Gizur Helgason skrifar um frumbýlinga Íslands í Lesbók Morgunblaðsins 1971 undir fyrirsögninni „Hver var fyrstur?„:

Íslandskort 1686.

„Það eru margar skiptar skoðanir á hlutverki mannkynssögunnar sem vísindagreinar, en þó hafa menn orðið sammála um, að það sé augsýnilega hlutverk hennar að afhjúpa fortíð mannkynsins og að endursegja líf mannverunnar með öllum fjölbreytileika hennar og fylgja þróun hennar frá elztu tímum fram til nútímans.
Í þessari frásögn ætla ég að reyna að gera grein fyrir frumbyggjum Íslands, þ.e.s. þeim er hingað til lands hafa komið á undan landnámsmönnunum. Ég þarf varla að gera lesendum það ljóst, að það sem hér fer á eftir er mjög svo óvísindalegt, enda geta þeir sjálfir séð það. Heimildir um þetta efni eru af mjög skornum skammti, en þó tel ég að mér hafi tekizt að komast yfir það helzta er veitt getur upplýsingar um efnið, en að auki leyfi ég mér að bæta við ýmsum athugasemdum frá eigin brjósti.

Sérhver maður er reynir að kasta ljósi yfir sögu lands síns, verður að leita til fortíðarinnar. Allt er tilheyrir fortíðinni er svo hægt að nota sem heimildir. Heimildirnar geta verið margvíslegar; beinagrindur, skartgripir, fatnaður, verkfæri, rúnaristur og s.frv. en samt verður maður að líta hverja heimild með varkárni og gagnrýni. Einstaka heimildir geta meira að segja verið falsaðar.

Íslandskort 1683.

Sá sem ætlar sér að skrifa Íslandssögu verður að hafa mikla þekkingu á sögu Noregs fyrir landnám Íslands, siglingum víkinganna i Vestursjó og sögu Írlands og Skotlands. Auðvitað fléttast fleiri lönd inn í spilið, en áðurnefnd eru þó talin mikilvægust.
Hvenær menn af norrænu bergi brotnir komu fyrst til Íslands er erfitt að segja til um og engar frásagnir eru til um veru þeirra á Íslandi fyrr en eftir árið 850. Og hvenær menn komu að Íslandi fyrst mun sennilega verða hulið myrkri um aldir og eilífð, en þó mun hægt að fullyrða, að það mun hafa verið áður en Garðar og Naddoður komu hingað. Heimildir þar að lútandi höfum við m.a. frá Ara fróða og mörgum öðrum norrænum og írskum ritum og mun ég fjalla síðar um þær. Í dag er það alltítt að gefa írskum munkum heiðurinn af því að vera fyrstu íbúar Íslands, en það eru enn nokkrir vísindamenn sem telja landið hafa verið þekkt jafnvel 1000 árum fyrr.

Túle

Thyle – Kort af Íslandi úr útgáfu á bókum þeirra Pompionusar Mela, De orbis situ, og Gajusar Juliusar Solinus, Polyhistor, á vegum Henri Petri árið 1576.

Um 330—320 f. Kr. ferðaðist grískur maður, Pytheas að nafni, frá Marseille til Bretlands og síðan segir sagan að hann hafi ferðazt í norðurátt í 6 sólarhringa og komið að landi sem hann svo kallaði Túle. Ekki hafa allir verið sammála um hvaða land þetta var.
Sumir telja það vera Ísland en fleiri telja þó að þetta land hafi verið eitt af Norðurlöndunum og þá helzt Noregur. G.E. Broche hefur skrifað allítarlega um þetta efni (Pythéas le Massaliote, Paris 1936) svo og Vilhjálmur Stefánsson (Ultima Thule). Báðir eru þeir sammála um að hér muni átt við Ísland. Vilhjálmur telur og að Pytheas muni ekki hafa verið sá fyrsti að koma til Íslands og sennilegt sé, að hann hafi heyrt talað um landið hjá Bretum sjálfum. Við skulum nú líta betur á staðreyndirnar og um leið fræðast betur um Pytheas.

Pytheas er nafnið á þeim manni er mestum ljóma slær á, þegar rætt er um hetjulegar svaðilfarir frá hinum fornu menningarríkjum við Miðjarðarhafið. Löngu áður en einhver raunveruleg „saga“ byrjar af Norðurlöndunum höfðu íbúar Miðjarðarhafslandanna vitneskju um lönd er lágu langt i norðri og einstaka menn ferðuðust til þessara landa til að auka við þekkingu sína.
Hver var hann þessi Pytheas? Við vitum því miður afar lítið um hann. Það hefur meira að segja leikið vafi á því hvort hann ferðaðist meira á sjó en landi. Fór hann fleiri en eina ferð? Engin vitneskja! Var hann ríkur eða fátækur og hvaða möguleika hafði hann á því að koma þessum ferðum (ferð) í kring? Ef til vill hefur hann verið útsendari ríkra kaupmanna í Marseille til að finna nýja markaði, eða þá foringi landkönnuðaleiðangra sem vitað er að t.d. Rómverjar og Grikkir sendu af stað með vissum millibilum er veldi þeirra stóð sem hæst. Allt eru þetta þó ágizkanir. Eitt er þó víst, að þessi framúrskarandi stjörnufræðingur og landfræðingur flutti heiminum vitneskju frá hinum norðlægu löndum sökum ferða sinna.

Rómverkst skip.

Bók hans um þessar ferðir (ferð) „um hafið“ er því miður týnd og því höfum við ekki aðrar heimildir um ferðir hans en það er aðrir hafa vitnað í þessa bók ca. 300 árum seinna, og sennilegt er og, að þeir hafi einnig vitnað í bækur sem hafa þá e.t.v. haft sinn fróðleik frá frumbókinni. Vitaskuld verður maður að vera ákaflega varkár með heimildir er svo langt eru sóttar. Stór hluti af ferðum (ferð) hans hlýtur þó að hafa átt sér stað á sjónum, en hvernig litu skipin út, er hann notaði. Ef til vill hafa þetta verið eins konar langskip (stríðsskip) sem gátu siglt hraðara en breiðu verzlunarskipin og á þessu tímabili gat maður alltaf átt von á fjandskap frá Karþagómönnum o.fl. Vel er hugsanlegt að þau hafi verið yfir 100 fet á lengd og því mun stærri en skip þau er víkingarnir notuðu til sinna Atlantshafsferða. Sem sagt, skip þessi gátu auðveldlega farið þessar löngu ferðir.

Fornt Íslandskort.

Pytheas fór svo frá Gallíu til Bretlands. Hann mun hafa ferðazt um mest allt landið og umhverfis það allt og vissi því að það var eyja. Hann vissi einnig um eyjarnar norður af Skotlandi en þessi hugprúði könnuður virðist ekki hafa látið sitja þar við. Hann sigldi lengra i norður og náði „nyrzta landinu Túle“ eftir að hafa siglt í sex sólarhringa, og þar var tekið á móti honum af íbúum landsins.
Þetta skulum við athuga nánar. Hægt er að nefna fleiri en G.E. Broehe og Vilhjálm Stefánsson sem telja land þetta Ísland. Fyrstan skal nefna írska munkinn Dicuil, sem í ritum sínum (árið 825) álitur það sjálfsagðan hlut, að land það sem írsku munkarnir fundu vestur af Írlandi væri umrætt Túle, þar næst Adam af Brimum og margir fleiri.

Ískur munkur.

Geminos frá Rhodos (1. öld e. Kr.) vitnar til Pyþeasar í stjörnufræði sinni og þar segir m.a. að landið er Pyþeas talar um var byggt (af skrælingjum) og að Pyþeas hljóti sjálfur að hafa verið þar sem leiðangursstjóri því hann segir: „Skrælingjarnir sýndu okkur“ o.s.frv.
Ef landið hefur verið byggt, eins og þessi tilvitnun sýnir, kemur Ísland varla til greina. Ísland var ekki byggt á umræddum tíma. Það er og harla ólíklegt að Pyþeas hafi haldið fram ferð sinni út í algjöra óvissu, út á heimshafið, án þess að hafa heyrt um einhver vestlæg lönd. Einnig er það ólíklegt að skip hans hafi getað rekið fyrir straumum og vindum upp að Íslandi, eins og sumir vilja vera láta, því ríkjandi vindar og straumar á landsvæðinu við Skotland og eyjarnar hafa ekki stefnu á Ísland heldur Noreg og sennilegt er að þar hafi Pyþeas hafnað.
Allar þær upplýsingar er varðveitzt hafa um Túle geta átt við Noreg og ekkert annað land, en hér skal þó ekkert fullyrt.

Ítalskt kort Abrahams Ortelíusar frá sextándu öld sýnir stærðar eyju skammt fyrir sunnan Ísland, sem merkt var Frísland. Það var upphafið að löngum misskilningi kortagerðarmanna víða um Evrópu. Nær öll landakort frá 1560-1660 sýna eyjuna, sem var auðvitað ekki til.
Eyjan ber ólíkar myndir heitisins Frísland eftir tungumálum, stað og tíma og má þar nefna Frischlant, Friesland, Freezeland, Frislandia og Fixland. Talið er að menn hafi gjarnan ruglað Íslandi saman við Frísland og þaðan sé enska myndin Freezeland komin.

Hinar mörgu tilvitnanir í Pyþeas sanna okkur að hann hefur verið til og framkvæmt ótrúlega djarfhuga ferðir til norðursins og þótt hann hafi aldrei orðið svo frægur að komast til Íslands þá verðum við að telja hann einn af mestu landkönnuðum veraldar. Fyrir utan það, að hann mun hafa verið sá fyrsti, að vitað er með vissu, að sigldi meðfram ströndum Frakklands, Hollands og Belgíu, mun það vera hann er fann Stóra-Bretland, en suðurströnd Bretlands hafði á þeim tíma verið sá landshluti er þekktur var, enn fremur skozku eyjarnar og Shetland og að lokum Túle eða Noreg. Sennilega er enginn þekktur landkönnuður til í allri mannkynssögunni er gert hefur jafn víðáttumiklar og mikilvægar uppgötvanir og Pyþeas frá Massali.

Rómverjar á Íslandi?
Á Íslandi hafa fundizt nokkrir rómverskir koparpeningar. Sá hinn fyrsti fannst árið 1905 á Austfjörðum (Bragðavöllum). Þessi mynt var frá tímum Próbusar keisara (276—282).

Rómversk mynt sem fannst á Bragðavöllum og í Hvaldal.

Árið 1933 fannst svo á sama stað önnur mynt. Hún var frá tímum Áreliusar keisara (270—275). Ekki langt frá Bragðavöllum fannst svo hin þriðja mynt er var frá dögum Diokletíanusar keisara (284—305) og var hún fundin af enskum kennara Leonard Hawkes að nafni.
Þessar þrjár myntir eru allar svonefndar antoninianar. Þær bera nafn Aurelius Antonius Carcallas keisara (211—217). Nánari upplýsingar um myntir þessar er að finna í bók Kristjáns Eldjárns „Gengið á reka“. Þar er einnig að finna allítarlega frásögn sem ætluð er til sönnunar því að Rómverjar hafi sjálfir komið hingað til lands og flutt með sér þessa peninga og sú staðreynd að peningarnir fundust allir á svipuðum slóðum gefur vitaskuld tilefni til slíkra þanka.
Eftir útgáfu bókarinnar Gengið á reka (1948 Norðri) fannst svo fjórði peningurinn. Það mun hafa verið árið 1965 á Hvítárvöllum í Hruna, að ég bezt veit, en hér skal það nefnt að því miður hefi ég ekki neinar nákvæmar upplýsingar um fundinn. Að þessi peningur fannst í öðrum landshluta verður til þess að veigamestu rök Kristjáns Eldjárns verða fremur léttvæg. Á Bragðavöllum, þar sem tveir þessara peninga fundust, fannst einnig fjölmargt annað sem er sérkennandi fyrir leifar frá landnámsöld. Orðrétt segir í bókinni Gengið á reka: „Það er því enginn efi á, að þarna hafa norrænir menn byggt á landnámsöld, þó að sú byggð hafi ekki orðið langæ. Á þessum stað eru því rómversku myntirnar niður komnar af völdum landnámsmannanna. En þar með er alls ekki sagt að þeir hafi flutt þær til Íslands, enda eru allar líkur til, að það hafi þeir ekki gert. Á þeim tíma voru forngripir enn fánýtara glingur en þeir eru nú, og í sjálfu sér ótrúlegt að landnámsmenn hafi flutt slíkt með sér landa á milli. Og minnumst þess, að Bragðavallapeningarnir eru ekki einu rómversku peningarnir hér á landi. Líklegast er því, að landnámsmenn hafi fundið þessa peninga af tilviljun nálægt bústað sínum, alveg eins og Mr. Hawkes fann Diocletianusar peninginn þúsund árum síðar. Ég held, að rómversku peningarnir hafi verið hér fyrir, þegar landnámsmennirnir komu.“

Thule fyrrum.

Ef að landnámsmennirnir hafa álitið þessa peninga sem fánýtt glingur og því ekki viljað hafa fyrir því að bera þá með sér milli landa, er þá ekki einkennilegt að þeir taki allt í einu upp á því að fara að safna þessu fánýta glingri er þeir koma hingað upp til Íslands.
Hitt ber og að athuga, að koparpeningar sem þessir voru alls ekki algengir á Norðurlöndum og telja má fornleifafundi þar sem slíkir peningar hafa fundizt á Norðurlöndum á fingrum annarar handar. Er því ekkert sennilegra en landnámsmenn hafi notað þetta sem lukkupeninga eða verndargripi, skartgripi eða eitthvað líkt.
Vonandi eiga fleiri peningar af þessu tagi eftir að finnast á Íslandi, en þó segir mér hugur að gátan um Rómverjana á Íslandi verði seint leyst. Árið 1967 átti ég viðræður við prófessor Roar Skovmann um þetta efni og var hann ákaflega efins í að Rómverjar hafi náð að komast til Íslands og hefur hann þó athugað ýmislegt um ferðir þeirra á norðurslóðum og benti hann á að Rómverjar hafi verið litlir sægarpar og hafi þeir villzt á leið sinni í Norðurhöfum og rekið til Íslands þá hafi þeir í það minnsta verið illa undir slíka langferð búnir varðandi vistir og vatn og harla ólíklegt að þeir hafi lifað af slíka langferð.

Thule.

Rómverjar á Íslandi, eða Túle sama og Ísland, eða e.t.v. skoðun T. C. Lethbridge að þjóð sú, sem flutti hugmyndirnar um stórsteinagrafirnar á steinöld, sjóðleiðina frá Spáni til Frakklands, Englands og Írlands, hafi náð að koma til Íslands, allt þetta verður að liggja óupplýst þar til við finnum heimildir sem byggjandi er á.
Umræður og teoríur um efnið gera þó engan skaða, þvert á móti gætu þær orðið til að vekja áhuga annara. Það eru þvi miður allt of margar gloppur í Íslandssögunni okkar. Margar heimildir geymir jörðin og enn fleiri hefur tímans tönn náð að þurrka út. Skilningur á einstaka atburðum og þróunarferli þjóða getur því fljótlega breytzt með nýjum fundum og rannsóknarárangri.

Thule á fornu korti.

Dætur Ránar hljóta að hafa gætt Íslands óvenju vel. Til að hætta sér svo langt út á hafið varð maður að hafa bæði hugrekki og trú. Það höfðu hinir írsku einsetumenn, paparnir, í ríkum mæli og við getum með allmiklu öryggi fullyrt að þeir hafi verið hinir fyrstu til að setjast að á Íslandi. Við höfum að vísu engar efnislegar heimildir, en nokkurn veginn trúverðugar frásagnir um þessar manneskjur. Þær voru skrifaðar tvö til þrjú hundruð árum seinna, en hafa samt sem áður mikla þýðingu sem heimildir. Ekki má heldur gleyma öllum þeim staðarnöfnum á Íslandi þar sem orðið papi kemur fyrir og ber því vitni um búsetu þeirra hér.

Papar
Á Írlandi bjó þjóðflokkur er talaði keltneskt tungumál, írsku. Í nyrzta hluta Skotlands bjuggu Piktar eða Péttar eins og þeir voru kallaðir á Norðurlöndum. Þeir voru herskáir, góðir sjómenn og víkingar. Þeir hafa sennilega haldið sig mest í nyrztu héruðum Skotlands, Orkneyjum og Hebrideseyjum á 5. og 6. öld.

Papar – Oghamletursteinn.

Við vitum ekki með vissu hvaða tungumál þeir hafa talað á þessu tímabili, en talið er að suðrænna áhrifa hafi mjög gætt í málinu og þegar sagnaritun hefst í Skotlandi er mál þeirra kallað keltneskt. Sennilega hefur írskra áhrifa gætt einna mest. Árið 500 hefur verið sett á stofn írskt konungsríki í suðvestur-Skotlandi (Dal Riada). Veldi þess jókst smátt og smátt og að lokum var svo komið að írska var orðin aðalmálið (gaelisk). Áður fyrr hafði Írland verið
kallað Skotia, en það nafn fluttist nú yfir á hið gamla Péttland og sennilegt er að nafnið Skotland sé runnið undan norrænum víkingum á sama hátt og nafn Írlands. Um sjóferðir Pétta á norðurslóðum vitum við það eitt, að þeir settust að á Orkneyjum og Hebrideseyjum.
Engar fornleifar hafa fundizt er gætu bent til þess að þeir hafi farið lengra í norður. Vissulega væri freistandi að álíta að þeir hafi haft vitneskju um Færeyjar, en hvað um það, þá voru Færeyjar aðsetursstaður annars fólks í byrjun áttundu aldar, fólks, sem manni gat ekki látið sér detta í hug að gæti framkvæmt þær löngu og erfiðu sjóferðir er slík búseta hafði í för með sér, papanna.
Kristin trú kom mjög snemma til Bretlands, eins og flestra landa innan rómverska heimsveldisins.

Heilagur Patrik.

Árið 432 kom St. Patrick i trúboðsferð til Írlands. Árangur þeirrar ferðar var mjög góður. Margir höfðingjar urðu kristnir og hinn nýi siður varð mjög vinsæll. Brátt risu upp klaustur sem síðar urðu miðpunktar alls trúarlífs. Írskir munkar fengu fljótt orð fyrir að vera mestu vísdómsmenn og alls staðar risu upp skólar og bókmenntir stóðu með miklum blóma. Írsku prestarnir voru ákaflega áhugasamir um að kristna heiðingja og ferðuðust víða til að boða heiðingjum trú. Þeir ráku mikið trúboð í Englandi og írski munkurinn Columcille var mestur allra trúboða í Skotlandi. Íbúar eyjanna úti fyrir Skotlandsströndum fengu mjög snemma að kynnast hinum nýja sið og ætla má að þeir hafi flestir verið kristnir er víkingaferðirnar hófust í lok áttundu aldar. Margir munkanna voru ekki sem ánægðastir með að hírast í klaustrunum, margir voru hinir mestu vinnuþjarkar og kunnu þvi illa aðgerðarleysinu í klaustrunum. Svo virðist sem klausturlifnaður hafi orðið mjög algengur í Írlandi alveg frá byrjun. Margir voru meinlætamenn, leituðu einveru. Stundum slópu þessir meinlætamenn sig þó saman í smá hópa 6 eða 13 í hóp. Útþrá og ferðalöngun virðist hafa verið þessum írsku prestum í blóð borin. Pílagrímsferðir og trúboðsleiðangrar voru helztu áhugamál. Þeir urðu aldrei þreyttir á að leita uppi óbyggða staði, helzt langt frá byggðum bólum, uppi í fjöllum eða á fjarlægum eyjum, jafnvel þótt ábótar þeirra reyndu að stoppa þá.

Papar við helli.

Sennilegasta frásögnin af írsku einsetumönnunum á Íslandi er skrifuð af írska munkinum Dicuil árið 825. Hann virðist hafa haft vitneskju um verk Pyþeasar eða þeirra rithöfunda er vitnað höfðu í Pyþeas. Dicuil er af flestum talinn traustur vísindamaður, lærður maður og þeir sem rannsakað hafa verk hans eru sammála um að Túle það er hann nefnir, er Ísland. Tilgangur skrifta hans um Túle mun þó aðeins vera sá að leiðrétta það er aðrir höfðu skrifað. Hann segir svo í bók sinni „De mensura orbis terrae“: „Nú eru um 30 ár síðan að nokkrir prestar, sem bjuggu á þessari eyju frá 1. febrúar til 1. ágúst, sögðu mér að er sumarsólhvörf væru, og dagana fyrir og eftir, þá væri sem sólin færi í feluleik á kvöldin er hún sezt, þannig þó að myrkur verður ekki þann stutta tíma.
Maður getur gert hvað sem hann vill, jafnvel tínt lýs af skyrtu sinni sem albjart væri. Væri maður staddur á fjallatindum hyrfi sóiin alls ekki. Um þetta leyti er mið nótt um miðja jörðina og því held ég að um vetrarsólhvörf sjáist sólin aðeins mjög skamman tíma, er miður dagur er á jarðarmiðju. Það er ekki ónáttúrulegt að þama var mjög kalt er prestar þessir sigldu til eyjunnar á þessum tíma. Ef frá eru skilin sólhvörfin, þá skiptist á dagur og nótt. Það er því misskilningur og ósannsögli er aðrir segja að hafið kringum eyjuna sé frosið og að óslitinn dagur sé frá jafndægri á vori til jafndægurs á hausti og óslitin nótt frá jafndægri á hausti til jafndægurs á vori. Er þeir sigldu enn lengra í norður fundu þeir ís. Þá höfðu þeir siglt í einn sólarhring.“

Dicuil minnist ekkert á það, að munkarnir hafi lent hér á landi af misskilningi, að þeir hafi villst hingað og þegar komutími munkanna er athugaður nánar virðist allt benda til þess að leið þessi hafi verið gamalkunn. Sennilega hafa munkar þessir verið á Suðurlandi, annars hefðu þeir séð sólina allan sólarhringinn. Ef við lítum í rit annarra munka finnum við fleiri frásagnir sem, þrátt fyrir goðsögukeiminn, sýna að þeir hafa haft vitneskju um stórt eyland, sem lá langt í norðri.
Til er aragrúi af frásögnum af írskum munkum og dýrlingum og ferðalögum þeirra til fjarlægra landa sem svo fá hin skringilegustu nöfn, svo sem, fyrirheitna landið, land hinna lifandi vera, ungdómslandið o.fl. Frægust var frásögnin um hinn heilaga Brendan, sem á miðöldum var þýdd á fjölda tungumála meðal annarra norrænu. Saga þessi er afar skáldleg og hugmyndaflugið gífurlegt, en þó eru menn vissir um að Brendan var uppi um miðja sjöttu öld. Hér skal til gamans getið tveggja frásagna.

Papar – úr fornu handriti.

Hefst frásögnin á komu þeirra (Brendans og fleiri presta) til eyjar einnar:..“Eftir 40 daga, er allur matur var upp urinn og enginn gat hjálpað þeim nema guð almáttugur, reis þá úr hafi fjalllend eyja. Er þeir komu nær sáu þeir að ströndin var þverþnípt og frá fjöllunum rann fjöldi lækja.“
Í öðrum kafla segir svo:…„Að lokum komu þeir auga á stórt fjall upp úr hafinu. Tindur þess var umluktur þoku og reyk. Skip þeirra rak fyrir vindinum alveg upp að strönd fjallsins. Eyjan var svo há að þeir gátu ekki með nokkru móti séð upp á tind fjallsins.“ Síðan segir sagan frá presti sem gekk á land en heldur illa farnaðist honum, þvi hann var gripinn af litlum djöfli. En hagstæður byr rak þá burtu frá eyjunni: „En er þeir litu til baka, hvarf reykurinn frá fjallinu, en eldslogar teygðust til himins og síðan inn mót fjallinu, þannig að fjallið glóði allt utan.“
Hér er greinilega um eldgos að ræða og sé þessi saga ekki tekin upp úr öðrum bókum, hlýtur fyrirmyndin að vera eldfjall á Íslandi. Margar sögur eru til um ferðalög írskra munka til norðurs og sem betur fer eru flestar þeirra sennilegri en þær sem hér fóru á undan. Hér er þó ekki unnt að láta fleiri fljóta með, en jafnvel þótt sögur þessar séu ekki allar sannleikanum samkvæmar, er auðvelt að láta sér til hugar koma, að munkar þessir hafi haft vitneskju um Ísland fyrir tíma Dicuils.

Blaðsíða úr Íslendingabók.

Lítum nú á hvað norrænar heimildir segja um írsku munkana. Ari fróði segir í Íslendingabók: „Þá váru her menn kristnir, þeir er Norðmenn kalla Papa. En þeir fóru á braut, af þui at þeir villdo eigi vesa hér viþ heiþna menn, oc léto epter bæcr irscar oc bjoll or oc bagla, af þui mátti seilia, at þeir vóró menn írscer“. Í formála Landnámabókar (Sturlubók) segir frá pöpum á
þessa leið (stytt) „Í bók þeirri er hinn heilagi prestur Beda skrifaði, segir frá eyju sem heitir Tíla. Bækur segja svo frá að um 6 sólarhringa sigling sé frá Bretlandi til eyjunnar. Þar segir hann að á vetrum sé ekki til dagur og á sumrum sé engin nótt, er dagurinn er lengstur. Fróðir menn telja að Ísland sé nefnt Túle.“ Ennfremur: „Áður en norskir landnámsmenn komu til Íslands voru þar kristnar manneskjur, þær er Norðmenn kalla Papa og telja frá Írlandi komna…“ Ennfremur segja enskar bækur, að á þessum tíma hafi verið farið á milli landanna, „farit milli land anna.“

Hellir landnámsmanna, Papa/Kelta, á Suðurlandi.

Landnámabók skrifuð af Hauki Erlendssyni gefur sömu upplýsingar en þar að auki hvar þessar bjöllur og baglar fundust. Hann segir svo: „Það fannst í Papey og Papabýli.“ Pappýli stytting úr Papabýli. Fyrir utan þessar tvær íslenzku heimildir finnum við tvær norskar. Önpur er rituð af munkinum Theodoricus. Bók hans um sögu Noregs er skrifuð á latinu seint á 12. öld og líkist mjög frásögn Ara fróða. Hin er úr söguriti frá 12. eða 13. öld er kallast Historia Norvegiæ, einnig rituð á latínu.

Papey.

Þetta rit er þó í afar mikilli mótsögn við allar aðrar heimildir er varðar trú og uppruna papanna og má nefna hér hvað þar stendur um Papey og papana: „Eyja ein hefur verið nefnd eftir þeim, Papey, og af fatnaði þeirra og stafagerð bóka þeirra er þeir skildu eftir má sjá, að þeir voru frá Afríku og höfðu tileinkað sér Gyðingatrú.“
Það er hér hefur verið nefnt um papa er þó ekki nægjanlegt til þess að við getum verið alveg örugg um veru þeirra hér er víkingarnir komu. Enn er nokkrum spurningum ósvarað. Hvers konar farkosti notuðu þeir og voru þeir tilbúnir til langferða?
Gátu þeir komizt af á Íslandi? Hafa menn fundið minjar er vitna um veru þeirra hér? Er hægt að setja þau staðarnöfn er hafa orðið papi í sér í samband við írsku einsetumennina?

Papabátur – Curach.

A Social History Of Ancient Ireland, skrifuð af P. W. Joyce, hefur prýðilegar upplýsingar um farkosti þá er Írar höfðu á þessu tímabili. (11. b. bls. 422—433). Þeir hafa mest notað tvenns konar skip, tréskip og curach (kajakar). Curacharnir voru mest notaðir. Þeir voru búnir til á eftirfarandi hátt. Húðir voru spenntar yfir eins konar grind úr trefjum er saumaðar voru saman. Þeir voru af mörgum stærðum. Nokkrir litlir og léttir sem auðvelt var að taka á land og flytja milli staða, aðrir stórir og sérlega ætlaðir í langferðir. Þeir höfðu stundum þrefaldar húðir, þar sem hinir smærri létu sér nægja einfalda húð. Ekkert virðist hafa verið farkostum þessum að vanbúnaði að sigla til Íslands. Þetta voru traust skip og til er aragrúi frásagna af ferðalögum á skipum þessum m.a. milli Skotlands og Írlands og eyjanna norður af Skotlandi. Í dag er meira að segja fjöldi sams konar báta notaður við strendur Írlands en að vísu aðeins sem tómstundagaman.

Papahús – Clocham.

Fæðuöflun hefur ekki verið neitt vandamál papanna. Selveiðar hafa þeir getað stundað út af Austfjörðum og fengið þar með kjöt og skinn, en það síðan notað í fatnað og hús. Nóg af eggjum um varptímann Einnig eru til skemmtilegar frá sagnir af veiðiskap munkanna. Bænir þeirra voru svo heitar að þeir gátu látið ár og læki tæmast eða fyllast af fiski eftir vild. Ugglaust hafa þeir notað sömu veiðarfæri og notuð voru í Írlandi á þessum tíma. Ein laxaáin okkar hefur hyl er kallaður er Papahylur eða Papi. Við Papós renna nokkrar ár til sjávar er hafa orð fyrir að vera auðugar af silungi og ekki þarf annað en fara í skólabækur til að fá lýsingar á þeirri dýraparadís er hér var á landnámsöld. Nei, svelta þurftu þeir ekki.

Papey – kort.

Eins og fram hefur komið segja íslenzkar heimildir að landnámsmenn hafi komizt í kynni við Papa gegnum hluti þá er þeir skildu hér eftir. Þetta má þó ekki taka sem gefið. Erfitt er að trúa því að papar hafi haft með sér marga „bagla“ og því síður látið helgidóma sína liggja er þeir yfirgáfu landið. Eflaust hefur landnámsmönnum verið kunnugt um ýmsa hluti er einkennandi voru fyrir þessa írsku munka.
Klukkur eru einmitt hlutir er einkennandi eru fyrir írsku kirkjuna. Nokkrar klukkur hafa fundizt hér á landi t.d. að Brú og Kornsá. Þær eru úr bronzi, sexhyrndar með útskornu laufblaði á botninum. Stærð: Kornsárklukkan 2,8 cm á hæð og Brúárklukkan 2,5 cm. Það er afar freistandi að setja þessar klukkur í samband við þær írsku en það var ekki fyrr en á níundu öld að írar fóru að steypa klukkur úr bronzi og þar að auki eru þessar klukkur ekkert líkar þeim írsku. Sennilegt er að klukkur þessar séu búnar til á Íslandi, því þær líkjast heldur ekki öðrum klukkum frá Norðurlöndum. Athuganir hafa farið fram á klukkum þeim er fundizt hafa á Norðurlöndum og benda þær til þess að klukkurnar hafi verið saumaðar inn í fatnað fólks en þær íslenzku bornar um hálsinn, en það getur svo verið arfleifð frá Írum.

Papey – fornleifauppgröftur við Hellisbjarg.

Hér á Íslandi hafa engar rústir fundizt sem gefa upplýsingar um bústaði papanna. Einar Benediktsson hefur í bók sinni Laust mál (1952) reynt að sanna tilveru þeirra hér og bendir á hella nokkra á suðausturhuta landsins. Skv. hans meiningu munu papar hafa átt sér bústaði í þessum hellum og verið ófáir. Fundizt hafa krossmerki í hellum þessum en það er nú svo, að menn hafa sí og æ verið að rista krossmerki hingað og þangað sér til dundurs og rannsóknir þær er gerðar hafa verið á þessum hellum sanna ekkert og ekkert er hægt að segja til um aldur þessara krossmerkja. Í öðrum helli telur E.B. sig hafa fundið eins konar kór. Sé svo hlýtur það að vera hrein tilviljun, því ekki munu munkarnir hafa verið vanir kórum, því á Írlandi þekktust engir kórar í kirkjum frá þessum tímum, enda kirkjur afar smáar. Hann minnist einnig á svonefndar Ogham rúnaristur en um þær vil ég helzt ekki ræða, enda enginn fundið þær annar en E.B. Þó má benda á það, að paparnir munu hafa brugðið fyrir sig latinu ef andinn kom yfir þá. Ogham skrift var að mestu notuð á bautasteina áður en kristnin náði Írlandi. Um þetta þarf því ekki fleiri orð, en þótt þessir smáhellar séu hvorki sögulegir né merkilegir, þá eiga þeir þó skilið að þeim sé gaumur gefinn og reynt sé að varðveita þá.

Papey – fornleifauppgröftur.

Paparnir hafa oftast búið einir. Bústaðir þeirra hafa verið hringlaga, búnir til úr ótilhöggnu grjóti, í laginu eins og snjóhús. Kofar þessir voru kallaðir clocham. Vel getur samt verið að þeir hafi gert sér tréhús, jarðhús eða búið í hellum, en af slíkum bústöðum eigum við engar sögur.

Fjöldi örnefna hér á landi þar sem orðið papi kemur fyrir er ekki mikill. Orðið papi er komið af írska orðinu pob(b)a, pab(b)a, sem notað var um einsetumenn eða munka. Írska orðið pab(b)a er úr latinu papa (þýzk. pfaffe) Norðmenn hafa sennilega lært þetta orð er þeir stigu á land á Bretlandseyjum og hittu þessa merkismenn og frá þeim hefur orðið náð útbreiðslu.

Krossmark í Seljalandshelli.

Víkingarnir hafa einnig tekið eftir því að tveir voru þeir hlutir er munkunum var sérlega annt um þ.e.s. krossinn og bagallinn. Þeir hafa heyrt munkana nota þessi orð, tekið þau upp og þannig hafa þessi orð, sem bæði eru írsk, komizt inn í málið. Nokkur örnefni gætu verið tengd þessum orðum, kross og bagall. Um þetta er engin vissa, né heldur hvort paparnir hafi sjálfir komið orð unum í umferð, eða þau borizt með síðari tímum. En orðið papi er okkar stóra sönnunargagn. Hægt er að rekja orðið alveg frá eyjunni Man og til Íslands.

Í Landnámabók er eyjan Papey nefnd sem bústaður papanna. Á austurhluta eyjunnar er svo hæð er nefnd hefur verið „írska hæð“. Munnmæli herma að papar hafi dregið báta sína á land á þeim stað. Austur af hæðinni er hægt að greina eitthvað er líkist tóftum en allt grasi vaxið og mjög sokkið. Breidd ca. 20 f, lengd ca. 30 fet. Rétt fyrir neðan þessar tóftir er önnur hringlaga ca. 30 fet í þvermál, aðeins dýpri í miðjunni.

Papey – býli.

Papafjörður og Papós finnast einnig og til mun vera Papatœttur, en hvað það nú þýðir veit ég ekki, tættur gæti verið tóftir e.þ.l. Pappýli mun hafa verið til á fleiri en einum stað hér á landi. Próf. Einar Ó. Sveinsson hefur skrifað um þetta nafn í bók sinni Landnám í Skaftafellsþingi bls. 24—5, en kemst ekki að neinni ákveðinni niðurstöðu. Hylurinn í Laxá í Laxárdal hefur verið nefndur. Á Norðurvestur landi er til Papafjall eða fell. Að lokum má nefna örstutta frásögn um Kirkjubæ á Síðu eins og hún kemur fyrir í Landnámabók: „Þar bjó Ketill hinn fíflski. Þar höfðu áður búið papar, og heiðingjar máttu ekki setjast þar að.“ Seinna segir frá Hild Eysteinssyni er vildi flytjast að Kirkjubæ, er Ketill dó, en náði eigi lengra en að túnfætinum, en þar valt hann um og lá dauður á stundinni. Hér hafa verið nefndir allmargir staðir er orðið papi kemur fyrir í. Margir aðrir staðir bera þó írsk nöfn.

Papafjall; Papýlisfjall í Suðursveit.

Hér hefur margt borið á góma en ekkert hefur þó kastað skíru ljósi yfir hérveru papanna eða viðskipti þeirra við víkingana. Við eigum því miður engar minjar um þá, ef undanskildar eru frásagnir þær er drepið hefur verið á og örnefnin. Þrátt fyrir þennan skort á sönnunum hygg ég þó að flestir telji þá frumbyggja landsins. Þeir stofnuðu hér enga nýlendu og fóru fljótlega eftir að landnámsmenn tóku að setjast hér að, og því er saga þeirra svo fátækleg. Þeir lögðu land undir fót i grófum ullarfötum og ófullkomnum skinnbátum. Hvirfillinn var rakaður, í höndum höfðu þeir gilda göngustafi og á baki dinglaði sekkur með heilögum bókum.

Papós í Lóni.

Þetta var þeim nóg. Hvort þeir hafi haft þekkingu á Íslandi áður en haldið var út á hafið. Það er ekki fullsannað. Nokkrir hafa eflaust borið bein sín hér á landi, aðrir náð að komast til föðurhúsanna.

Við getum varla sagt að við aukum við Íslandssöguna með skrifum okkar um papana, því eiginlega sögu er ekki um að ræða, fyrr en við höfum efnislegar sannanir. En voru þeir ekki hér, einir, í ósnertri náttúru landsins? Einir með guði sínum. Hafa þeir horft upp í heiðbláan islenzkan næturhimin með leikandi norðurljósum hafandi orð skáldsins fyrir munni sér?
„Aleinn i litla kofanum mínum, aleinn. Einn kom ég í heiminn. Einn skal ég út úr honum ganga.“

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 3. tbl. 17.01.1971, Hver var fyrstur?, Gizur Helgason, bls. 8-10 og 12-13.

Papafjörður.