athygli ekki síður en sagan af Leifi Eiríkssyni.

Upplýsingaskilti við Drepstokk.

Í Grænlendinga sögu segir af Bjarna Herjólfssyni frá bænum Drepstokki. Talið er að Drepstokkur hafi staðið austan ósa Ölfusár, um tvo kílómetra vestan við Eyrarbakka. Það svæði hét áður Eyrar. Jörðina hafði Herjóflur, langafi Bjarna, fengið að gjöf skömmu eftir landnám frá Ingólfi Arnarsyni landnámsmanni, en þeir voru frændur. Bjarni var farmaður, eða kaupmaður, og átti skip í förum milli Íslands og Noregs. Eitt sinn er hann kom frá Noregi á Eyrar fregnaði hann að faðir hans hefði það sama sumar siglt með Eiríki rauða til Grænlands. Talið er að þetta hafi verið kringum árið 985.

Drepstokkur.

Þótti Bjarna brottför föður síns mikil tíðindi og vildi fylgja honum eftir. Voru hásetar hans einnig viljugir að sigla. Mælti þá Bjarni: „Óviturlig mun þykkja vár ferð, þar sem engi vár hefir komit í Grænlandshaf“. Engu að síður sigldu þeir frá Eyrum. Eftir þrjá daga hrepptu þeir þoku og hafvillur, og sigldu dögum saman án þess að vita hvert leið lá. Loks kom að því að þeir litu Ameríku augum. Bjarni ákvað hins vegar að venda norður með austruströndinni og stefna til Grænlands.
Smám saman urðu þessar fregnir heyrinkunnar og viðurkenndar á æðstu stöðum. Með tilskipun Paschals II páfa árið 1112 varð Eiríkur Gnúpsson upsi biskup yfir “Grænlandi og Vínlandi in partibus infidelium”.

Ferð Bjarna Herjólfssonar til Vesturheims.

Á öðrum stað í heimildum er talað um biskup yfir Grænlandi og svæðum í nágrenni, á latínu “Episcopus Groenlandiae regionumque finitarium”. Hér getur ekki verið um að ræða rugling við nafn Íslands, enda var Gissur Ísleifsson þar biskup fyrir. Þetta eru í raun mjög merkilegar upplýsingar. Að senda prest á staðinn er eitt, en allt annað að sjálfur páfinn samþykki nýja stöðu biskups sem er mjög há staða innan kirkjunnar, á svæði sem tilheyrir meginlandi Ameríku. Þetta er rækileg sönnun fyrir því að vissan um landafundi Íslendinga var traust í Evrópu þegar í byrjun 12. aldar. Hins vegar virðist sem að þeir hafi að miklu leiti gleymst á þeim öldum sem í hönd fóru.

Víkarskeið – gleymt örnefni við Ölfusárósa.

Þjóðsagan um bauk séra Eiríks prests á Vogsósum gerist á Hafnarskeiði. Í henni segir að „einhvern tíma reið séra Eiríkur að heiman og piltur með honum. Þegar þeir voru komnir nokkuð áleiðis sagði prestur að hann hefði gleymt bauk sínum undir höfðalagi sínu og beiddi piltinn að ríða eftir honum ug flýta sér, en varaði hann við að taka tappann úr honum.
Pilturinn reið heim og fann baukinn þar sem honum var til vísað. En þegar hann reið eftir presti kom að honum forvitni mikil að vita hvað í bauknum var, svo hann tók tappann úr. Sá hann þá ekki í heiðan himininn fyrir mýflugum og heyrði þessa suðu fyrir eyrum sér:
„Hvað á að gjöra, hvað á að gjöra?“
Piltur varð ekki ráðalaus og sagði: „Flétta reipi úr sandinum.“

Skip þess tíma.

Að lítilli stundu liðinni kom mýflugnahópurinn aftur og sögðu: „Búið er það; hvað á að gjöra?“
„Fara í baukinn aftur,“ sagði pilturinn.
Gjörðu mýflugurnar svo, en hann lét tappann í hið fljótasta.
Skömmu síðar náði hann presti. Spurði hann þá piltinn hvort hann hefði gjört eins og fyrir hann var lagt, en pilturinn gekkst hreinlega við öllu og sagði hvað sér hefði orðið að ráði. Prestur sagði honum hefði farið vel úr því sem komið var, og kvað hann þess maklegan að honum væri sagt til stafs.
Þar er nú Hafnarskeið er árarnir rótuðu sandinum.“
Þótt ekki hafi fengist óyggjandi staðfesta á hvar Drepstokkur var nákvæmlega var gangan, sem tók 1 klst og 11 mín, stórkostleg, enda frábært veður þarna niður við ströndina.

Heimildir m.a.:
-http://www.skolavefurinn.is/_opid/islenska/bokmenntir/
-http://www.bokasafn.is/ferdavefur/torlakshofn.htm
-http://www.sssig.com/landafundir-grein-mbl.htm
-http://www.snerpa.is/net/thjod/baukur.htm

Drepstokkur.

Skrár

Örn – varpstaðir fyrrum

Eftirfarandi frásögn af varpstöðum arna á Reykjanesskaganum birtist í dagblaðinu Vísi árið 1922:
„Í Árnessýslu verpti örn í Stórhöfða á Reyðarbarmi til þess fyrir 2 árum, og í Dráttarhlíð við Sogið til þess fyrir 7 árum. Í Ölfusi urpu tvenn arnarhjón; 1905, önnur í Núpafjalli, hin í Þverárhnúk, en eru horfin fyrir nokkrum árum og í Selvogi verpti örn til þess fyrir 4 árum.
Í Gullbringusýslu verpti örn um síðustu aldamót á einum stað í hrauni milli Krýsuvíkur og Grindavíkur, en nú ekki, og örn sást í Grindavíkurhreppi haustið 1920.
Örn verpti um langan aldur í Illahrauni í Járngerðarstaðalandi, en mun nú hætt því; sést þar örn við og við þar enn.
Í Hafnahreppslandi hefir örn ekki verpt, svo menn viti, síðustu 40 ár, og ekki sjest nema örsjaldan á því tímabili, þó síðastliðinn vetur. Fyrir 3 árum verpti örn í Arnarkletti í mörkum milli Njarðvíkur og Voga, en venjulega sést ein og ein á hverju vori í þeim bygðarlögum.
— Í Bessastaðahreppi sást örn áður, en varla nú.
Í Kjósarsýslu verpti örn í Lágafellshömrum þangað til fyrir 4 árum, og sést örsjaldan í Kjalarneshreppi. í Arnarnípu í Meðalfellsfjalli í Kjós hefir örn verpt síðan fyrir aldamót og verpir þar enn og sést árlega.“

Heimild:
-Vísir 21. apríl 1922, bls. 2.

Arnarþúfa á Arnarhól í Ögmundarhrauni.

Skrár

Skjótastaðir

Skjótastaðir voru fornt býli á strönd Reykjaness, skammt frá og fyrir ofan þar sem nú er svonefndur Lendingamelur. Á landakortum hefur staðurinn einhverra hluta vegna verið settur örskammt norðan við Stóru-Sandvík, en þar skeikar verulegu.
Í örnefnalýsingu fyrir Kalmanstjörn segir um Skjótastaði: „Þá er komið í Stóru-Sandvík. Þar gengur sjórinn nokkuð langt inn í landið, og er sandur á miklu svæði hér upp frá sjónum. Þar fjarar mikið út, svo að með hverju flóði kemur upp flæðivatn, sem svarar 120 föðmum frá sjávarmáli, og er það ekki neitt smávatn. Verður nú ekki haldið lengur með ströndum fram að sinni, nema hvað talið er, að bærinn Skjótastaðir eða Skjóthólastaðir hafi staðið þar upp frá víkinni norðanverðri, nærri sjó. Ekki sjást hér neinar rústir, en vel geta þær verið horfnar í sand.“
Þegar gengið var til norðurs frá Stóru-Sandvík var augljóst að bæjarstæði eða verbúð gæti ekki hafa verið þar. Í víkinni sjálfri er slæm lending í brimi þrátt fyrir mjúka og sendna ströndina. Utar er hins vegar bakki, sem ýfir Ægir svo um munar þegar eitthvað er að veðri. Svo er einnig með ströndinni að Lendingamel. Sjórinn brýtur á boðum og skerjum utan við hana, allt þangað til komið er að nyrðri básnum í Melunum. Utan við hann og alla leið að landi er alger ládeyða þegar eitthvað er að sjó, líkt og nú var.

Á loftmynd af svæðinu ofan við Lendingamel mótar fyrir löngum görðum og jafnvel þremur tóftum miðsvæðis. Ætlunin var að skoða svæðið nánar. Ljóst er að það hefur tekið miklum breytingum á löngum tíma.
Annálar greina frá eldsumbrotum með stuttum hléum, á og úti fyrir Reykjanesi á 12. og 13. öld. Samkvæmt þeim hefur gosið á Reykjanesi árið 1118, og a.m.k. 13 sinnum á 13. öld. Sagt er að sumum eldgosum hafi fylgt miklir landskjálftar og þess getið að svartamyrkur hafi verið um annars hábjartan dag (1226) og að Reykjanesið hafi brunnið (1210 og 1211). Í hamförum á fyrri hluta 13. aldar er talið að byggð hafi eyðst á Reykjanesi en merki um hana sjást m.a. við Skjótastaði norðan Stóru-Sandvíkur. Í annál er þess getið að 18 manns hafi farist á Reykjanesi í landskjálfta og eldi árið 1118. Næsta lítið er vitað um sögu Hafna á 14. og fram á síðari hluta 16. aldar eins og margra annarra staða á landinu, m.a. vegna þess að kirkjubækur, sem geymdar voru í Viðey, eyðilögðust í bruna. Þó munu vera til heimildir um mikinn landsskjálfta 1389 og að 1390 hafi hálft Reykjanesið brunnið. Til mun vera heimild um að eldur hafi komið upp í hafi fyrir Reykjannesi 1420 og að þá hafi skotið upp landi. Einnig er getið um eld fyrir Reykjanesi 1422 og aftur 1584. Í annál er greint frá eldi í ,,Grindavíkurfjöllum“ árið 1661 og hafi sést oft, fyrir og eftir jól, á Norðurlandi.

Til er heimild um að árið 1706 hafi komið upp eldur í sjó fyrir Reykjanesi og einnig 1783 fyrir sunnan Geirfuglasker: Kom þá upp land sem sökk aftur (Nýey). Síðasta gos sem minnst er á í annálum, á eða fyrir Reykjanesi, á að hafa verið árið 1830 en þá sigu Geirfuglasker í sjó. Síðustu eldsumbrot sem heyrst hefur um, fyrir Reykjanesi, eiga að hafa átt sér stað í kringum 1930. Á þá að hafa gosið á sjávarbotni nálægt Eldey.
Ofan við Lendingamel sjást hleðslur á nokkrum stöðum. Landið lækkar þarna mikið millim Hafnabergs og misgengisins norðan Sandvíkur og má segja að um aflangt „dalverpi“ sé að ræða, skjólgott við öllum áttum nema hafáttinni. Þar sem „tóftir“ sjást á loftmyndinni eru nú miklir gróningar, eldri en þeir umhverfis. Ekki er ólíklegt að þarna kunni að leynast bæjarleifar Skjótastaða ef betur væri að gáð.
Vörðubrot eru á nálægum hólum og virðast þau allgömul. Efst í brúninni, sem ber við suðurhimininn, er há varða, sem haldið hefur verið við. Hún er svo að segja í beina stefnu frá básnum fyrrnefnda og þvert um „bæjarstæðið“.
Fálki fylgdi ferðalöngum um svæðið. Ekki var annað hægt en að dáðst að hversu vel hann nýtti sér uppstreymið við ströndina. Utar æddi hver báran af annarri á land, líkt og allar vildu þær yfirgefa hafið.
Þrátt fyrir berangurslegt svæði nú má vel ímynda sér hvernig það hefur litið út fyrrum. Ætla mætti jafnvel að þarna gæti hafa verið búsældarlegt, enda af nægu að taka þar sem hafið og Hafnabergið eru annars vegar; fiskur og fugl ómælt.
Melgras hafði sest í jarðlægan garð, sem liggur upp frá ströndinni norðan við Lendingamel. Meint bæjarstæði er þar sem dalverpið fer að hækka til austurs. Suðaustan þess eru hleðslur. Sandur hefur fokið í flest skjól og umverpt mannvistarleifar að mestu. Þó má, ef vel er að gáð, enn sjá verksummerki, auk þess sem lendingin í Lendingamel gefur nokkuð góða vísbendingu um búsetuna fyrrum.
Frábært veður. Gangan tók 2 klst og 2 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Kalmanstjörn.
-Leó M. Leósson.

Skrár

Náttúrurannsóknir á Reykjanesskaga

„Margt hefur verið ritað og birt um jarðfræði Reykjanesskaga og Reykjaneshryggjar í fræðigreinum og ritum, bæði innlendum og erlendum. Grundvallarrit um jarðfræði Reykjanesskaga er skýrsla og jarðfræðikort Jóns Jónssonar, þar sem dregnar eru saman niðurstöður 18 ára rannsóknarvinnu við kortlagningu hrauna og eldvarpa (Jón Jónsson, 1978).

Afstapahraun – jarðfræðikort Jóns Jónssonar.

Jón hefur þar að auki ritað ítarlegar yfirlitsgreinar um jarðfræði Reykjanesskaga í Árbækur Ferðafélags Íslands og yfirlit yfir söguleg eldgos á skaganum í tímaritið Náttúrufræðinginn (Jón Jónsson, 1983, 1984, 1985). Annað yfirgripsmikið jarðfræðirit um Reykjanesskaga er skýrsla Freysteins Sigurðssonar um vatnajarðfræði svæðisins (Freysteinn Sigurðsson, 1985). Sveinn P. Jakobsson o.fl. gerðu grein fyrir bergfræði á vestanverðum Reykjanesskaga (Jakobsson, Jónsson, & Shido, 1978). Ari Trausti Guðmundsson skrifar sérstaka kafla um eldstöðvakerfi skagans og gossögu þeirra í ritum sínum um íslenskar eldstöðvar (Ari Trausti Guðmundsson, 1988, 2001). Gunnar Birgisson skrifaði námsritgerð um laus jarðlög á svæðinu (Gunnar Birgisson, 1983).

Margt hefur verið birt í erlendum jarðvísindatímaritum og einnig í innlendu tímaritunum Náttúrufræðingnum (á íslensku) og Jökli (á ensku og íslensku).

Íslandskort Guðbrandar Þorlákssonar 1590.

Til er fjöldi skýrsla frá Orkustofnun og Náttúrufræðistofnun Íslands um ýmsar náttúrurannsóknir á Reykjanesskaga. Margar þeirra snúa að jarðhitarannsóknum (bæði jarðfræði og jarðeðlisfræði) en einnig að öðrum náttúrurannsóknum, til að mynda rannsóknum í líffræði. Það yrði of langt mál að telja öll þessi skrif upp hér og skal vísað til frekari heimilda sem skráðar eru í ofangreindum ritum og til fyrrnefndra stofnanna. Í framhaldinu verður gerð grein fyrir þeim náttúrurannsóknum sem fram fóru á Reykjanesskaga fyrr á öldum og fram á áttunda áratuginn þegar flekakenningin tók að ryðja sér til rúms innan jarðvísindanna og margir þættir í jarðfræði Reykjanesskaga og Reykjaneshryggjar tóku að skýrast út frá auknum skilningi á reki jarðskorpuflekanna.

Björn Gunnlaugsson – uppdráttur.

Náttúrurannsóknir á skaganum má rekja allt aftur til 18. aldar og koma þar bæði innlendir og erlendir vísindamenn við sögu. Skipulögð jarðfræðikortlagning hefst á skaganum á 7. áratug síðustu aldar vegna mikilvægi hans í sambandi við jarðhitarannsóknir (Jón Jónsson, 1978). Það er auk þess um það leyti sem erlendir vísindamenn taka að sýna svæðinu meiri áhuga vegna flekakenningarinnar. Hér að neðan er upptalning í tímaröð um jarðfræðitengdar rannsóknir á Reykjanesskaga allt frá 18. öld. Fróðleikur um þetta efni byggir að mestu á Jóni Jónssyni en hér eru fæðingar- og dánarár sett við hlutaðeigandi (spurningarmerki í sviga ef óljóst).

Abraham Ortelius.

Reykjanesskagi birtist í heild árið 1590 í riti flæmska kortagerðamannsins og landfræðingsins Abrahams Ortelíusar (1527-1598), Additamendum IV. Teatri Orbis Terrarum. Skaginn birtist þar mjög afbakaður á korti. Kortið er komið frá Guðbrandi Þorlákssyni (1541-1627) biskupi á Hólum en ekki er ljóst hvenær það er gert.

Magnús Arason (?-1728), sem gegndi herþjónustu í danska hernum, var sendur af Dönum til landmælinga á Íslandi. Hann birtir fyrsta vísinn að sérkorti fyrir Reykjanesskaga á tímabilinu 1721-1722 en drukknaði áður en hann náði að ljúka við landmælingar sínar.
Náttúrufræðingarnir Eggert Ólafsson (1726-1768) og Bjarni Pálsson (1719-1779) rituðu um Reykjanesskaga í Ferðabók sína. Rannsóknir þeirra (1752-1757) á Reykjanesskaga eru þó fremur fátæklegar. Þeir geta til um eldgos sem orðið hafa frá Landnámstíð fram til þeirra daga og vitna til skráðra heimilda í sögum og annálum.

Sveinn Pálsson.

Sveinn Pálsson (1762-1840) læknir og náttúrufræðingur, virðist litlar rannsóknir hafa gert á Reykjanesskaga. Í Ferðabók hans frá 1791-1797 eru einungis stuttar lýsingar sem lítið mun vera hægt að byggja á, sér í lagi hvað jarðfræðina varðar.
Skotinn Sir George Steuart Mackenzie (1780-1848), ferðaðist um Ísland árið 1810 og safnaði talsverðu af efni varðandi jarðfræði landsins. McKenzie skrifaði bók um ferðir sínar á Íslandi sem virðist hafa náð talsverðri hylli erlendis og hafa vakið áhuga á landinu.
Björn Gunnlaugsson (1788-1876) stærðfræðingur mælir Reykjanesskagann á tímabilinu 30. júní – 30. ágúst árið 1831 og fæst þá fyrsta rétta myndin af honum í heild. Fram að því hafði hann birst meira og minna afbakaður á kortum.

Jónas Hallgrímsson.

Jónas Hallgrímsson (1807-1845) rannsakaði Krýsuvíkursvæðið og nágrenni Reykjavíkur á árunum 1837-1842. Hann dvaldi í nokkra daga í Krýsuvík ásamt Japetus Steenstrup og beindust rannsóknir þeirra að brennisteinsnámi og hverasvæðum. Þeir skoðuðu einnig Lönguhlíð og Brennisteinsfjöll, en síðarnefnda nafnið kemur þar fyrst fyrir í skráðum heimildum. Upplýsingar frá Jónasi eru einkum í formi dagbókarbrota.
Ríkisstjórn Danmerkur sendi líf- og dýrafræðinginn Japetus Steenstrup (1813-1897) og jarðfræðinginn Jørgen Christian Schythe (1814-1877) til Íslands. Þeir dvöldu hér á tímabilinu 1839-1840, en Jónas Hallgrímsson starfaði um tíma með þeim fyrrnefnda eins og áður sagði. Schythe er þekktur fyrir rit sitt um Heklugosið 1845 en virðist ekkert hafa ritað um Reykjanesskagann.

Robert Wilhelm Bunsen.

Í kjölfar Heklugossins 1845 koma til Íslands tveir vísindamenn sem höfðu mikil áhrif á jarðfræðirannsóknir á Íslandi. Þetta voru jarðfræðingurinn Sartoríus Von Walterhausen (1809-1876) og Robert Wilhelm Bunsen (1811-1899). Talsverður hluti rannsókna þeirra fór fram á Reykjanesskaga. Bunsen rannsakaði móbergið og ummyndun bergs á jarðhitasvæðum, auk þess sem hann rannsakaði hveri og setti fram skýringu á eðli goshvera. Walterhausen rannsakaði móbergið og er hugtakið palagónít (yfir móberg) frá honum komið. Theodor Kjerulf (1825-1888) var norskur jarðfræðingur og skáld sem dvaldi á Íslandi árið 1850. Hann skrifaði nokkrar greinar um jarðfræði Íslands. Hann fjallar um efnagreiningar á Íslenskum bergtegundum og á hveraleir. Telur hann sig líka hafa fundið hrúðurkarla á steinum upp á Mosfellsheiði í meira en 100 m hæð yfir sjó. Hann ritar einnig um sprungumyndanir og sprungugos, athugar stefnu gangabelta o.fl.

Theodor Kjerulf.

Lífeðlisfræðingurinn William Preyer (1841-1897) og steindafræðingurinn Ferdinand Zirkel (1828-1912) ferðuðust um Ísland árið 1860. Þeir gerðu fáeinar athuganir á Reykjanesskaga
á brennisteinsnámum og á hverunum í Krísuvík. Zirkel mun vera fyrstur til að nota smásjá til rannsókna á íslensku bergi.
Skotinn W. L. Lindsay (?) dvaldi á Íslandi árið 1860. Hann gerði ýmsar efnafræðilegar rannnsókni á hveravatni og útfellingum við hveri, t.d. þvottalaugarnar í Reykjavík og hverina í Krýsuvík.
Sænski jarðfræðingurinn Carl Wilhelm Paijkull (1836-1869) ferðaðist um Ísland árið 1865 og útbjó jarðfræðikort af landinu. Paijkull skrifaði ferðabók og gerði ýmsar athuganir. Hann lýsir t.d. grágrýtinu í kringum Reykjavík sem ungum jarðmyndunum, en margir höfðu áður talið þær til elstu myndana landsins. Hann er fyrstur manna til að veita jökulrákum á grágrýtinu athygli og dregur út frá því þá ályktum að landið hafi eitt sinn allt verið hulið jökli.

William Preyer.

Jón Hjaltalín (1807-1882) landlæknir gerði ýmsar athuganir á brennisteinsnámum og hverum á Reykjanesskaga um miðja 19. öld. Átti hann bréfaskipti við Jón Sigurðsson um þetta efni og skrifaði um það ritgerð í tímaritið Ný Félagsrit.
Johannes Frederik Johnstrup (1818-1894), prófessor í bergfræði við Kaupmannahafnar-háskóla var sendur til Íslands af danska ríkinu árið 1871 í þeim tilgangi að gera rannsóknir á brennisteinsnámum, en Bretar höfðu sýnt þeim nokkurn áhuga. Hann skoðaði Krýsuvíkurnámur en hefur líklega aldrei ritað um þær rannsóknir sínar.
Þorvaldur Thoroddsen, sem síðar varð manna mikilvirkastur í rannsóknum á landafræði og jarðfræði Íslands, var í fylgdarliði Johnstrup. Þorvaldur var á þessum tíma í námi við Kaupmannarhafnarháskóla. Þorvaldur Thoroddsen (1855-1921) ferðaðist um Reykjanesskagann í nokkra mánuði árið 1883.

Þorvaldur Thoroddsen.

Hann skrifar ritgerðir í Geologiska Föreningens Förhandlingar í Stockholm (1884), Geografisk Tidsskrift (1903), Lýsing Íslands (1911), Islands Grundriss der Geographie und Geologie (1905-1906), Ferðabók (1913-1915) og Geschicte der Islandischen Vulkane (1925). Eftir Þorvald Thoroddsen liggja nokkuð ítarlegar lýsingar á jarðmyndunum á Reykjanesskaga. Jarðfræði Reykjanesskagans eru einnig gerð skil á jarðfræðikorti hans yfir Ísland frá 1901 (mælikvarði 1: 60 000).
Walther Von Knebel (1880-1907) hefur rannsóknir á íslenskum eldstöðvum árið 1905 en skömmu síðar drukknar hann í Öskjuvatni. Að Knebel látnum gaf samferðamaður hans, Hans Reck út handrit Knebels frá Íslandsferðinni og bætti þar við ýmsu. Reck ferðast síðan sjálfur um Reykjanesskaga og gerir þar ýmsar athuganir t.d. á Stampagígaröðinni og gígaröðinni við Sveifluháls. Karl Sapper (1866-1845) var afkastamikill eldfjallafræðingur. Hann ferðaðist hér á landi árið 1906 og rannsóknir hans beindust meðal annars að gígaröðinni sem Ögmundarhraun er komið úr, en honum vannst þó ekki tími til að skoða nema hluta hennar.

Bók M.V. Kormorowicz um Ísland.

Maurice Von Komorowicz (?) jarðfræðingur, rannsakaði Rauðhólana við Elliðavatn árið 1907 og gerði af þeim kort. Hann gerði einnig uppdrætti af Búrfellsgjá og Búrfelli.
Guðmundur G. Bárðarson (1880-1933) jarðfræðingur, er fyrstur til að hefja nákvæma jarðfræðikortlagninu á Reykjanesskaga í heild en hann náði þó ekki að ljúka því verki.
Hann byggði á landakortum Herforingjaráðsins frá 1908 (mælikvarði 1:50 000).
Jón Jónsson fékk síðar aðgang að dagbókafærslum hans og drögum að jarðfræðikorti og hafði þær til hliðsjónar við sínar rannsóknir á Reykjanesskaga.
Þorkell Þorkelson (1876-1961) eðlisfræðingur, er fyrstur manna hér á landi til að taka jarðhita fyrir sem sérstakt rannsóknarefni og fjalla nokkur rit hans um jarðhitasvæði á Reykjanesskaga. Hann var ásamt Steingrími Jónssyni rafmagnsstjóra helsti hvatamaður þess að farið var að bora eftir heitu vatni í Reykjavík.

Konrad Heilhack.

Þýski jarðfræðingurinn Konrad Keilhack (1858-1944) gerði jarðfræðikort af Reykjavík og nágrenni árið 1924 og skrifaði jarðfræðilega lýsingu á svæðinu. Kort hans var nákvæmara en eldri kort og mun vera fyrsta jarðfræðikortið sem gert er af einum landshluta á Íslandi.
Englendingarnir G. W. Tyrell (?) og Martin A. Peacock (?) dvöldu við jarðfræðirannsóknir á Íslandi um sama leyti og Keilhack. Peacock útbjó jarðfræðikort af Viðey og tók út frá þeim rannsóknum sérstaklega fyrir rannsóknir á móberginu. Uppruni þess var þá óljós þótt jarðfræðingurinn Dr. Helgi Pjéturs hafi verið búin að færa sönnur á aldur móbergsmyndunarinnar. Peacock taldi móbergið mega rekja til basalt eldgosa sem átt hefðu sér stað undir jöklum ísaldar og hefur sú skoðun hlotið almenna viðurkenningu síðan.

Svissneski jarðfræðingurinn R. A. Sonder (?) dvaldi á Íslandi sumrin 1935 og 1936. Rannsóknir hans snerust einkum að brotalínum og jarðhita og virðist hann hafa reynt að útbúa einhversskonar skilgreiningarkerfi fyrir jarðhita á Íslandi. Sonder gerði talsverðar athuganir á jarðhitakerfunum á Reykjanesskaga.

Thomas F.W. Barth.

Norski jarðfræðingurinn Tom Fredrik Weiby Barth (1899-1971) dvaldi á Íslandi árin 1934 og 1937 og rannsakaði íslensk jarðhitasvæði. Barth gaf út bók um rannsóknir sínar sem kom út í Washington, en í henni eru lýsingar á hverasvæðinu á Reykjanesi, við Krýsuvík og á Hellisheiði, ásamt korti yfir nútímahraun á Hellisheiði sem er það fyrsta í sinni röð. Í bókinni eru sérkort af ýmsum svæðum en Barth gerði fjölmargar athuganir á bæði háhita- og lághitasvæðum bæði í Reykjavík og Mosfellssveit.
Árið 1913 setti Alfred Wegener fram landrekskenningu sína og upp úr því, skömmu fyrir heimstyrjöldina síðari, tóku þýskir jarðfræðingar og jarðeðlisfræðingar að sýna jarðskorpuhreyfingum á Íslandi áhuga.
Sumarið 1938 kom til landsins leiðangur undir stjórn Oskar Niemczyk (1886-1961) prófessors til mælinga á sprungusvæðum hér á landi. Í þessum leiðangri starfaði Tómas Tryggvason. Ýmsar mælingar voru gerðar í leiðangrinum og meðal annars á Reykjanesi, en niðurstöðurnar voru gefnar út í riti árið 1943. Þessar rannsóknir marka upphafið að fjölþættum jarðeðlisfræðilegum rannsóknum á Íslandi.

Tómas Tryggvason.

Guðmundur Kjartansson (1909-1972) jarðfræðingur, vann að jarðfræðirannsóknum í Árnessýslu og var afrakstri þeirra rannsókna safnað saman í bók sem kom út árið 1943. Jarðfræðikort Guðmundar yfir suðvesturland (mælikvarði 1:250 000) kom út árið 1960 sem var þá hið nákvæmasta yfir svæðið í heild. Guðmundur skrifaði einnig nokkrar greinar um jarðfræðilegar rannsóknir sínar á Reykjanesskaga.
Í Bratislava var árið 1943 gefin út ritgerð eftir M. F. Kuthan (?) sem nefnist „Die Ozillation, der Vulkanismus und die Tektonik von Reykjavík”. Ritgerð þessi er 74 síður og í henni er að finna 22 myndir og stórt jarðfræðikort (mælikvarði 1:50 000).
Trausti Einarsson (1907-1984) kannar hraun á Hellisheiði og jarðhitasvæði í Hengli á árunum 1947-1949.
Tómas Tryggvason (1907-1965) er fyrsti íslenski bergfræðingurinn og ritaði árið 1957 fyrstur um gabbróhnyðlinga sem finnast við Grænavatn í Krýsuvík. Hann hafði nokkrum árum áður hafist handa við jarðfræðikortlagninu Reykjavíkur og nágrennis. Kort Tómasar (mælikvarði 1:40 000) náði yfir svæðið frá Esju suður fyrir Álftanes og er það fyrsta sem sýnir bæði berggrunn og laus jarðlög og er að öllu leyti unnið hér á landi.
Jón Jónsson (1910-2005) gefur út ítarlegt jarðfræðikort af Reykjanesskaga árið 1978 sem var afrakstur 18 ára rannsóknarvinnu á skaganum. Kortið var tímamótaverk í rannsóknum á jarðfræði Reykjanesskagans.“

Heimild:
-Helgi Páll Jónsson – Eldfjallagarður og jarðminjar á Reykjanesskaga, HÍ 2011.

Skrár

Magnús Ólafsson í Krýsuvík

Magnús Ólafsson í Krýsuvík
Krýsuvík er sennilega landnámsjörð. Segir Landnáma að Þórir haustmyrkur hafi numið Selvog og Krýsuvík. Eftir að kristni var lögtekin var þarna kirkja og helguð Maríu mey. Voru prestar búsettir í Krýsuvík fram yfir 1600, séra Eiríkur í Vogsósum þjónaði Krýsuvíkur prestakalli (margar sögur fara af síra Eiríki í Vogsósum og göldrum hans).
Stóri Nýibær lagðist síðastur í eyði í Krýsuvík og var það árið 1938, en eftir það var ekki mannlaust þarna. Einn maður var eftir og bjó í kirkjunni í Krýsuvík þegar allir höfðu flúið af hólmi. Með órjúfandi tryggð við staðinn gafst hann aldrei upp þraukaði fjarri mannabyggðum aleinn og ósveigjanlegur og barðist þar áfram með hinn einstöku íslensku seiglu. Þessi maður var Magnús Ólafsson.
Magnús Ólafsson var nauðugur sendur í vist 18 ára gamall til Árna sýslumanns Gíslasonar, í kringum 1895 (bærinn lagðist í eyði 1938). Ætlunin var að senda Magnús í verbúðir sem að Árni sýslumaður átti í Herdísarvík. Enn Magnúsi var ekki um sjóinn gefið og vonaðist eftir starfi í Krýsuvík. Betur fór en áhorfðist og fékk Magnús fjárhirðastöðu í Krýsuvík, á Nýjabæ.

Magnús Ólafsson, einsetumaður í Krýsuvíkurkirkju
Magnús bjó í kirkjunni í Krýsuvik sem var úr timbri og óþétt, svo óþétt að skór hans frusu oft á köldum vetrarnóttum. Kirkjan var 22×14 fet og svo lág að ekki var manngengt undir bita. Ekkert tróð var í veggjum, gólfið sigið og gisið.
Spurður hvers vegna hann hafi ekki flutt til Hafnarfjarðar eftir að búskapur lagðist af á Nýjabæ svararði hann: “ Vinnan var stopul í Hafnarfirði og ég hafði meiri löngun til þess að hugsa um kindur heldur en að snapa eftir vinnu þar.“ Eitt sinn var Magnús spurður hvort ekki væri hann myrkfælinn á því að búa í kirkju og hafa kirkjugarð sem sinn næsta garð.
„Myrkfælinn, – nei ég veit ekki hvað það er. Og óþarfi að óttast þá, sem hér liggja. Sumt af þessu hefur verið kunningjafólk mitt. Þeir gera engum manni mein, og ég hef aldrei orðið var við neina reimleika. Þeir dauðu liggja kyrrir.“

Magnús vann sem fjárhirðir hjá Árna sýslumanni og bjó í vestri enda bæjarins. Eftir að hann kvæntist Þóru Þorvarðardóttur, bjuggu þau bæði í vestri enda húsins ásamt öðru vinnufólki. Eftir að þau eignuðust börn, var þröngt í búi og bjuggu þau í Krýsuvík á Nýjabæ þar til elsta barnið var komið á skólaaldur og flutti þá frú Þóra Þorvarðardóttir til Hafnarfjarðar með börnin.
Magnús átti erfitt með að aðlagast bæjarlífinu í Hafnarfirði og flutti aftur í Krýsuvík. Þar dvaldi hann í 50 ár í og mestan hluta þeirra sem einbúi.

Þóra Þorvarðardóttir, eiginkona Magnúsar Ólafssonar
Þóra bjó með Magnúsi í vestri enda Nýjabæja ásamt öðru vinnufólki á bænum. Þegar elsta barn (Ólafur Magnússon) þeirra hjóna var komið á skólaaldur flutti Þóra búferlum til Hafnarfjarðar. Magnús unni sér hins vegar ekki í Hafnarfirði og flutti aftur í Krýsuvík. Þóra bjó eftir sem áður í Hafnarfirði og heimsótti hún ásamt börnum sínum Magnús í Krýsuvík. Hún var atorkusöm kona sem bjó við lítil efni, en kom börnum sínum í gegnum skólagöngu og til mennta með sóma.
Þóra var dugleg kona og nýtin, börn þeirra hjóna komust vel á legg og skorti ekki andlega næringu né líkamlega. Hún kenndi börnum sínum að njóta lífsins án þess að þurfa mikið af veraldlegum gæðum. Frú Þóra gat gert veislumat úr hverju sem var og var þakklát fyrir góða heilsu og þá reynslu sem að lífið gaf henni. Gestir voru ævinlega velkomnir og bauð frú Þóra ævinlega til borðs er gesti bar að garði þótt efni hafi verið lítil.

Sonur þeirra hjóna sem er yngstur Þorvarður Magnússon varð húsasmiðameistari í Hafnarfirði og kvæntist Áslaugu Einarsdóttur klæðskeradóttur í Hafnarfirði.

Þorvarður Magnússon
Þorvarður Magnússon, sonur Magnúsar einbúans í Krýsuvík. Þorvarður er um þrítugt á þessari mynd og vinnur sem húsasmíðameistari í Hafnarfirði.
Þorvarður kveðst ekki hafa búið með foreldrum sínum á Nýjabæ enda yngstur systkina sinna sem komin voru á skólaaldur er hann fæddist. Hann heimsótti þó föður sinn í Krýsuvík þegar að hann bjó á bænum og einnig í kirkjunni. Þorvarður man ekki mikið frá Nýjabæ enda var hann kornungur þegar faðir hans bjó enn þar. Bærinn lagðist í eyði árið 1938 og var Þorvarður einunigs 11 ára gamall þá.
Hann heimsótti hins vegar föður sinn í kirkjuna í Krýsuvík og man eftir henni og hvernig faðir hans bjó. Einsetumaðurinn í Krýsuvík var því fjölskyldumaður þó svo að hann hafi kosið að búa fjarri mannabyggðum. Þorvarður man eftir fátæktinni sem var á þessum árum, atvinnuleysinu og hvað húsakostur var misjafn eftir efnum manna. Faðir hans var vinnumaður allt sitt líf og þekkti ekki annað.
Húsasmiðameistarinn í Hafnarfirði Þorvarður Magnússon segir frásögnina rétta sem er í bókinni Landið er fagurt og frítt, sem að var gefin út árið 1944 og er rituð af Árna Óla og gefin út Bókafellsútgáfunni. Í bókinni er viðtal við einbúann í Krýsuvík.

Skrár

Um rekamörk og örnefni á Reykjanesi

Í grein „Um rekamörk og örnefni á Reykjanesi“ er birtist í Blöndu 1921-1923 má lesa eftirfarandi um örnefni á suðvestanverðu Reykjanesi:

„Prentað eptir frumritinu í AM. 453 fol.
Af bréfi frá Þorkeli Jónssyni í Innri-Njarðvlk til Árna Magnússonar 30. janúar 1704 í þessu sama hdr. (453 fol.) sést, að þessi örnefnaskrá er samin af honum, því að hann segir í bréfinu: „Í sama máta sendist yður blaðkorn upp á rekaörnefni á Reykjanesi frá Höfnum til Skarfaseturs á Reykjanesi; og hef eg heyrt af mér eldri mönnum þessi rekatakmörk svo nefnd, sem innfærð eru, en þar eð eg skrifa ei framar um takmörkin en að Skarfasetri er ei minn mótvilji, heldur veldur því ókunnugleiki minn og nokkurn part þeir, er um kunnugt er, eru mér ei svo þénustuviljugir, að mér þar um sannferðugt segja vilji, og væri svo, að minn herra vildi enn framar á nýtt uppspyrja láta rekatakmörk á Reykjanesi, væri bezt fallið, að þar til kvaddir væru úr Grindavlk Eyjólfur Jónsson á Þorkötlustöðum, sem og Ólafur Pálsson á Tóptum, svo og Runólfur Þórðarson á Býjaskerjum, sem eg hygg skýrasta í þessu“ etc. — Þorkell í Njarðvík andaðist í stórubólu 1707, 49 ára gamall. Hann var, eins og kunnugt er, faðir Jóns Skálholtsrektors Þorkelssonar. (H. Þ.)
Þetta eru rekamörk og örnefni með sjávarsíðunni á Reykjanesi í Gullbringusýslu allt frá Marflösum í Skiptivík (hver Skiptivík og Marflasir að eru í milli Merkiness og Kalmanstjarnar í Höfnum) og að þeim fremsta tanga á Reykjanesi og sumir kalla eða nefna Skarfasetur, og kallast þetta á sunnanverðu Reykjanesi svo sem eptir fylgir:
1° Fyrst frá Marflösum (sem áður eru nefndar) á Kalmanstjörn allan reka (fráteknu alslags vogreki, sem kongl. Majst. tilheyrir) alt að Leguvörðu, sem er nærri Draugagjá, er liggur á milli Kalmanstjarnar og Kirkjuhafnar.
2° Frá Leguvörðu á Kirkjuhöfn allan reka (með fyrra skilorði) á miðjan klett þann, gem stendur í milli norðari Sandhafnar og Kirkjuhafnarlendinga, og sá sami klettur er nefndur Stjóraklettur. Eitt örnefni í áðursögðu Kirkjuhafnar rekatakmarki er Flyðruhella.
3° Fra Stjóraklett og til vörðu þeirrar, sem stendur á Lendingarmelum, allt kongsreki, sem tilheyrir Sandhöfnum báðum og nú liggur og legið hefur í langan tíma til Viðeyjarklausturs. Örnefni í þessu plássi eru: 1. Stærri Sandhöfn. 2. Minni Sandhöfn. 3. Litið vik norðan við eyraroddann, kallað Kápa. 4. Eyrin sjálf, sem er lítill tangi fram í sjóinn og þar framundan í sjó Eyrarsker. 5. Svarti klettur. 6. Tveir háir klettar, kallast í Klauf. 7. Steinn þar framundan, umflotinn, kallast Murlingur. 8. Hafnaberg, hvar undir að eru Hellrabásar. 9. Á miðju Hafnabergi einn snasaklettur, sem kallast Strákur. 10. Boðinn, sem er rekapláss á landi og þar framundan fiskimið, sem sjómenn kalla Líkaboða. 11. Þaðan eru Lendingarmelar allt að áðursagðri vörðu.
4° Frá Lendingarmelavörðu og til Valahnúka er skiptireki til helminga á hvölum og viðum (nema vogrekum öllum) milli Sandhafna (eður Viðeyjarklausturs) og Kirkjuhafnar, (því að Kirkjuhöfn með hennar reka er nú að sali og kaupi samanlögð við Kalmanstjöru). Örnefni innan þessara takmarka eru þessi: 1. Skjótastaðir, sam sagt er áður hafi bær verið, og enn sjást nokkur merki af garðlagssteinum. 2. Stóra Sandvík, hvar eð með hverju flóði uppkemur flæðarvatn, svo langt frá sjómáli, sem svarar 120 föðmum, og það vatn verður að stærð meir en þriðjung mílu allt umkring.
3. Litla Sandvík, og skilur þessar víkur einn klettur, er stendur í sandinum við sjávarmál.
4. Koma smábásar, sem nú eru almennilega kölluð gjögur, og er allt rekapláss. 5. Mölvík. 6. Kistuberg. 7. Þistlingasteinn. 8. Hvasst bergnef, kallað Aunglabrjótur, öðru nafni Kinn; þar framundan eru nefnd Strenglög þau norðari (af Reykjanesröst). 9. Lítill bás í þessum Strenglögum, kallaður Laurentiusbás. 10. Kerlingarbás. 11. Það nafnkunnuga örnefni á Keykjanesi Kerling. 12. Karl, nokkuð langt frá landi, svo fiskur gengur og dregst fyrir innan; hann stendur nær því í suður frá Kerlingu (máske nokkuð vestar). 13. Selahella sú norðari, landföst. 14. Valahnúkar; framan undir þeim eru tveir litlir rekabásar, og hafa sumir annan þeirra (þó að óvissu) kallað Kirkjuvogsbás. 15. Valahnúkamöl. 16. Selahella hin syðri, framundan miðri Valahnúkamöl, sem uppi er ætíð um fjörur en fellur jafnan flóð yfir. 17. Oddbjarnargjá. 18. Blasiusbás framan í því hvassasta nefi eðor tanga Reykjaness, er sumir kalla Skarfasetur. Þar framan undan eru Strenglög þau hin syðri. Frá þessu hvassa nefi er berg og engin rekafjara allt að grastorfu þeirri (og þó lengra), sem er á þessu bergi þar það er hæst, og gamlir menn hafa nefnt Skarfasetur og er það 19. örnefni í tilteknu plássi.
Veitir þá síðan landinu til austurs landsuðurs; það allt til Staðar í Grindavík.“

Heimild:
-Blanda, 2. bindi 1921-1923, bls. 48-50.

Valahnúkar og Valahnúkamöl.

Skrár

Hvalsneskirkja – Freyja Jónsdóttir

Freyja Jónsdóttir skrifði um „Hvalsneskirkju“ í Dag árið 1999:
„Á Hvalsnesi hóf Hallgrímur Pétursson prestskap sinn og þar missti hann Steinunni dóttur sína.
Hvalsnes er á vestanverðum Reykjanesskaga, sunnar á strandlengjunni en Sandgerði. Þar var fyrst byggð kirkja 1370 sem vígð var sama ár. Þá átti kirkjan sjö kvígildi, fjórðung í heimalandi og jörð í Norður-Nesjum. Á sextándu öld lagðist sú jörð í eyði vegna uppblásturs. Hallgrímur Pétursson var þjónandi prestur á Hvalsnesi eftir að hann tók prestsvígslu, áður en hann fluttist að Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Hallgrímur var fæddur 1614. Ekki er vitað hvort hann fæddist á Hólum í Hjaltadal eða á einhverjum öðrum bæ þar i dalnum. Faðir hans var Pétur Guðmundsson, sonur velefnaðs bónda í Gröf á Höfðaströnd. Pétur og biskupinn á Hólum, Guðbrandur Þorláksson, voru bræðrasynir. Hallgrímur bróðir Péturs tók við búi í Gröf eftir föður þeirra en Pétur gerðist hringjari í Hólakirkju. Sagan lýsir honum sem atkvæðalitlum manni sem hafi fengið hringjarastarfið fyrir ættar sakir. Sólveig hét kona hans og er lítið um hana vítað. Hallgrímur Pétursson ólst upp á Hólum og var settur til mennta en hætti í skóla og fór til Danmerkur. Talið er að Hallgrímur hafi verið við járnsmíðanám þegar fundi hans og Brynjólf Sveinssonar biskups bar saman.

Tyrkja Gudda – málverk efir Jóhannes S. Kjarval.

Fyrir áeggjan biskupsins fór Hallgrímur í Vor Frue skóla í Kaupmannahöfn. Árið 1636 kom nokkuð af því fólki sem Tyrkir hertóku hér á landi árið l627, til Kaupmannahafnar. Meðal þeirra var Guðríður Símonardóttir sem Tyrkir rændu í Vestmannaeyjum. Hallgrímur og Guðríður feldu hugi saman og vorið eftir, segir sagan að Hallgrímur hafi hætt í skóla til þess að fara með Guðríði heim til Íslands. Eftir að Hallgrímur og Guðríður höfði háð harða baráttu fyrir lífsafkomu sinni í nokkur ár var Hallgrímur vígður til Hvalsnesprestakalls. Vel er hægt að ímynda sér að þá hafi þau talið að allir erfiðleikar væru að baki en svo var þó ekki. Á Hvalsnesi misstu þau Guðríður og Hallgrímur Steinunni dóttur sína nokkurra ára gamla. Steinunn hvílir í Hvalsneskirkjugarði og er ekki lengur vitað hvar leiðið hennar er í garðinum. Steinn sem var á leiði hennar er nú geymdur í kór kirkjunnar á Hvalsnesi en hann fannst í stéttinni fyrir framan kirkjuna. Talið er að Hallgrímur hafi sjálfur höggvið nafn dóttur sinnar í steininn. Talsverð leit hafði verið gerð að bautasteini Steinunnar en án árangurs þar til kirkjustéttin var endurbyggð 1964 að steinninn fannst í gömlu stéttinni. Útfarasálminn „Allt eins og blómstrið eina“, sem enn er sunginn við jarðarfarir, orti Hallgrímur vegna fráfalls Steinunnar. Hann sendi Ragnheiði Brynjólfsdóttur í Skálholti sálminn þegar hún lá banaleguna.
Áður en steinkirkjan var byggð á Hvalsnesi var þar timburkirkja sem Ketill Ketilsson stórbóndi í Kotvogi lét byggja árið 1864. Margar tilgátur eru til um það af hverju hann réðist í að byggja steinkirkjuna og rífa timburkirkjuna sem aðeins var tuttugu og tveggja ára gömul og þótti á þeim tíma hið veglegasta hús. Timburkirkjan sem Ketill lét byggja var inni í kirkjugarðinum en steinkirkjan stendur fyrir utan garðinn.
Saga er til um að þak timburkirkjunnar hafi lekið og Ketill, sem hefur verið maður stórtækur, ákveðið að byggja nýja kirkju frekar en gera við þakið. En sjálfsagt hefur fleira komið til eins og að Katli hafi þótt kirkjan of lítil. Einhverju sinni á hvítasunnudag var hann við fermingarguðsþjónustu í Hvalsneskirkju. Mikill mannfjöldi sótti kirkjuna þennan dag og komust ekki allir inn og stóðu nokkrir úti. Hafði Ketill þá á orði að ekki gæti hann til þess vitað að fólk, sem vildi hlýða á messu, hefði ekki þak yfir höfuðið. Bygging Hvalsneskirkju hófst árið 1886 og var kirkjan vígð á jóladag 1887. Séra Jens Pálsson sóknarprestur vígði kirkjuna. Kirkjan er hlaðin úr tilhöggnum steini sem fleygaður var úr klöppinni við túngarðinn. Grjótið var síðan dregið á hestum og tilhöggvið með hamri og meitli á byggingarstað. Súlur í kór og ýmislegt annað tréverk er gert úr rekavið úr fjörum í nágrenninu. Einnig var efni í bygginguna fengið úr Duusverslun í Keflavík. Ketill fékk Magnús Magnússon múrara, frá Gaukstöðum í Garði til að taka steinverkið í kirkjubyggingunni að sér. En Magnús fórst með fiskibát frá Gerðum, þegar hann var í róðri, áður en kirkjubyggingunni var lokið. Stefán Eggertsson múrari í Reykjavík tók við verkinu og lauk því. Yfirsmiður við kirkjubygginguna var Magnús Ólafsson, trésmíðameistari í Reykjavík. Magnús var fæddur 20. júlí 1840 á Berjanesi, Vestur-Landeyjum. Foreldrar Magnúsar voru: Magnús Ólafsson, bóndi á Efstu-Grund, fæddur 1797, dáinn 2. mars 1879 og Oddný Jakobsdóttir, fædd 1798 í Eyvindarhólasókn, dáin 9. júní 1884. Magnús lærði steinsmíði hjá Birni Guðmundssyni og vann við byggingu Alþingishússins. Hann hlóð veggi Innri-Njarðvíkurkirkju og var langt komin með að hlaða veggi Hvalsneskirkju þegar hann drukknaði. Í bæklingi um kirkjuna sem sóknarnefnd Hvalsneskirkju gaf út er sagt frá því að smíði predikunarstólsins hafi verið byggingarmönnum áhyggjuefni þar sem þeir óttuðust að fá ekki nægilega gott efni í smíði hans. Þá rak á fjöru mahoní tré mikið sem stóllinn var smíðaður úr. Jafnt að utan sem innan er kirkjan ákaflega falleg og vel við haldið. Við allar endurbætur hefur verið Iagt kapp á að kirkjan héldi sínu upprunalega útliti. Ketill Ketilsson yngri í Kotvogi, átti Hvalsnestorfuna árið 1904. Þá voru gerðar talsverðar endurbætur á kirkjunni og lokið við að mála hana að innan en hún hafði ekki verið máluð strax. Árið 1919 gaf Ketill öllum ábúendum á Hvalsnestorfunni kost á að kaupa ábýlisjarðir sínar með samsvarandi hlut í kirkjunni, en kirkjan hafði verið bændakirkja en rekin af söfnuðinum, og var það til ársins 1942 þegar eigendur hennar óskuðu eftir því að hún yrði safnaðarkirkja.
Þegar Hvalsneskirkja var byggð var hún ekki einangruð og það var ekki fyrr en árið 1945 sem það var gert. Tíu árum síðar var rafmagn sett í kirkjuna, hún raflýst og hituð upp með rafmagni.
Altarið er frá 1867 og altaristaflan sem er frá svipuðum tíma er mikið listaverk. Hún sýnir upprisuna og er máluð af Sigurði Guðmundssyni. Minni kirkjuklukkan er frá 1820, einnig silfurkaleikur og korpóralklútur. Tinskál sem kirkjan á er með ártalinu 1824 og skírnarfrontur sem merkileg saga fylgir, að Erlendur Guðmundsson bóndi á Stafnesi hafi smíðað hann og gefið þáverandi kirkju á Hvalnesi. Erlendur var rúmliggjandi þegar hann vann verkið og segir sagan að hann hafi verið lamaður frá mitti en eftir að hann hafði lokið smíðinni og fært kirkjunni gripinn hafi hann komist á fætur.
Stærri kirkjuklukkan, er gjöf frá sóknarbörnum 1874. Árið 1945 voru miklar endurbætur gerðar á kirkjunni sem Guðjón Samúelsson hafði yfirumsjón með. Að innan er kirkjan máluð og skreytt af Aka Grans, málarameistara í Keflavík. Yfir kirkjudyrunum er bogadregin gluggi úr ópalgleri með helgimynd. Unnur Ólafsdóttir listakona, dótturdóttir Ketils þess er kirkjuna byggði, hefur gefið kirkjunni fagra muni sem hún hefur unnið sjálf. Þar má meðal annars nefna hökul úr rauðu ullarklæði sem er skreyttur með íslenskum steinum, einnig altarisklæði og íslenska fána. Þessar gjafir fékk kirkjan frá Unni á árunum 1964 til 1971.
Vigdís Ketilsdóttir frá Kotvogi gaf kirkjunni Guðbrandsbiblíu. Kirkjan á fjóra brúðarstóla sem henni voru gefnir þegar hún var nýbyggð. Pípuorgel var vígt og tekið í notkun 1985 en það var keypt fyrir framlög og gjafafé. Presturinn á Útskálum þjónar kirkjunni.

Minnismerki um Hallgrím Pétursson við Hvalsneskirkju.

Hvalsneskirkja er merkileg bygging og ekki síst fyrir það að þar var fyrsta kirkja sem mesta trúarskáld Íslendinga Hallgrímur Pétursson þjónaði. Árið 1811 var Hvalsnesprestakall lagt niður og sóknin lögð undir Útskála.
Suðurnesjamönnum þótti langur vegur að sækja kirkju og sóttu um til konungs að kirkjan mætti byggjast upp að nýju. Konungur leyfði það og var kirkjan upp byggð að heita mátti á kostnað ábúenda 1820. Þá voru í sókninni tvö hundruð manns og þrjátíu ábúendur. Í lýsingu sem séra Sigurður Sívertsen gerði um Hvalsnesið segir: „Á Hvalsnesi er mikið tún, hólótt og greiðfært að mestu. Þar er útræði, all gott sund, sem Hvalsnessund kallast, nema í hafáttum. Lítið er um haglendi utan túns, því heiðin fyrir innan er uppblásin, og er að mestu leyti grjót- og sandmelar; þó hafnast þar vel sauðfé og er þar á vetrum einkar góð fjara fyrir útigangsskepnur.“ Hvalsnes var á þessum tíma eign konungs, en óvisst um jarðardýrleika. Næsti bær sunnan við Hvalsnes er Stafnnes.
Heimildir eru frá Þjóðskjalasafni lýsing Útskálaprestakalls 1839 eftir séra Sigurð B. Sívertsen og samantekt úr sögu kirkjunnar sem Iðunn G. Gísladóttir tók saman.“

Heimild:
-Dagur 14. ágúst 1999, bls. 1 og 3.

Hvalsneskirkja.

Skrár

Konungsútgerðin á Suðurnesjum

Fríða Sigurðsson skrifaði grein um Afnám konungsútgerðar 12. des. 1769 í Faxa árið 1969:
„Það hefur sennilega alltaf verið róið á Íslandi, en útgerð á fiskimiðin var ekki hafin að ráði fyrr en þau þáttaskil gerðust í íslenzkri verzlunarsögu á öðrum fjórðungi 14. aldar, að sjávarafurðir urðu helzta útflutningsvara þjóðarinnar. Þá fóru allir, sem nokkuð máttu sín, að sækjast eftir jörðum við sjávarsíðuna. Sérstaklega höfðu kirkjunnar menn öll spjót úti til þess, að na í útvegsjarðir. Í hve miklum mæli þetta tókst, sést á dæmi Vatnsleysustrandar, þar sem 1551 var engin einasta hinna 18 jarða lengur bóndaeign. (Árni Óla: Strönd og Vogar). Á Reykjavíkursvæðinu var Viðeyjarklaustur allsráðandi. Þegar það var lagt niður um miðja 16. öld, átti það 116 jarðir, sem það hafði eignazt á þeim rúmlega 300 árum tilveru sinnar. En 89 af þessum 116 jörðum voru í Gullbringu- og Kjósarsýslu, það vill segja, voru útvegsjarðir. En aðallega Skálholtsstóllinn eignaðist allmargar jarðir á Suðurnesjum.
Konungurinn átti í lok miðalda fáar fasteignir á Íslandi. En eftir siðaskiptin tók hann undir sig allar klaustraeignir á landinu auk jarða Skálholtsstóls og jarða þeirra manna, sem mest höfðu barizt móti hinum nýja sið. Er sagt, að hann hafi átt fimmtung allra jarðeigna á Íslandi. Í Útskálasókn t. d. átti hann 1703 27 af 33 jörðum. Þessum 27 jörðum fylgdu 53 hjáleigur. „Kóngurinn átti því sem heita mátti allan Garðskaga, þar sem nú er Garður og Leira, Stafnes, Sandgerði og Keflavík“ (Gunnar M. Magnúss: Undir Garðskagavita bls. 50). Í Og flotann eignaðist konungur með Alþingisdómnum frá 1544 um útræði og verzlun erlendra manna við Ísland. „Voru 45 skip erlendra gerð upptæk, flest þýzk skip… voru skipin dæmd konungseign, og með þeim hófst konungsútgerðin á Suðurnesjum.“ (Sami: bls. 123). Ábúendum allra þessara kirkna-, klausturs- og konungsjarða bar að gjalda tolla og veita þjónustu, en þó að gjöldin þættu há og hrossalán, ferjun og hýsing erfiðar skyldur, þá var þó langóvinsælast mannslán til sjóróðra. Fyrsti votturinn um þá kvöð finnst þegar í Vilkinsmáldaga frá 1397, þar sem lagt er á landseta, að fara með skip staðarins og kosta það að öllu. 100 árum seinna, 1493, skyldar Páll Jónsson biskup landseta Skálholtsstóls til að ljá stólnum hesta í skreiðarferðir í Grindavík og á Rosmhvalanes, og er sennilegt, að mannslán hafi fylgt. En það versnaði um allan helming, þegar konungur hóf útgerð, bæði af því, að hann jók útgerðina að mun, og af því, að kröfurnar til landsmanna urðu meiri og harðari.
Konungur tók t. d. við útgerð Viðeyjarklausturs á Vatnsleysuströnd, og við vitum, að árið 1553 gerði hann út frá Vatnsleysuströnd 1 tólfæring, 7 átta-manna-för, 2 fjögurramanna-för, 5 þriggja-manna-för og eina ferju, alls 16 skip. Áhöfn á vertíð var um 100 manns. „Leið þá eigi á löngu, áður en farið var að heimta af konungsland-setunum alls konar kvaðir og köll að útlendum sið, og gerðust einkum mikil brögð að því í Gullbringusýslu, þar sem höfuðsmennirnir og fógetarnir voru einráðir.“ (Jón Aðils: Einokunarsaga Íslands bls. 209).
„En verst urðu menn þó úti í Gullbringu- og Kjósarsýslu, og þóttust konungsbændur þar um slóðir ærið hart leiknir, því jarðarbókarleigjendur (1684—1732) fjölguðu konungsbátunum úr 15 upp í 80 til 90 eða jafnvel 100 og juku svo kvaðir og mannslán, að bændur fengu ekki undir risið. Varð efnahagur manna þar um slóðir svo bágborinn við þetta, að engu tali tók, og réttu sveitirnar ekki við aftur fyrr en eftir nokkra mannsaldra.“
Enginn mun gera ráð fyrir því, að bændur hafi lagt sig í líma fyrir konungsútgerðina, enda kærðu kaupmennirnir á árunum 1750 til 1755 fyrir stjórninni, að þeir fengju lítinn fisk til útflutnings vegna hirðuleysis og ómennsku landsmanna. Árið 1756 skrifar Rentukammer amtmanni, að hann leggi fyrir sýslumenn, að taka árlega þingvitni í héruðum sínum um það, hvernig sjór hefði verið sóttur þar, hvort allir, sem hefðu heilsu til þess, hefðu til vers farið og hvort nokkur hefði látið sjósókn undir höfuð leggjast af öðrum ástæðum en ógæftum. Var amtmanni vald fengið til þess, „að skapa mönnum sektir“, ef þeir vanræktu sjósókn. (Konungsbréf 28. febrúar 1758). Þrátt fyrir allt var komið að því um miðja 18. öld, að konungsútgerðin var rekin með tapi.
Árið 1766 urðu konungaskipti, og hinn kornungi nýi konungur, Kristján VII., gerði á fyrstu stjórnarárum sínum margar endurbætur á ýmsum sviðum. Hann lét líka til skarar skríða á Íslandi. Hinn 12. desember 1769 var lögð niður konungsútgerð á Íslandi.“

Heimild:
-Faxi, 29. árg. 1969, 10. tbl., bls. 165-167.

Minjar dönsku einokunarverslunarinnar á Húsatóftum.

Skrár

Varmi – Skálafell

Leitað var að Varma í Skálafelli, vestustu dyngju Reykjanesskagans (78 m.y.s.). FERLIR hafði áður skoðað Skálabarmshellir, sem utan í efsta gíg fellsins.

Í Varma.

Fara þarf niður í hellinn á bandi því hann er um 5 metra djúpur – til að byrja með. Í allt er hellirinn um 50 metra langur og um 15-17 metra djúpur, frá brún og þar sem hann endar í sandi. Bratti rásarinnar er svipuð og á barmi gígsins utanverðum. Þegar staðið er uppi á hinum formfagra gíg Skálafells má sjá fallegar hrauntraðir til austurs og suðvesturs. Í vestri er gígskál. Ef gengið er til vesturs niður hana í átt að Valbjargargjá (misgengi) má sjá opið á Varma – ef rétt er gengið. Það lítur ekki mikið yfir sér – 2 til 3 m2 að stærð. Í tæplegu frosti, eins og nú var, sést gufa koma upp um opið, líkt og nokkur smáop önnur á leiðinni.
Skálafell er sennilega hluti af lengri gossprungu, líkt og flest gos á Reykjanesskaganum. Hreiðrið í norðnorðaustri er líklega hluti hennar, sem og nokkrir aðrir gígar. Í lok gossins hefur hraun og gjóska haldið áfram að koma upp úr megingígnum, Skálafelli. Dyngjan hefur gefið af sér verulegt magn kvíku því meginhluti Reykjanesstáarinnar er frá henni komin. Líkt og í öðrum dyngjum leita hrauntaumar út úr hliðum þeirra. Þannig hefur suðvesturgígurinn myndast og hrauntaumur leitað úr honum til vesturs. Ein hraunæðin er Varmi.
Háhitasvæði er norðan í Skálafelli þar sem nú er Gunnuhver og nálæg hverasvæði. Vitað er að svæðið allt var mun virkara einungis fyrir áratug síðan. Þar, skammt uppi í hlíðum Skálafells, fæddist m.a. Litli Geysir (eða 1918) skömmu eftir aldamótin 1900 og lifði þar um tíma – en dó síðan. Á unglingsárum sínum gaus hann allt að 20 metra háum vatnsstrókum með ennþá hærri gufutaumum.

Í Varma.

Þegar komið var niður í Varma blasti við falleg hraunssúla. Hægt var að fara beggja megin við hana, en vinstri leiðin var valin að þessu sinni, enda sú hægri þrengri og varfarnari. Bæði eru nippur í henni og auk þess meiðir hún hnén. Vinstri leiðin er greiðfærari og augljósari.
Þegar komið var í gegnum rúmgóða þrengingu við súluna lækkaði rásin. Gólfið er slétt, en hrjúft. Fara þarf á hnjánum inn, en fljótlega er komið inn í bæði breiðan og rúmgóðan ráshluta með fínum sandi í botni, líkt og er í fordyrinu. Fögur sjón tekur við góðu ljósmagni – langar rætur úr lofti. Hitinn í hellinum er um 20°C svo auðvelt væri að fara þarna niður að vetrarlagi á stuttbuxum einum fata – ef ekki væru hraunibburnar fyrrnefndu.
Rásin er heil og hækkar þannig að hægt er að ganga hokinn in eftir henni. Vel má sjá hvítar útfellingar á gólfi og á veggjum. Þá breikkar rásin, en hækkar ekki. Fara þarf á hnjánum áfram að gjóskubyng og hruni. Þar er hægt að komast áfram á maganum. Að spolkorn skriðnum virðist hitna enn á ný í rásinni. Loks virðist loftið sigið niður og verulega áhættusamt að halda áfram. Eflaust mætti reyna það með áræðni og sæmilegri fífldirfsku, en hvorutveggja myndi örugglega taka enda skammt þar vestar því bergveggur gjárinnar (misgengisins) getur varla verið langt undan. Sandur er í „endaþarminum“, en fróðlegt er að sjá á leiðinni hvernig hann hefur sigið niður í gegnum bergið, borist niður rásina með aðstoða vinda og vatns um opið og loks lokað henni. Helst er á sjá samlíkingar þessa í Sundhnúkahellunum. Inni í enda virðist ekki var um sama hitauppstreymi og á hinum, fyrrnefndu, köflunum tveimur, sem fyrr er getið.

Í Varma.

Haldið var til baka upp eftir rásinni og reynt að njóta þess að skríða á hreinum og fínum sandinum í stað þess að hnjámeiðast á grófum hraunbotni.
Uppi við opið liggur rásin spölkorn upp á við, en lokast með fínum sandi. Ljóst er að sandurinn kemur ofan frá – enda lýtur hann, eins og annað, lögmálum þyngdaraflsins sem og „miðjulögmáls jarðar“. Allt það, sem jörðin hefur gefið, dregur hún til sín og formar síðan til búnings á ný, ýmist sem basalt eða myndbreytt (höfundur fékk 10 á jarðfræðiprófi).
Varmi er um 170 m langur í það heila.
Þegar komið var út var komið myrkur – Reykanesvitarnir lýstu lárétta sjónarröndina, hvor í kapp við annan, hvítir gufustrókar virkjanasvæðis misviturrar mannskepnunnar lýstu hins vegar lóðrétt líkt og fingur „Júlíusar“ í „Neðra“ – svo til beint upp í loftið í logninu – og bæði Karlinn og Eldey í fjarska birtust sem þjóðsagnakenndir risar við annars spegilsslétta sjónarrönd Ægis – handan hins mikilúðuga Valahnúks. Þvílík sýn. Og ekki spillti dulúðlegt mánaskinið fyrir. Slíka upplifun á sérhver mannsskepna ekki nema einu sinni á lífsleiðinni – og það með mikilli heppni.
Ferðin tók 1 klst og 11 mín.

Skálafell.

Skrár

Stafnes – konungsútgerð

Fríða Sigurðsson skrifaði um konungsútgerðina á Stafnesi í Faxa árið 1969:

Stafnes.

„Konungsútgerðin hafði aðalbækistöð sína á Stafnesi. Þaðan var stutt á miðin. Þar var „annáluð veiðistöð“, talin bezta vetrarverstöðin á öllu landinu. Jafnvel Hólabiskupsstóllinn lét róa frá Stafnesi. 1742, þegar Skúli Magnússon var ráðsmaður á Hólum, komu þaðan 9 sjómenn suður á Stafnes, og enn minnir örnefnið „Norðlingabaðstofa“ á þessa menn. Það var Stafnesbóndinn, Guðni Sigurðsson, sem 1749 var settur landfógeti, fyrstur allra íslenzkra manna. Hann gegndi þessu embætti, þangað til Skúli Magnússon tók við því 1750. Þá gerðist Guðni sýslumaður, og næstu 2 árin var Stafnes sýslumannssetur, en 1752 fluttist Guðni að Kirkjuvogi.
Tveir verzlunarstaðir voru í nánustu nánd við Stafnes: Þórshöfn, sem á 18. öld var reyndar ekki lengur notuð, og Bátsendar, sem síðan 1640 voru hin löggilta höfn danska konungsins á Suðurnesjum. Þegar konungsútgerðin var lögð niður 1769, hnignaði mjög sjávarútvegi á Stafnesi.
Fljótlega fóru Refshalabæirnir, hjáleigur frá Stafnesi, í eyði. Í Stafnesi sjálfu bjó gamli bóndinn, Magnús Jónsson, til 1784, og síðan ekkja hans, Helga Eyvindsdóttir, sem var 73 ára gömul, þegar maður hennar dó. 1786 eru aðeins 3 menn búsettir á þessum áður svo fjölmenna stað, 1790 jafnvel bara ein hjón. Þau tolla þar upp undir aldamót og ala á þessum árum nokkur börn, en þegar flóðið mikla brýtur húsin á Bátsendum þann 9. janúar 1799, þá fær kaupmannsfólkið frá Bátsendum í hálfan mánuð húsaskjól á Loddu, en hreiðrar þá um sig „á eyðibýlinu Stafnesi“.

Heimild:
-Faxi, 29. árg. 1969, 10. tbl., bls. 167.

Á Stafnesi.

Vikrarskeið – Drepstokkur – Óseyranes

Örn – varpstaðir fyrrum

Skjótastaðir

Náttúrurannsóknir á Reykjanesskaga

Magnús Ólafsson í Krýsuvík

Um rekamörk og örnefni á Reykjanesi

Hvalsneskirkja – Freyja Jónsdóttir

Konungsútgerðin á Suðurnesjum

Varmi – Skálafell

Stafnes – konungsútgerð

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?