Grindavík – þróun byggðar

Svava Agnarsdóttir fjallar hér um þróun byggðar í Grindavík. Nær hún frá landnámi og að nokkru leyti til okkar daga. Í ritgerðinni, sem birtist hér að hluta, tekur hún fyrir það helsta sem varð til þess að gera Grindavík að þeim bæ sem hann er í dag. Einnig hvernig byggðin þróaðist og skiptist í hverfin þrjú.

Landshættir

Fram til 1946 náði Grindavíkurhreppur yfir tvær kirkjusóknir, Staðarsókn í Grindavík og Krýsuvíkursókn. Staðarsókn sem nefnd var Grindavíkursókn, náði frá Valahnúk að vestan og austur að Selatöngum. Valahnúkur er landfastur klettur sem skilur að land og reka Grindavíkur og Hafna. Að austan, á, voru landamerki Grindavíkur- og Krýsuvíkursóknar miðuð við klett í fjörunni, sem Dágon nefnist. Skildi hann að land og reka Grindavíkur og Krýsuvíkur. Í norðri eiga Grindvíkingar hreppamörk með Njarðvíkingum, Vogamönnum og Strandarmönnum.

Í lýsingum Geirs Bachmann frá 1835-1882 segir: „Skammt frá Valahnúk í landnorður er aðrísanda fell, Vatnsfell kallað og enn lengra í sömu átt, litla bæjarleið (sem er 3/4 úr mílu), liggur nokkuð hærra og ummálsmeira eins lagað fell, Sílfell, og eru landamerkin sjónhending milli þessarra þriggja punkta. Af Sílfelli sést lengra til norðurs dalverpi, kallað Haugsvörðugjá, er hún bæði löng og breið, þó eigi sé fjarska djúp, með lágum klettum á sumum stöðum, en aftur upplíðanda sandflesjum á öðrum. Teygist hún með afleiðingum sínum fullkomna hálfa aðra mílu til landnorðurs, milli Sílfells og Súlna, og aðskilur land hreppanna og sóknanna, þ.e. Hafna og Grindavíkur.

Súlur er bratt, einstakt fell, í kollinum aðskilið sem tvö fell færu, að austnorðanverðu með sléttri, lágri og stuttri hæð eður hálsi áfast við Stapafell, og eru Súlur, sem enn aðskilja nefndra hreppa land, eins og Stapafell, Njarðvíkurland og Grindavíkur. Stapafell er ekki eins hátt og Súlur, en ummálsmeira, og að ofanverðu í það dæld að endilöngu, svo lítur til austurs frá Stapafelli yfir hraun og ógöngur, sjónhending á lágt og lítið, einstakt fell, Litla-Skógfell, sem stendur í hrauni þessu.

Aftur eru mörkin enn í austur í annað enn lægra fell eður stóra hæð, kallað Kálffell, og þaðan enn þá í austur beina stefnu í nyrðri rætur Fagradals-Hagafells. Er vegalengdin frá Stapafelli til síðst nefnds fells ef beint yrði farið, á að giska hér um þrjár mílur.

Fagradals-Hagafell er að vísu ekki hátt fell, en getur þó vegna ummáls og hæðar talist sem eitt af fjöllum þeim, er liggur fyrir sunnan Keili, og afleiðinga af Lönguhlíðarfjöllumnum fyrir ofan Hafnarfjörð, og þaðan sést í suðurátt. Að norðanverðu við nefnd markalínu (þ.e. úr Stapafelli í Fagradals-Hagafell), eiga Njarðvíkingar og Vogamenn land móts við Grindvíkinga að sunnan. Enn eru takmörk sóknarinnar sjónhending fjallasýn úr Fagradals-Hagafelli til austurs landsuðurs í enn eitt fell, Hraunssels-Vatnsfell, aftur í sömu átt þaðan í Framfell, en á Vigdísarvöllum Vesturfell kallað, og er þá að norðan og landnorðanverðu Strandarmanna land og hinn svo nefndi Almenningur. Úr Vesturfelli beygjast mörk sóknarinnar til suðurs réttsuðurs, niður í Hamradal kallaðan, og þaðan beint í Núphlíð, hvaðan þau eru sjónhending yfir ófæruhraun á Selatanga. Vegalengdin úr Vesturfelli suður á Selatanga er á að giska 2 mílur, ef beint yrði farið.“(Geir,1835-82)

Í austri eiga Grindvíkingar land á móts við Krýsvíkinga. Grindavíkurhreppur átti landamörk með Strandahreppi í austri og voru þau við sjó í Seljubótarnefi en voru dregin þaðan í svonefndan Sýslustein sem stendur við þjóðveginn í Selvog. Við Sýslustein beygði landamarkalínan aðeins til austurs og þaðan bein lína í Litla-Kóngsfell og þaðan til fjalla sem nú heita Bláfjöll.
Land Grindavíkur er að mestu þakið hrauni sem runnið hefur eftir lok síðustu ísaldar. Sjóndeildarhringur Grindvíkinga takmarkast víða af fjöllum sem flest eru í landi Grindvíkur. Þau eru frekar lág en setja mikin svip á umhverfið. Þau eru öll talin vera gosmyndanir og eru frá því seint á síðustu öld.
Ströndin meðfram Grindavík liggur fyrir opnu úthafinu og er víðast hvar lág og lítið vogskorin. Nokkrar litlar víkur ganga inn í hana og eru Staðarvík, Járngerðarstaðarvík og Hraunsvík þeirra stærstar.

Gróðurfar og ræktun

Af lýsingum að dæma virðist oft ekki hafa verið mjög búsældarlegt í hreppnum. Gróðurfar var frekar lélegt og ræktunarskilyrði slæm Að öllum líkindum hefur verið mun búsældarlegra á landnámsöld, heldur en t.d. um 1700.
Um það bil þrem öldum eftir landnám hófst eldgosahrina sem almennt gengur undir nafninu Reykjaneseldar. Þeir virðast hafa hafist með neðansjávargosi á árunum 1210-1211 og reis þá Eldey úr sjó. Um árið 1266 varð mikið öskugos við Reykjanestá. Lagði öskulagið yfir allan Reykjanesskaga, upp í Borgarfjörð og austur í Flóa. Í kjölfar öskugossins, eða samtímis því hófust mikil hraungos. Runnu þá ein sex hraun á Reykjanesskaga, þar af fjögur í Grindavíkurhreppi. Eins og vænta má ollu þessi umbrot miklum landspjöllum í Grindavík. Rituð heimild frá því um aldamótin 1700 gefur til kynna að þau hafi jafnvel eytt vestasta hluta byggðarinnar sem þá var. Má reikna með að öskulagið hafi þakið alla sveitina, kæft gróðurinn og valdið bændum miklum búsifjum.

Á þessum tíma hefur jarðvegurinn víðast verið grunnur og sendinn og lítið þurft til að uppblástur yrði. En þó hreppurinn hafi verið mjög gróðursnauður var hægt að finna gróðursæla dali og kvosir sem vaxnar voru grasi og hrísi. Það voru Selsvellir, Baðsvellir og Vigdísarvellir sem reyndust eitt besta gróðurland Grindvíkinga. Á slíkum stöðum höfðu Grindvíkingar sel fyrr á öldum og reyttu hrís til eldiviðar og til fóðurs handa skepnum. Á Vigdísarvöllum var reist bú upp úr seli en það stóð frekar stutt.
Illa gekk bændum að rækta tún og til viðbótar við slæman jarðveg var mikið vatnsleysi. Hraunið var mjög gljúpt og vatnið seytlaði niður á mikið dýpi. Víðast var afar djúpt niður á grunnvatn, og gekk sjór inn í sprungur og gjótur og blandaðist vatninu, gerði það slæmt og jafnvel óhæft til drykkjar. Svo slæmt varð það að reiknað var með að byggð legðist af á Ísólfsskála, austan Grindavíkur, sökum vatnsleysir en það fór þó ekki svo.

Um 1830 fóru bændur verulega að bæta tún sín, og um svipað leyti varð garðrækt almenn. Þar var þó einkum um að ræða kálrækt og ræktunarskilyrðum lýsir Geir Bachmann þannig:

„Jarðarrækt er hér stunduð rétt í meðallagi, á sumum bæjum þó betur, t.d. á Hrauni, Járngerðarstöðum, Húsatóttum. Hinar jarðirnar ganga fremur úr sér árlega, bæði fyrir ákomna margra ára níðslu, sem og líka af sandfoki og sjávarágangi. Á tveimur fyrst nefndu bæjum hafa tún í seinni tíð verið mikið sléttuð en túngörðum ætíð vel við haldið á þeim öllum. Greftir til vatnsafleiðinga og skriðugarðahleðsla á hér ekki heima. Hver sá maður, er býli hefir hér í sókn, hefir og 1 eða 2 kálgarðsholur, eftir því ræktaðar sem hver er hneigður til atorku og pössunarsemi. Ei eru hér almennt ræktaðar kartöflur, Hefir mér þó allvel lukkast það 2 undanfarin ár, og mætti þó betur takast.“(Geir,1835-82)

Á þremur stöðum í hreppnum er jarðhiti: á Baðsvöllum, í Svartsengi og í Krýsuvík. Litlar heimildir eru um nýtingu jarðhitans á Baðsvöllum og í Svartsengi fyrr á öldum. Örnefnið Baðsvellir bendir þó til að þar hafi einhver nýting verið.
Í dag er nokkuð öðruvísi um að litast í Grindavík. Mikið hefur verið gert af því að rækta upp svæði sem áður hafa verið eingöngu hraun.

Hverfin þrjú

Landnámsmenn í Grindavík voru tveir: Molda-Gnúpur Hrólfsson, sem nam Grindavík, og Þórir haustmyrkur Vígbjóðsson, sem nam Selvog og Krýsuvík. Erfitt er að ársetja landnám í Grindavík af nákvæmni.Líklegt þykir að það hafi verið á fjórða tug 10. aldar. Vitneskja um upphaf byggðar takmarkast við frásögn Landnámu af Molda-Gnúpi og sonum hans.
Lítið sem ekkert er vitað um byggðina næstu þrjár aldirnar eftir landnám. Ekki er vitað nákvæmlega hvar landnámsmennirnir byggðu sér bú. Þó er líklegt að það hafi verið í námunda við Hópið en síðar risu þar bæirnir Hóp, Þórkötlustaðir og Járngerðarstaðir. Það má jafnvel ímynda sér að þetta hafi verið höfuðból og bæjarkjarni myndast utanum þó sem síðar urðu hverfin þrjú. Þessi hverfi er eitt af því sem einkenndi gerð og þróun byggðar í Grindavík fram á þessa öld. Þessi hverfi heita Þórkötlustaðahverfi sem er austast, Járngerðarstaðarhverfi í miðið og Staðarhverfi vestast.

Ekki er vitað um aldur og upphaf hverfanna þriggja og heldur ekki af hverju þau byggðust nákvæmlega þarna. En gera má ráð fyrir því að þau hafi byrjað að myndast á 10. eða 11. öld Ekki er ólíklegt að staðsetning hverfanna hafi ráðist af graslendi á þessum stöðum. En það sem hefur líka haft mikið að segja er aðstaða til sjósóknar. Flest bendir til þess að skömmu eftir 1200 hafi byggðin verið búin að taka á sig þá mynd sem bar allt fram á öndverða 20. öld.
Þegar 19. öldin gekk í garð var byggðin í Grindavík svipuð og hún hafði verið fyrr á öldum. Flestir bjuggu í hverfunum þremur og bjuggu flestir í Járngerðarstaðarhverfi 59 manns en mun færri í hinum hverfunum. Á árunum 1840 og 1841 voru aðeins 7 aðalbýli í sókninni og 13 hjáleigur. Aðalbýlin voru þessi, talin vestan frá, Staður, Húsatóftir, Járngerðarstaðir, Hóp, Þórkötlustaðir, Hraun og Ísólfsskáli. Strax um aldamótin 1800 var þegar kominn vísir að þéttbýli í Járngerðarstaðahverfi. Það samanstóð af tveimur býlum sem þar voru auk hjáleiganna sem byggðar voru í landi jarðarinnar.

Á 19. öld hélt byggðin áfram að vaxa í Járngerðarstaðahverfi og varð miðstöð byggðar í Grindavík. Líklegt má telja að ef kirkja hefði verið í Járngerðarstaðahverfi á þessum tíma hefði byggðin jafnvel verið mun þéttari, en kirkjan og kirkjugarðurinn var í Staðarhverfi. En þann 26. september 1909 var vígð ný kirkja í Járngerðarstaðahverfi og kostaði hún 4.475 krónum.
Byggð í Staðarhverfi var nokkuð stöðug á árunum 1801 – 1920 en lagðist svo alveg af fljótlega eftir 1920. Byggð í Þórkötlustaðahverfi og Járngerðarstaðahverfi var nokkuð jöfn fram til ársins 1910. Hverfin héldust nokkuð í hendur varðandi fólksfjölda en á fyrri hluta 20. aldarinnar dróst þó nokkuð í sundur með hverfunum. Að lokum var svo komið að Þórkötlustaðahverfi var orðið nokkurs konar úthverfi við hlið meginbyggðarinnar.

En þó svo byggðin hafi verið þetta mikil á Járngerðarstöðum var lýsing Geirs Bachmann ekki mjög fögur: „Eigi er fagurt á Járngerðarstöðum, því þó þar ei sé ýkja illa húsað. Þá stendur bærinn og allt hverfi þetta nema Krosshús niður í dæld eða dalverpi. og er þaðan hvergi víðsýnt.“(Geir,1835-82)
En þó ekki hafi verið fagurt á að líta á Járngerðarstöðum fjölgaði þar nokkuð ört og hlaut Grindavík kaupstaðarréttindi árið 1974. Og áfram fjölgaði heimilum í Járngerðarstaðahverfinu og nú búa í Grindavík um 2200 manns og þar af búa aðeins u.þ.b. 50 í Þórkötlustaðahverfi.

Íbúafjöldi.

Engar áreiðanlegar heimildir eru tiltækar um mannfjölda í Grindavík fyrir 1703. sbr. Saga Grindavíkur bls. 87. Ekki virðist vitneskjan vera meiri um mannfjöldaþróun á 16. og 17. öld Byggð á þeim lögbýlum sem í hreppnum voru virðist vera stöðug. Ein breytingarnar voru þegar vel fiskaðist, þá þurftu útvegsbændur á vinnufólki að halda.
Samanburður á íbúum í hverfunum þremur á árunum 1703 og 1762.

Staðarhverfi 1703 = 72 1762 = 44
Þórk.st.hverfi 1703 = 47 1762 = 90
Járng.st.hverfi 1703 = 47 1762 = 56

Á þessari töflu má sjá að fólki fækkaði nokkuð mikið í Staðarhverfi eftir árið 1703. Ástæður þess eru sjálfsagt margar en líklegt má telja að Stóra-Bóla eigi mikinn þátt í því. Annálar frá 1400 – 1800 herma að úr henni hafi 49 manns látist í Staðarsókn í Grindavík. En auk farsóttar voru sjóslys mjög tíð á þessum árum. Við upphaf 19. aldar voru Grindvíkingar um þriðjungi færri en í upphafi 18. aldar og virðist sem 18. öldin hafi verið mönnum mjög erfið. En úr þessu var jöfn þróun í hreppnum og þegar Grindavík fékk kaupstaðarréttindi 1974 voru íbúar 1600.

Á árunum 1890 -1920 voru tvær gerðir heimila algengastar í Grindavík. Það voru mjög fjölmenn heimili sem líkjast mjög gömlu sveitaheimilunum. Þessi heimili voru flest á gömlum lögbýlum og jörðum sem á bjuggu útvegsmenn. Á þessum heimilum bjuggu oft 15 – 18 manns. En á ýmsum hjáleigum og nýjum býlum var fátt í heimili jafnvel ekki nema 2 – 4.

Landbúnaður

Eins og mörgum stöðum sem lágu að sjó umhverfis landið, voru búskapur og sjómennska aðal atvinnugreinar Grindvíkinga. Eins og með margt annað í Grindavík eru frekar litlar heimildir um búskap í hreppnum fyrst eftir landnám. Það má þó telja öruggt að ekki hefur verið auðvelt að stunda búskap á þessum tíma því mikil jarðvegseyðing var og fylgdi henni mikið sandfok. Einnig hrjáði mikill vatnsskortur bændur. Sumstaðar voru tún svo nálægt sjó að þegar flóð var flæddi yfir túnin.

„Tún voru hvarvetna lítil, mörg illa farin og lítt grasgefin sökum þurrka og ágangs sands og sjávar. Til að fóðra búpening sinn urðu bændur því að grípa til fleiri ráða en heyskaparins eins og var þá einkum um tvennt að ræða: seljabúskap á sumrum og fjörubeit.Þó hafa bændur væntanlega reynt að rækta einhver tún og verið svo með sauðfé í seli yfir sumarið og sett það í fjöru“(S.G, II,163).
Fjörubeitin reyndist góð en þó var oft hætta á flóði. Flestir bændur voru bæði með kýr og kindur. Bændur gáfu kúnum líka söl og gátu með þessu bætt sér að einhverju leyti upp grasleysi og skort á góðum bithögum . Kindur og hestar voru á útigangi allt árið, en reist voru fjós undir kýrnar. Margir Grindvíkingar voru með kýr allt fram á þessa öld og fór ekki að draga verulega úr kúabúskapnum fyrr en um 1940. Enn í dag er fjárbúskapur í Grindavík þó það sé í mjög litlu mæli. Og er það þá eingöngu það sem við köllum hobbýbændur.

Sjávarútvegur og fiskvinnsla

Í Landnámu er sagt frá því að landvættir allar hefðu fylgt þeim Þorsteini hrugni og Þórði leggjalda, Molda-Gnúpssonum, þá þeir reru til fiskjar. (S.G.I,185) Á þessu má sjá að hinir fyrstu Grindvíkingar hafi aflað sér matar með sjósókn. Ekki kemur þó neins staðar fram að þeir hafi komið sjóleiðina til Grindavíkur. Má ætla að þeir hafi þá smíðað sér bát eftir að þeir komu á staðinn og þá að öllum líkindum úr rekavið, en það hefur örugglega verið nóg að honum í fjörunum við Grindavík.

„Fiskislóðir Grindvíkinga hafa flestar verið í Grindavíkursjó. Miðin voru flest miðuð við kennileiti í landi og voru öll nálægt ströndinni. Í miðaskrá Gísla og Magnúsar á Hrauni voru miðin talin frá vestri til austurs. Fyrsta og vestasta, djúpmiðið, sem þeir nefndu, hét Sílfell(liggur í svo nefndu Sílfellshrauni, norðaustur af Reykjanesvita).Sílfell um Staðarberg (milli Reykjaness og prestsetursins Staður í Grindavík)“. (S.G.I,188).

Fyrstu grindvísku bátarnir hafa sjálfsagt verið mjög litlir. Jafnvel aðeins fyrir tvo til fjóra enda ekki ætlunin að veiða mjög mikið heldur aðeins í soðið. Skipin hafa verið smátt og smátt að stækka og talið er að um miðbik 14. aldar hafi tólfæringar verið mjög algengir í Grindavík. Strax á 15 öld sóttust erlendir menn mjög eftir fiski í Grindavík og lögðu útvegsmenn mikið kapp á að auka útgerð sína. Mikið var um að bændur í öðrum landshlutum sendu vinnumenn sína í verið á Suður-og Vesturlandi á vetrarvertíð. Þar voru þá settar upp einhverskonar verbúðir. Í verbúðum í Grindavík voru þekkt embætti ljósameistara og kjásarhaldara. Ljósameistara bar að sjá um lampann, sem yfirleitt var aðeins einn í hverri verbúð. Kjásarhaldari sá um að tæma og þrífa kjásarhaldið, en svo nefndist kerald, sem yfirleitt tók um 20 potta og var næturgagn.

Margs konar hjátrú var tengd sjóferðum. Það þótti t.d. ekki boða gott ef menn mættu kvenmanni á leið til sjávar. Þegar skipshöfn gekk saman sjávargötuna átti formaður að vera fremstur og ef hann stoppaði af einhverjum ástæðum áttu allir hinir að stoppa líka. Það var talið merki um óhapp ef það var ekki gert.
Fiskur var allur þurrkaður og ef ekki viðraði til að þurrka var fiskurinn settur í kös og var þá fiskinum staflað á ákveðinn hátt.
Árið 1780 gengu til veiða úr Grindavík á vetrarvertíð 27 heimabátar, 8 áttæringar, 13 sexæringar og 6 feræringar. Aflinn hjá þessum bátum voru 105.280 fiskar. Upp úr 1860 fór bátum að fjölga verulega í Grindavík og sést það á að 1871 voru 18 bátar í Grindavík, en árið 1898 voru þeir orðnir 62. Eftir 1900 voru menn farnir að veiða í net og jókst aflinn til mikilla muna. Ekki eru netin aðalástæðan fyrir auknum afla, heldur er talið að óvenjumikill þorskur hafi verið á miðum Grindvíkinga á árunum 1912- 1927.
Vélbátaútgerð hófst í Grindavík árið 1924 og er það langt á eftir öðrum. Ástæðan fyrir því að Grindvíkingar tóku ekki vélbáta fram yfir árabátana fyrr, var sú að lendingarskilyrði voru mjög slæm.

Fyrstu vélbátarnir voru áttæringar sem breytt var og vél sett í. Það hefur verið gífurleg bylting fyrir sjómenn að komast á vélbát og losna við allann róðurinn.
Árið 1928 var síðasta árið þar sem árabátar voru notaðir við veiðar í Grindavík og nú voru vélbátar eingöngu við líði og aflabrögð voru mjög góð.

En eitt skyggði þó á og það var hafnleysið. Oft var rætt um að byggja þyrfti höfn. Það var þó ekki fyrr en 1929 sem gerð var teikning af bryggju við varirnar í Járngerðarstaðahverfi. Var teikningin send Alþingi með beiðni um fjárstyrk. Á fjárlögum ársins 1931 var veitt 6 þúsund krónum til bryggjusmíði í Járngerðarstaðavör og var það einn þriðji af kostnaðaráætlun. Tvo þriðju áttu heimamenn að greiða.

Byrjað var á bryggjunni sumarið 1931. Einnig voru gerðar bryggjur í hinum hverfunum. En þetta dugði skammt, því bryggjurnar voru aðeins löndunarbryggjur og áfram þurfti að setja bátana í naust að kvöldi. Greinilegt var að ef ný bryggja yrði byggð yrði hún að vera í Hópinu. Sumarið 1939 var svo hafist handa við að grafa í sundur Rifið í ósnum. Það er með ólíkindum að þetta hafi tekist þar sem allt var grafið með handverkfærum. Framkvæmdin gekk svo vel að um haustið gátu bátar flotið inn á hálfföllnu. Árið 1945 var byrjað á dýpkun óssins og eins var stækkuð bryggjan.
Með öllum þessum framkvæmdum gjörbreyttust aðstæður til útgerðar í Grindavík og nú risu upp fyrirtæki sem keyptu og ráku stóra báta. Hafist var handa við að byggja Hraðfrystihús Grindavíkur og var fyrsta verkefni þess frysting beitusíldar. Nokkrum árum síðar var svo stofnað hraðfrystihús í Þórkötlustaðahverfi. En með auknum fiski að landi fylgdi meiri úrgangur og eitthvað varð að gera við hann. Þörfin jókst til muna þegar var farið að salta síld í Grindavík, en fyrsta síldin var söltuð þar hinn 19 september 1945. Úr varð að byggð var beinavinnslu og lýsisbræðsla sem hlaut nafnið Fiskimjöl og Lýsi og var það almenningshlutafélag.

Miklar framkvæmdir urðu í hafnargerð á næstu árum. Sumarið 1957 var byggð 80 metra bryggja. Var hún hugsuð sem viðlegukantur fyrir báta sem þegar hafði verið landað úr. Hafnargarðurinn var líka lengdur um fimmtíu metra árið 1958. Þetta hélt svo áfram smátt og smátt. Haldið var áfram við bryggjusmíði og eins við gerð skjólgarða. Árið 1969 var viðlegu bakkinn orðinn 276 metrar samtals og bryggjurými í höfninni 560 metrar. Í janúar 1973 þurfti að finna Eyjaflotanum höfn í kjölfar eldgoss á Heimaey og varð Grindavík fyrir valinu. Árið 1973 var gerð viðlegubryggja og árið 1974 var svo gerð bryggja við svonefndan Eyjabakka. Eftir allar þessar framkvæmdir á fimmta áratugnum var orðið mögulegt að koma stærri bátum inn í höfnina. Öll helstu útgerðarfyrirtæki á Grindavík ráku síldveiðar og söltun. Einnig lögðu aðkomubátar upp afla sinn í Grindavík. Þegar mest var lönduðu yfir hundrað bátar í Grindavík á degi hverjum. Á árunum 1975 – 1988 voru Grindvíkingar meðal umsvifamestu síldarsaltenda sunnanlands.
En það var ekki bara síld sem barst til lands í Grindavík. Mikið var um loðnuveiði og þegar humarveiðar hófust voru Grindvíkingar fljótir að senda báta á vettvang. Allt þetta gerði það að verkum að Grindavík breyttist úr litlu svávarplássi í ört vaxandi útgerðarbæ.

Skólamál

Allt fram undir lok 18. aldar fór almenn fræðsla í lestri, skrift og kristindómi að mestu fram á heimilunum. Var það undir foreldrum og öðrum komið, hvernig uppfræðing barnanna tókst, en prestum bar þó að fylgjast með kristindómskunnáttu þeirra.
„Um miðja 18. öld fóru þeir Jón Þorkelsson og Ludvig Harboe að ferðast um landið, m.a. til að kanna þekkingu fólks. Komust þeir að raun um, að kunnáttu í lestri og skrift í Grindavík var töluverð ábótavant og kunnátta í reikningi enn minni. Í ljósi þessarar niðurstöðu, lögðu þeir félagar fram ýmsar umbótatillögur, sem m.a. leiddu til þess, að ákveðið var, að prestar skyldu hafa eftirlit með heimakennslunni. Komu þeir árlega á hvert heimili í sóknum sínum til að prófa börnin. Niðurstöður voru svo færðar inn í húsvitjunarbækur.“(S.G.I,330).

Rúmum áttatíu árum síðar segir síra Geir Bachmann í sóknarlýsingu sinni: „Eigi fæ ég sagt, hvað margir eru hér skrifandi; þykir máske ég herma mikið, ef ég þó segi hér vera 20 og þar af einasta 2 kvenmenn. Þó eru fleiri, sem lesa skrif, og unglingar leggja sig nú margir hér eftir þessarri fögru list, hverja ég ei reikna í hópi þeirra skrifandi.. Þeir, sem ekki eru skrifandi eru á öllum aldri og af báðum kynferðum.“ (G.B.1835-82)
Það var ekki fyrr en árið 1883 að ástæða þótti til að fá mann til að kenna börnum lestur, skrift og reikning, þó svo löngu væri búið að stofna skóla annars staðar á Suðurnesjum. Því fylgdi líka að byggja þyrfti hæfilegt hús fyrir kennsluna. Ekki er talið að kennt hafi verið nema einn vetur til að byrja með. Helsti talsmaður barnaskóla í hreppnum var án nokkurs vafa síra Oddur V. Gíslason. Honum þótti menntun og menning yfir höfuð vera mjög á eftir í Grindavík. Síra Oddur lagði mikið á sig til að koma á barnaskóla, og fékk bændur og sjómenn til að leggja sitt af mörkum. Það hafðist og kennsla hófst 2.október 1888 og fór fram á þremur stöðum: Stað, Garðhúsum(í Járngerðarstaðahverfi) og á Hrauni. Kennt var eina viku í senn á hverjum stað og fengu 25 börn kennslu.
Svona gekk þetta í nokkuð mörg ár, en ekki gekk alltaf vel að fá kennara.

„Haustið 1893 var ákveðið að hafa skólann á einum stað. Leitað var til stiftyfirvalda um styrk til að koma á fastaskóla í hreppnum, en ekki urðu stiftyfirvöld við þeirri bón. Engu að síður var ákveðið að leigja húsnæði til kennslu. Eitt af síðustu verkum síra Odds áður en hann fluttist til vesturheims árið 1894 var að ítreka beiðnina við stiftyfirvöld. Í þetta sinn urðu stiftyfirvöld við beiðni síra Odds og nú var í fyrsta sinn veitt úr landssjóði til barnaskóla í Grindavík.“(S.G.II,335)
Á þennan hátt var börnum í Grindavík kennt þar til árið 1904, en þá var farið að kenna í samkomuhúsinu. Áramótin 1912-1913 hófst kennsla í nýbyggðu skólahúsi var kostnaðurinn við húsið 3700,56 krónum. Árið 1929 var skólaskylda færð niður í sjö ár og þegar barnaskólinn var settur í september árið 1929 voru alls 68 nemendur og nú þurfti að bæta við kennara. Skólastjóri þá var Einar Kr. Einarsson. Samhliða því var fengið kennsluhúsnæði í Þórkötlustaðahverfi því ekki var hægt að láta sjö ára börn ganga á milli hverfa, en það er u.þ.b. 2 kílómetrar. Árið 1937 þurfti enn að bæta við kennara og var þá Sigrún Guðmundsdóttir ráðin, en hún hafði nýlega lokið námi við Kennaraskólann. Einn af nemendum Sigrúnar var Guðbergur Bergsson rithöfundur og lýsir hann kennlukonunni svona:

„Í hverfinu (Þórkötlustaðahverfi) var enginn kennari. Þess vegna kom hann á hverjum morgni þrammandi, í rauðhærðri kvenmannsmynd, í hvaða veðri sem var utan úr Járngerðarstaðahverfi. Á veturna var að líkum stöðug rigning eða snjókoma á víxl og þess vegna kom kennslukonan ýmist rennblaut eða helfrosin í skólann… Þegar frost var úti og kennslukonan kom í skólann, var fyrsta verk hennar að þíða á sér andlitið með lófunum og frosið blekið í byttunum, en fötin sín þurrkaði hún við ofninn. Á þessum tíma þekktist ekki upphitun í húsum og við krakkarnir gengum í ullarfötum jafnt yst sem innst: fyrst í utanyfirpeysu, svo millifatapeysu, síðan í koti, en næst líkamanum vourm við í ullarnærbrók, og því gerði ekki svo mikið til að við værum blaut. Við lyktuðum ymist af frosinni eða blautri ull, og lyktin hefur eflaust verið megn, því að kennslukonan hélt okkur í hæfilegri fjarlægð frá sér, en við slógum um hana hálfhring á meðan hún sat við ofninn.

Starfs síns vegna gekk hún í „búðarfötum“ í veðurgarranum. Hún var í kápu og með slæðu um hálsinn, hatt með slöri og fæturnir voru í ljós-eða músarbrúnum bómullarsokkum. Samt breyttu þeir auðvitað um lit eftir veðurfarinu. Kennslukonan fékk sér alltaf sæti til hliðar við ofninn á meðan hún var að þorna eða þíða fötin og blekið. Til þess að vera ekki aðgerðarlaus á meðan ofn krílið gerði kraftaverk á henni, brá hún á loft löngum spjöldum með mislöngum orðum sem við áttum að vera fljót að lesa… Hvað sem því líður þá hættu föt kennslukonunnar smám saman að vera dökkleit þannig að eðlilegur mjúkur litur tók jafnt og þétt yfirhöndina í ljósum, þurrum blettum sem færðust upp eftir líkamanum uns hún varð skjöldótt, heit og rjóð. Þá reis hún á fætur og gekk að púltinu í gufustrók sem lagði af henni og stóð til allra hliða. Hin raunverulega kennsla byrjaði aldrei fyrr en hún hafði breyst í gufustrók.“(Guðb.B,26-29)

Á þessum tíma var orðið ljóst að byggja þyrfti nýjan skóla. En ekki var hafist handa við að byggja hann fyrr en árið 1945, vegna erfiðra aðstæðna í byggðarlaginu. Var skólinn reistur rétt vestan við aðalgötuna í Járngerðarstaðahverfinu. Formleg vígsla á skólanum fór fram haustið 1947, þó svo kennsla hafi byrjað þar ári fyrr. Þá voru liðin 60 ár frá því síra Oddur V. Gíslason réð fyrsta kennarann til starfa. Á sama tíma var stofnaður unglingaskóli og kennt þar í einni deild.

Menning og félagsmál
Þar sem lífsbaráttan var hörð gerði fólk ekki margt annað en að afla sér matar og halda sér á lífi og afar lítið var um skemmtanir. Einu mannamótin voru í raun kirkjuferðir á sunnudögum og öðrum hátíðisdögum.

Fyrstu heimildir um aðra skemmtun en kirkjuferðir eru frá aldamótum 1900. Var þá talað um að dansað hafi verið í pakkhúsi og spilað á harmonikku og dansað linnulaust alla nóttina. Fyrsta góðtemplarastúkan var stofnuð í Grindavík 1891 og var það Oddur V. Gíslason sem gekkst fyrir stofnun þessarar stúku. Bindindismál vour aðal viðfangsefni stúkunnar, en ýmislegt annað var gert þar t.d. var komið á fót lestrarfélagi. En ekki var þessi stúka lengi við líði, því þegar síra Oddur flutti til Vesturheims með fjölskyldu sína hvarf mesti krafturinn úr henni. En á næstu árum voru nokkuð margar stúkur stofnaðar í Grindavík en þær voru mislengi virkar.
Lestrarfélagið Mímir var stofnað 1904. Félagið var mjög virkt fyrstu árin og mikið af bókum keypt. Til að fjármagna bókakaup voru haldnar tombólur og skemmtanir og þá aðallega dansskemmtanir.
Haustið 1923 var stofnað kvenfélag í Grindavík og var það Guðrún Þorvarðardóttir sem var aðal hvatamaður þess. Hún taldi, að í hreppnum mætti áorka miklu ef konur tækju sig saman og mynduðu félag. Kvenfélag Grindavíkur stóð meðal annars fyrir Svartsengishátíð í mörg ár.

Slysavarnardeildin Þorbjörn var stofnuð formlega 1928 en áður hafði síra Oddur V. Gíslason unnið ötullega að slysavörnum. Hann gaf út einn árgang af blaðinu Sæbjörgu árið 1892 og var það rit helgað slysavörnum. Árið 1930 var ákveðið að koma upp fluglínustöð í Grindavík. Aðeins viku eftir að björgunarsveitarmönnum hafði verið kennt á fluglínutækin þurfti nota þau. Franski togarinn Cap Fagnet, með 38 manna áhöfn strandaði við Hraun. Björgunin tókst giftusamlega og voru þessi nýju tæki strax búin að sanna sig. Áður en langt um leið voru slík tæki komin til allra deilda Slysavarnarsélags Íslands. Árið 1949 var svo stofnuð björgunarsveit þar sem mönnum fannst að það þyrfti vel þjálfaða menn við björgunarstörf. Björgunarsveitin Þorbjörn starfar af krafti í dag og er tækjabúnaður og öll aðstaða orðin mun betri en áður. Árið 1977 var Slysavarnardeildin Þórkatla stofnuð og eignaðist þá björgunarsveitin sterkan bakhjarl.

Íþróttafélag Grindavíkur var stofnað árið 1935. Má rekja upphafið að stofnun félagsins til Jóns Guðmundssonar, sem var vitavörður á Reykjanesi í kringum 1930. Hann hafði mikinn áhuga á félagsmálum og hafði talsverða þekkingu á starfi ungmennafélaga. Haldin voru íþróttanámskeið og einnig stóð Íþróttafélagið fyrir danskemmtunum. Íþróttafélagið fékk aðstöðu til íþróttaiðkana í Kvenfélagshúsinu. Strax á fyrstu árum félagsins var farið að kenna sund. Fór þá Einar Kr. Einarson skólastjóri, sem var einn fárra í Grindavík sem kunnu að synda, með börn út á Reykjanes og kenndi sund í gjá, sem í rann volgt vatn. Fótboltinn heillaði snemma og auðvelt var að smala saman í fótboltalið. Það virðist sem Grindvíkingar hafi átt nokkuð efnilega fótboltamenn því þeir urðu Suðurnesjameistarar árið 1950. Íþróttafélagið ásamt Slysavarnardeildinni Þorbirni stóðu fyrir hátíðarhöldum á sjómannadaginn fyrst árið 1949 og gekk það í mörg ár. Árið 1963 fékk félagið nýtt nafn og var nú orðið Ungmennafélag Grindavíkur.

Lokaorð

Í dag búa í Grindavík um 2200 íbúar (árið 2002). Atvinna er í nokkuð góðu lagi,en það er þó að mestu leyti fiskvinna. Þó eru farin að vaxa hér lítil fyrirtæki með léttan iðnað.
Á síðustu árum hefur orðið gífurleg viðhorfsbreyting hjá fólki varðandi garðrækt. Þar hjálpar mikið til að Grindavíkurbær hefur lagað mikið af sínum svæðum. Þar sem áður hefur verið hraun og sandur er orðið grasi gróið. Þetta hefur orðið til þess að bærinn er orðinn mjög snyrtilegur og fallegur. Vonandi verður framhald á því það er alltaf eitthvað meira sem má laga.
Mikið hefur verið gert af því að byggja upp ferðamannaiðnaðinn í Grindavík. Og er alveg ástæða til því bærinn hefur upp á margt að bjóða fyrir ferðamenn. Þá er ég ekki eingöngu að tala um Bláa Lónið sem er þekktasti staðurinn við Grindavík. Mikið er t.d. af fallegum gönguleiðum í kringum bæinn og hafa nokkrar þeirra verið merktar. Þá er mikið af hverum víða í landi Grindavíkur.

Heimildaskrá
1. Geir Bachmann. 1835-1882. Sóknarlýsingar og annar fróðleikur um Grindavík.
2. Jón Þ. Þór. 1994. Saga Grindavíkur frá landnámi til 1800.
3. Jón Þ. Þór og Guðfinna Hreiðarsdóttir. 1996. Saga Grindavíkur 1800-1974.
4. Þóra K. Ásgeirsdóttir. 1992. Guðbergur Bergsson metsölubók, 26-29.

Heimildir sem stuðst var við:
1. Gísli Brynjólfsson. 1975. Mannfólk milli sæva, Staðhverfingabók.
2. Jón Eyfjörð. Samantekt um Grindavík. (Upplýsingar af Internetinu).