Hvaleyri

Eftirfarandi upplýsingar um kletta og klifur í og við Hafnarfjörð er að finna í Örnefnalýsingu Guðlaugs Rúnars Guðmundssonar fyrir Hafnarfjörð árið 2004:

Guðlaugur Rúnar Guðmundsson

Guðlaugur Rúnar Guðmundsson.

Arnarnípa, uppmjór klettur í vesturenda Hæðarinnar í klifinu, Ljósaklifinu (G.B.).

Ágústarvörður (Augustarvörður) ofan Rauðhólsnefns og framan við Eyrarhraun. Sjá má vörðurlaga klett að baki Herjólfsgötu 34, þaðan markaðist Ágústarland Flygenrings suður í Sönghól (Gönguhól (hjáleiga, eftir 1903, Grútarstöðin) við Sönghóls-/Gönguhólsklif milli Herjólfsgötu 28 og Langeyrarbæjar. Lá fram í sjó. Herjólfsgata var brotin þar í gegn 1946-1947 (G.B.).

Balaklettur (-ar) er fram af túni býlisins bala í Garðahverfi. Á Balakletti er varða, Markavarða. Þaðan er sjónhending í vörðuna sem er rétt sunnan við Hrafnistu í Hafnarfirði.

Hafnarfjörður

Bingurinn.

Bingurinn var svæðið kallað frá Christensenshúsi suður að pakkhúsi sem brann 1906 (G.S.). Þarna er um að ræða neðsta hluta Reykjavíkurvegar nálægt því sem nú er eystri brún eystri akreinar og undir suðvesturhluta Vitans, hins verðandi bókasafns Hafnarfjarðar. Christensenshús stóð þar sem síðar reis Flygeringshús/Hótel Björninn/Hótel Þröstur/Veiðafæradeild Kaupsfélags Hafnarfjarðar. Það var Vesturgata 2 en veitingahúsið A. Hansen er Vesturgata 4. Bingsnafnið virðist tilkomið af því að þarna voru geymdar kolabirgðir dönsku varðskipanna (G.B.).

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður um 1900.

Blikalón I. Býli í Hraunum. Vorið 1966 samþykkti bæjarstjórn Hafnarfjarðar að nota heimild í 26. grin skipulagslaga nr. 19/1964 til að áskilja sér forkaupsrétt að öllum lóðum og fasteignum í Hafnarfirði vestan Krýsuvíkurvegar sem lagðar voru undir lögsagarumdæmi Hafnarfjarðar með lögum nr. 46/1964. Meðal þessara eigna voru jörðin Lónakot, jörðin Óttarsstaðir, þar með talið gamla býlið Óttarsstaðir II, Óttarsstaðagerði, Blikalón I og Glaumbær.
Húsið stóð niðri í lægðinni niður og vestur frá Sæbóli. Lægðin var alldjúp, næstum gjóta og hefur þar verið skjólsælt (G.B.).

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – málverk frá því um 1900.

Brúarhraunsklettur var spölkorn norðan Hamrakotslækjar. Allstór klettastapi gekk fram úr hrauninu og náði nokkuð út í fjöruna fram undan Brúarhraunsbæjunum. Brúarhraunsklettur var eini kletturinn fyrir botni fjarðarins sjávarmegin götunnar. Gatan lá skammt fyrir ofan klettinn. Kletturinn var að mestu flatur að ofan og nokkuð gróinn, um 30 metra á lengd en um 10-12 metra á breidd. Endi hans mun hafa verið um 5-7 metrar á hæð og nokkuð þverhníptur. Hliðar hans lækkuðu þegar ofar dró þar sem fjaran beggja vegna hafði nokkurn halla.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – ströndin neðan Hafnarborgar og Hafnarfjarðarbíós.

Þegar dönsku herskipin Hekla og Heimdallur voru hér við land um og fyrir síðustu aldamót var það oft að lúðrasveit þeirra kom í land, þar eð þau lágu oft langdvölum í Hafnarfirði með lúðra sína og bumbur og raðaði sér upp á Brúarhraunskletti og spilaði fyrir fólkið sem fyllti götuna fyrir ofan. Var Hafnfirðingum að þessu hin besta skemmtun. Að þessu leyti var Brúarhraunsklettur Austurvöllur Hafnfirðinga (Ólafur Þorvaldsson). Brúarhraunsklettur var þar undir sem nú (2002) er Pósthúsið og Símstöðin, gegnt Strandgötu 25-27 (G.B.).

Brúarklöppin var klöppin kölluð sem liggur undir Hafnarfjarðarbíói (G.S.). Brúarklöppin lá svolíti austar en Brúarhraunsklettur, örlitlu austar en móts við Gunnarssund. Þar var einmitt Hafnarfjarðarbíó, sem rifið var um 15. nóvember 2001. Bílastæði nú (2002) (G.B.).

Hafnarfjörður

Efstireitur við Ljósaklif.

Efstireitur var austan við Ljósaklif. Skreiðarskemmur voru reistar þar upp úr 1950 er skreiðaröld hófst að nýju. Hann tók við ofan Háareits, þ.e. nálægt því þar sem nú er vegur að húsunum Ljósklifi og Fagrahvammi. Hann var í raun tvískiptur og var eystri hluti hans, sá er meðfram vegi lá lægri en hinn hlutinn á bungunni þar vestur af. Vesturbrún reitsins má enn já að hluta, hlaðna á barmi lægðarinnar sem Ljósaklif stendur í og er þar lág. Víðast ein steinaröð eða tvær. Hvorugur reitanna náði alveg upp að Garðavegi (G.B.).

Hafnarfjörður

Engidalsnef.

Engidalsnef er hraunbrúnin við Engidal. Þegar vegurinn var lagður 1873 lá hann út af hrauninu um Engidalsnef, rétt á austurhorninu (G.S.).

Fiskaklettur. Krosssprunginn klettur vestur frá Gestshúsum í sjó fram. Allmikið dýpi var við klettinn og þar fiskaðist vel. Enn má sjá leifar af Fiskakletti við vöruskemmu Eimskipafélags Íslands (G.S.). Ólafur Þorvaldsson lýsir klettinum: „Fiskaklettur var hraundrangur, nokkurra metra hár, ekki mikill ummáls, en mjókkaði nokkuð, þegar til toppsins dró, sem var nokkuð klofinn.

Hafnarfjörður

Fiskaklettur.

Nokkuð var hann brimsorfinn á þeim hliðum, séð að sjó vissu, enda var hann oftast votur um fætur, og höfðu Ægisdætur endur fyrir löngu tekið að sér að sjá um þann sjóþvott. Í skjölum og sögnum síðari alda kemur Fiskaklettur oft við sögu. Þetta mun oftast vera vegna þess, að hann var endimark hinnar fornu verslunarlóðaar (Akurgerðislóðar) að vestan með sjó. Að austan voru takmörk þeirra lóðar Hamarskotslækur“.

Hafnarfjörður

Gunnarsbær, bær Gunnars Gunnarssonar.
„Gunnarsbær stóð þar sem húsið Gunnarssund 1 stendur stóð áður.

Fjósaklettur (Linnetsklettur, Fjósklettur) er nú niðurbrotinn, tyrfður og umhlaðinn brotahleðslusteini í hinu húslausa horni austan og ofan gatnamóta Strandgötu og Linnetsstígs, í raun krikinn vestan undir húsunum Strandgötu 17 og 17b en mun hafa náð nokkuð niður í stæði Strandgötunnar (G.B.). Fjósaklettur var einnig kallaður Linnetsklettur (G.S. og Ó.Þ.). Ólafur Þorvaldsson kallar klettinn Fjósklettt eða Linnetsklett og segir ennfremur: „Klettur þessi var austan við verslunarhús H.A.Linnets, og var hann ofan við götuna, þegar vestur eftir var farið. Hann gekk fram í götuna og var nokkur sveigur á henni fyrir klettinn. Þó var sýnilegt, að úr honum hafði verið rifið fyrir götunni, það eð hann var nokkuð þverhníptur fremst, en þó með smásyllum, og höfðu börn þar stundum bú sín og leikföng, sem að mestu voru steinar og skeljar úr fjörunni. Börnunum var þetta hættulaust, þótt við alfaraveg væri, vegna þess að umferðin var þeim ekki þá eins hættuleg á götum úti og síðar varð.

Hafnarfjörður

Gunnarssund 1 og nágrenni.

Linnetsklettur var sléttur að ofan og grasi gróinn. Ekki var hann mikils ummáls, þó hefðu sennilega getað staðið þar uppi í einu framt að hundrað manns. Við þá hlið klettsins, sem frá götunni sneri, hafði Linnet byggt fjós fyrir kýr sínar, sem oftast munu hafa verið tvær. Var fjósið byggt að nokkru inn í klettinn, og sáust því aðeins tveir útveggir, norðurhlið og suðurstafn. Torfþak var á fjósinu og tók ris þess upp fyrir yfirborð klettsins. Var það sniddutyrft og jafngróið, eins og kletturinn að ofan… Flestir ferðamenn sem um Fjörðinn fóru, einkum þeir, sem oft fóru um, svo sem þeir sem með skreiðarlestir fóru, könnuðust vel við þennan klett, sem þeir stundum nefndu „Þránd í götu“, svo oft rákust baggar hestanna í klettinn, sökum þess, hve gatan var mjó þarna vegna hleðslu, sem þarna var fyrir framan til varnar sjávargangi upp á götuna“ (Ó.Þ.).

Hafnarfjörður

Til vinstri í fjarska, er líklega Brúarhraun, næst Gunnarsbær, hann var rifinn fyrir allmörgum árum, þar er nú bílastæði. Í fjarska er líklega Hraunprýði, það var rifið, nú er þar bílastæði. Nær, fyrir miðri mynd, lágreist hús, það var Gunnarssund 4, rifið, á lóðinnin stendur nú tveggja hæða steypt hús. Annað hús frá hægri er hús sem fyrst var Miðsund 3 en er nú Austurgata 30. Það hús byggði Christian Olauvson Smith árið 1905 en hann kom til landsins á vegum Jóhannesar Reykdals til að setja upp vélar í nýja timburverksmiðju hans, við lækinn. Því næst er húsið Austurgata 32 , áður Miðsund 4, byggt 1906. 

Gataklettur var fram undan sundhöll Hafnarfjarðar, en er nú horfinn (Á.G.).

Gunnarssund lá upp í hraunið vestan við Ragnheiðarhól og lá í krókum upp í hraunið. Uppsátur skipa og báta (G.S.). Gunnar Gunnarsson hjó sundið upphaflega í hraunið til að draga þar upp báta sína um vetur. Sundið lá sunnan/austan Árnahúslóðar að Gunnarsbæ er stóð á næstu lóð fyrir ofan, beint upp af Strandgötu 29. Nafnið var síðan notað þegar farið var að gefa götum nöfn í Hafnarfirði. Sigurjón Gunnarsson segir svo um Gunnarssund: „Frá Strandgötunni og heim að bænum ruddi faðir minn braut það breiða að hægt var að setja sexæring þar upp á veturna, hvolfdi hann skipi sínu þar í suðri [sennilega sunnan undir bænum (G.B.] svo að það væri öruggt fyrir sjávargangi“ (G.S.).

Hafnarfjörður

Syðstavarða ofan Gjögurs.

Gjögur nefnist strandlengjan við Hvaleyrarhraun og kapelluhraun frá Arnarklettum vestur undir Lónakot (Á.G.). Í lýsingu G.S.. segir að Gjögrin taki við þar sem Litla-Sandvík endar. Alfaraleiðin eða suðurferðaleiðin lá frá túngarðshliðinu niður á Hveleyrarsand og lá lítið eitt ofan við Gjögrin. Þar var klapparhóll er leiðin lá um, nefndist Miðhóll og þar í Móðhola (G.S.). Í Móðlu var kveðinn niður draugur.

Heimastavarða var við gömlu leiðina við Gjögur í Hvaleyrarhrauni. Síðan kom Miðvarða og syðst Syðstavarða (G.S.).

Hótel Björninn rak Guðrún Eiríksdóttir á Vesturgötu 2 (G.S.). Þar var oft mikill gleðskapur hermanna á stríðsárunum.

Hafnarfjarðar

Hraunprýðishóll.

Hraunprýðishóll (Fríkirkjuhóll) var heitið á Fríkirkjuhól fram að því að Fríkirkjan reis 1913 (G.B.).

Hvíldarhóll (Hvíluhóll) var hraunhóll rétt við Kirkjuveginn (G.D.). Hann var einnig nefndur Hvíluhóll. Hann er fremsti hluti hólranans niður undan markavörðunni fram við Hrafnistu. Garðavegur var brotinn um hann framanverðan og liggur þar enn. Hóllinn dró nafn af því að þar hvíldi kirkjufók sig á göngunni milli Hafnarfjarðar og Garða frá því um aldamót er Garðavegur var lagður og til 1914 er Hafnarfjarðarkirkja var vígð. G.B. heyrði aldrei annað nafn en Hvíluhóll fyrr en 1999 er hann heyrði fyrst Hvíldarhólsnafnið nefnt. Lítið eitt var brotið af hólnum við húsflutning (->Sæból). (G.B.).

Hafnarfjörður

Fagrihvammur og Ljósaklif.

Jóhannshellir (->Kristínarhellir) var nálægt Vitanum, sami hellir og Kristínarhellir. Þar hafði Jóhann Baldvinsson fé sitt (G.S.).

Klofhóll var þar sem Gamla-Fjarðargata lá upp á hraunið við Engidalsnef og suður af honum, Stekkjarlaut, sem nú er afgirt (G.S.).

Ljósaklif (húsið) var reist af Benedikt Guðnasyni 1945-1946. Þar við var hænsnahús, fiskverkunarhús, bílaverkstæði, gallerí, allt sama húsið nema galleríið sem var verkstæðishúsið endurgert.

Hafnarfjörður

Hamarskotsmöl.

Marlaroddinn var vesturendi Hamarskotsmalar, austan við Lækjarósinn. Náði mislangt vestur eftir því hvar ósinn lá – eða var látinn liggja (G.B.).

Mölin (->Hamarskotsmöl) var svæðið sunnan Hamarskotslækjar kallað á svipuðum slóðum og Strandgatan er nú. Um hana segir Ólafur Þorvaldsson: „Þegar til Reykjavíkur var farið úr suðurfirðinum, lá leiðin svipað og Strandgatan er nú. Sunnan lækjarins var Mölin, og var enginn vegur lagður yfir hana, og var því ýmist farið um sýslumannstúnið, ef sæmilega þurrt var um, eða þá eftir Mölinni, allt sunnan frá bakaríi og nyrst á Malarenda, en þar var brú á læknum, rétt þar sunnan við, sem nú er lyfjabúð Hafnarfjarðar.

Hafnarfjörður

Rauðhólsnef.

Mölin var var laus og þung hestum og tók þeim víða í hófskegg. „Magnús Jónsson segir að þegar talað var um húsin á Mölinni að nefnt hafi verið að fara suður fyrir Möl, að vera niðri á Möl eða þvíumlíkt.“ „Síðan var Mölin oft kennd við helstu athafnamenn þar á hverjum tíma – Bergmannsmöl, Ólafsmöl og svo Einarsmöl þegar nálgaðist Moldarflötina og lækinn og Einar Þorgilsson flutti bækistöð sína á Óseyri“ (M.J.).

Ágústarklettur

Ágústarklettur ofan Langeyris.

Sjóhús við Rauðhólsnef, allstór risbyggður bárujárnsskúr til verkunar grásleppuhrogna, reistur á möl beint ofan Rauðhólsnefs um 1953. Rifinn fyrir 75 ára afmæli Hafnarfjarðar 1983 (G.B.).

Skipaklettur (Jaktaklettur) er nefndur í Jarðabók Árna og Páls: „Jörðin [Setberg] á ekki land til sjávar, en búðarstöðu á hún og skipsuppsátur í Garðastaðar landareign þar sem heitir Skipaklettur. Er þetta eiginlega í Akurgerðislandi, sem Hafnarfjarðarkaupstað tilheyrir. En þó er undirgiftin fyrir þetta skipsuppsátur betöluð og hefur betalast til staðarhaldarans í Görðum með xx álnum“.

Hafnarfjörður

Hvíldarhóll.

Bjarni Sívertsen lét árið 1805 grafa þurrkví inn í malarkambinn austan við Skipaklett (Jaktaklett) örskammt vestan við verslunarhúsin í Akurgerði (L.G.).
Ólafur Þorvaldsson þekkir einungis nafnið Jaktaklettur. „Jaktaklettur hefði eftir útliti og lögun mátt fremur nefnast hóll heldur en klettur, svo mikill var hann um sig. Hliðar hans, sem móti norðri og austri sneru, höfðu nokkurn aflíðanda, en suðurhlið, sem að sjó vissi, og vesturhlið voru ýmist þverhníptar eða stöllóttar. Norður- og austurhliðar Jaktakletts drógust nokkuð jafnt til efstu brúnar, og myndaðist þar hryggur til suðvesturs og norðausturs, og stóðu klappirnar þar víða upp úr.

Hafnarfjörður

„Sundklettur“, neðan Sundhallarinnar. Þar var hafnfirskum börnum kennt sund fyrr á árum.

Á efri árum Jaktakletts, ef svo mætti segja, ber að vísu ekki mið við sögu hans, þó skal þess getið, að á fyrstu árum, sem Ágúst Flygering kaupmaður og útgerðarmaður rak þá atvinnu í næsta nágrenni, lét hann reisa fánastöng uppi á Jaktakletti. Þaðan var skipum, innlendum og útlendum, heilsað og þau við burtför kvödd fánakveðju. Á sviðuðum tíma höfðu tveir eða fleiri Hafnafirðingar söltunar- og verkunarstöð sunnan undir klettinum, í pöllum hans og básum, fyrir hrognkelsiveiði sína, og versluðu þar meða afla sinn við sína viðskiptamenn.
Fremur mun fátítt, að klettar og önnur kennileiti á landi uppi séu kennd við skip, en svo er þó hér, Umræddur klettur er kennur við jaktir, þ.e. lítil fiskiskip seytjándu og átjándu aldarinnar (máske eitthvað lengur).

Hafnarfjörður

Gönguhóll.

Á fyrsta tug nítjánu aldarinnar mun fyrstu og að ég ætla einu þurrkvínni, sem byggð hefur verið hér á landi, hafa verið komið upp austan undir þessum umrædda kletti, og allar líkur benda til, að hún hafi verið fyrsta skipasmíðastöð landsins, sem svo getur kallast. Í þurrkví þessa munu, eftir því sem sögur herma, hafa verið teknar til viðgerðar fiskiskútur, sem þá gengu undir nafni jaktir. Sömuleiðir benda og allar líkur til þess, að þarna hafi verið byggðar tvær eða fleiri jaktir. Árið 1803 hafði Bjarni Sívertsen þá ánægju að sjá fyrstu jaktina fljóta fyrir landi.

Stifnishólar

Stifnishólar.

Stifnishólar eru beint framan Brúsastaða. Aðrir segja Stífnishóla vera kletta ofan bæjarins. Sama saga er sögð um Stíflishóla í landi Selskarðs við Skógtjörn. Vestan Stífnishóla eru hleðslur, sennilega vígis frá styrjaldarárunum, fremur en naust. Þar hvolfdi Þórður Eyjólfsson á Brúsastöðum kænu sinni á vetrum á 6. áratugnum en almennt var þetta álitið „vígi“ en fley Þórðar á þeim tíma smátt. Þarna var gerð leikmynd fyrir sjónvarp á 8. og 9. áratugnum er upp var tekinn þáttur um börn á stríðsárunum síðari. Nokkrar hleðslur allþykkar mátti sjá í klettaskorum vestan við Stífnishóla á eftirstríðsárunum. Ungmenni kotanna töldu þetta „vígi úr stríðinu“ er þá var nýlokið (G.B.). Stífnishólar eru krossprungnir klapparhólar beint framan af bænum. Þar var kveðinn niður draugur um aldamótin 1800 (G.S.).

Hafnarfjörður

Svendsensklettur neðan Reykjavíkurvegar 16.

Svendsensklettur stendur enn neðan Reykjavíkurvegar 16 (G.S.).

Sæból (áður Reykjavíkurvegur 12), flutt 1959-1951 á næstu lóð framan við eða nær sjó en Dalbær. Þar bjó Björn Bjarnason (f. 1907- d. 1998) með fjölskyldu sinni. Það hús á nú sonur hans Edvard Rafn (G.B.). Er hús þetta var flutt þurfti að brjóta nokkuð framan af Hvíluhól (Hvíldarhól) nokkuð framan við Markavörðuna við Hrafnistu til að húsið mætti flytja þar um veginn (Árni Gunnlaugsson 1984).

Heimild:
-Guðlaugur Rúnar Guðmundsson – Örnefnalýsing Hafnarfjarðar 2004.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – loftmynd 1954.

Straumsvík

Í Náttúrufræðingnum árið 1998 fjallar Páll Imsland  „Um náttúruvár á Straumsvíkursvæðinu„.

Náttúrufræðingurinn 1998

Náttúrufræðingurinn 1998 – forsíða.

„Ekkert mat á umhverfisáhrifum mannvirkja eða framkvæmda var komið til þegar undirbúningur og bygging álvers við Straum átti sér stað á sjöunda áratug 20. aldar og þá var heldur ekki farið að huga í mikilli alvöru að mögulegum áhrifum náttúrunnar á byggingar eða starfsemi slíkra iðjuvera. Það má því segja að álverið sé við Straum þrátt fyrir að starfsemi þess beri í sér möguleikana á óheillavænlegum áhrifum á umhverfið og þó að þar lúri vár í náttúrunni sem gætu orðið starfseminni til óþurftar. Hér verður ekki fjallað um áhrif álversins á umhverfið heldur reynt að gefa einfalda mynd af því hvernig álverið er í sveit sett með tilliti til náttúruváa. Ekki hefur verið gerð sérstök og magnbundin úttekt á náttúruvám með beinni hliðsjón af mögulegum áhrifum þeirra á álverið, en sitthvað er vitað almenns eðlis um náttúru svæðisins, þær vár sem þar gætu komið upp og hver almenn áhrif þeirra yrðu.

Páll Imsland

Páll Imsland (f. 1943) lauk B.S.-prófi í jarðfræði frá Háskóla íslands 1973 og doktorsprófi frá sama skóla 1985. Páll hefur m.a. unnið að rannsóknum á jarðfræði Jan Mayen og náttúruvám. Páll er fyrrverandi ritstjóri Náttúrufræðingsins.

Þessi umfjöllun er á þeim almennu nótum. Á mjög einfaldan hátt má gefa várnar til kynna með því að lýsa staðsetningu álversins í landinu í ljósi náttúrufars þar: Álverið stendur á opinni ströndu sem liggur í fjölfarinni braut orkuríkra veðurkerfa skammt frá eldvirku landrekssvæði. Með öðrum orðum þýðir þetta að þarna megi vænta náttúruváa sem eiga sér orsakir í hafrænum, jarðlægum og veðurfarslegum ferlum eða í samspili þeirra. Þau jarðlægu öfl sem þarna eru virk tengjast flest landrekinu. Undir Reykjanesskaganum liggja mörkin milli þeirra tveggja jarðskorpufleka sem mynda jarðskorpu Norður-Atlantshafsins mestan hluta norðurhvels og jarðar, Evrasíuflekans og Norður-Ameríkuflekans, og þar verða flekarnir til við gliðnun og eldvirkni. Því eru sterk tengsl milli nokkurra þeirra ferla sem geta valdið ólíkunr vám á þessu svæði, og ef eitt þeirra fer að gera vart við sig má vænta þess að önnur fylgi í kjölfarið.
Skal nú vikið að hverri þessara náttúruváa og reynt að hafa Straumsvík í huga. Þær náttúruvár sem eru líklegastar til að gera verulegan usla á svæðinu eru: ofviðri, strandflóð, jarðskjálftar, sprungumyndun í yfirborði jarðar, eldvirkni, landsig og landbrot við ströndina. Yfirlit yfir náttúruvár á Straumsvíkursvæðinu er gefið á 1. mynd.

Ofviðri

Páll Imsland

1. mynd. Kortskissa af Suðvesturlandi sem sýnir helstu þætti náttúruhamfara á svœðinu og hvernig þeitn er fyrirkomið í jörð og andrúmslofti með tilliti til Straums. R stendur fyrir Reykjanes-, G fyrir Grindavíkur-, K fyrir Krýsuvíkur-, B fyrir Brennisteinsfjalla- og H fyrir Hengilssprungurein.

Óveður ganga undir ýmsum nöfnum, svo sem illviðri, ofviðri, aftakaveður, fárviðri o.fl. Hér verða einkum notuð orðin ofviðri og aftakaveður. Ofviðri einkennast af sterkum vindi, sem hér á landi er oftast samfara úrkomu. Venjulegast er að miða við 9 vindstig eða meira. Þá fer hlutum að verða hætt við foki og fólk á í erfiðleikum með að ráða sér úti við. Trausti Jónsson (1980 og 1981) hefur fjallað um ofviðri hér á landi. Hann skilgreinir ofviðri þannig að á fjórðungi veðurathugunarstöðva í landinu mælist 9 vindstig eða meira eða að á 10% stöðvanna mælist 10 vindstig eða meira. Mælist 10 vindstig eða meira á 45% stöðvanna kallast veðrið aftakaveður.
Áhrif af ofviðrum eru gífurlega margvísleg og því ógerlegt að tíunda þau öll. Það sem einkum getur orðið fyrir skakkaföllum í ofviðrum, ef við reynum að einfalda yfirlitið, eru fyrst og fremst lausir hlutir, sem vindurinn tekur og feykir, eða hlutir og byggingar sem lausir hlutir fjúka á og skemma. Sjaldgæfara er að heilar byggingar og aðrir fastir hlutir eða þungir fjúki, nema elli og viðhaldsleysi sé farið að setja mark sitt á þá. Þó er plötufok algengt hér á landi. Einkum eru það þakplötur sem vindur nær sér undir og losar og feykir síðan.

Foktjón

Foktjón.

Af slíku foki er tvöfaldur skaði algengur, þ.e.a.s. affoksskaðinn og síðan einnig áfoksskaði annars staðar. Þessu á yfirleitt að vera auðvelt að sjá við og gera ráðstafanir í tæka tíð ef eftirlit er haft með ástandi bygginga. Þar sem sjór gengur á land í óveðrum geta skakkaföllin magnast verulega. Einnig geta fylgt svona veðrum ýmis fyrirbæri sem valda skaða. Má þar t.d. nefna seltu af sjávardrifi, sem getur haft mikil áhrif á flutningsgetu raflína í lofti, og ísingu, sem á það til að sliga slíkar lagnir.
Hér á landi eru illviðri af þessu tagi svo algeng og geta komið svo skyndilega að engan veginn er ráðlegt að skilja eftir létta, lausa hluti óvarða utandyra, að minnsta kosti að vetri til.

Aftakaveður

Aftakaveður.

Samkvæmt samantekt Trausta Jónssonar (1981) voru ofviðri á Íslandi rúmlega 9 á ári að meðaltali á 68 ára tímabili, 1912-1980. Á sama tímabili voru aftakaveður um eitt og hálft á ári að jafnaði. Þessi veður eru langalgengust í NA-, S- og SV-áttum. Ekki liggur fyrir könnun á dreifingu þeirra eða áhrifum þeirra um landið, að öðru leyti en því að hvert veður nær gjarnan yfir stórt landsvæði, eins og fjöldi veðurathugunarstöðvanna í skilgreiningu þeirra gefur til kynna. Þau eru því alls ekki staðbundin fyrirbæri að jafnaði. Eins segja vindáttirnar sem veðrinu fylgja nokkuð um líkur á dreifingu áhrifanna, einkum varðandi sjávaráhrifin, flóð, landbrot og skaða í höfnum og á halfnarmannvirkjum.

Straumsvík

Straumsvíkursvæðið – álverið.

Veðuráhrif eru þó mjög gjarnan staðbundin, þar sem landslag stjórnar vindi á hverjum stað að verulegu leyti, og við slíkar aðstæður geta þung áhrif hitt fyrir ýmis svæði, jafnt við ströndu sem að fjallabaki. Ekki liggur fyrir skýrsla eða samantekt um áhrif ofviðra á Straumsvíkursvæðinu sjálfu, en sterkar S- og SV-áttir eru þar tíðar, einkum að vetrarlagi. Nátengd ofviðrum eru svonefnd strandflóð, sem fjallað er um hér á eftir.

Strandflóð

Strandflóð

2. mynd. Flest strandflóð hérlendis verða i svartasta skammdeginu. Vegna myrkurs og
veðurofsa er erfitt að mynda atburðina sjálfa. Afleiðingarnar er hins vegar auðveldara að
mynda. Strandflóðið 14. okt. 1977 var eitt hinna mestu á síðustu áratugum. Á Stokkseyri mátti sjá mikilfenglegar afleiðingar þess. Þar rak flóðið fjóra fiskibáta á land. Eins og myndin sýnir er einn þeirra alveg uppi á bryggju en hinir uppi á malarkambinum.
Fiskibátar þessir, Bakkavík, sem er uppi á bryggjunni, Hásteinn, Jósep Geir og Vigfús
Þórðarson voru um og yftr 50 tonn að burðargetu. Tveir þeir fyrsttöldu fóru aldrei á sjó
aftur.

Strandflóð eru flókin fyrirbæri sem eiga sér orsök í samspili landslags, áhrifa himintungla og hafrænna og veðurfarslegra ferla. Þær aðstæður sem helst þurfa að vera til staðar í landslaginu til þess að strandflóðahætta skapist eru flatlend og láglend strandsvæði. Gerð strandbergsins og þau rofform sem í því finnast, langt út fyrir fjöruborð, ásamt gerð og magni strandsets, hafa veruleg áhrif á framvindu strandflóða.
Strandflóða gætir mun meir þar sem beinar strendur eru fyrir opnu hafi en þar sem eyjar, sker og skerjagarðar verja ströndina eða þar sem vogar og víkur draga úr ölduhraða og stuðla að öldusveigju. Þá skiptir aðdýpi og grunnsævi fyrir ströndinni og ekki síst ölduaðdragandi (fetch) miklu máli um hæð strandflóða og sjávarmagn sem tekur þátt í flóðinu. Strendur fyrir opnu, víðáttumiklu úthafi verða mun verr fyrir barðinu á slíkum flóðum en strendur innhafa eða þar sem stutt er milli landa og mesti mögulegi ölduaðdragandi því stuttur.
Þau áhrif himintungla sem mestu máli skipta eru togkraftar sólar og tungls. Þannig gætir strandflóða því meir sem þau eiga sér stað nær stórstraumi og þeim mun stærri sem straumurinn er.

Grindavíkurbrim

Brim haföldunnar.

Hafræn og veðurfarsleg ferli, eins og stormur og ölduhæð, krappleiki öldunnar og hraði stormsins og fleira slíkt, eru afgerandi þættir. Í stuttu máli má segja að því meiri sem stormurinn er, því hraðar sem lægðin, sem hann fylgir, fer yfir og því hraðar sem hún dýpkar, þeim mun hærri og krappari verður aldan. För lægðarinnar yfir hafflötinn og lækkandi loftþrýstingi fylgir ris sjávarborðsins, sem verður þeim mun hærra sem loftþrýstingur lækkar meir. Þetta sjávarborðsris myndar bungu á yfirborði sjávar sem eltir lægðina, og mætti kalla hana sjávarskafl (storm surge). Eftir því sem sjávarskaflinn er hærri og meiri um sig, þeim mun meiri verða áhrif hans þegar hann berst upp að ströndu og þeim mun verri verða strandflóðin.

Grindavíkurbrim

Brot haföldunnar.

Veðurlag dægrin á undan lægðinni, sem sjávarskaflinn og flóðið fylgja, skiptir einnig máli, einkum þegar svo háttar til að veðrin valda áhlaðanda, upphleðslu sjávar við ströndina, þ.e.a.s. veðrin hafa blásið sjó að ströndinni svo hann stendur þar hærra en ella. Einnig getur eldra veður, nýlega gengið yfir, haft veruleg áhrif á ölduhæð og öldumynstur á sjónum.
Af þessu ætti að vera ljóst að strandflóðin eru margræð fyrirbæri og þar af leiðandi eru þau einnig æði misjöfn. Hér við land eru strandflóð tíð, enda djúpar, hraðfara lægðir algengar, einkum að vetri, og ölduaðdragandi hér almennt langur.

Grindavíkurbrim

Hafaldan.

Algengast er að lægðirnar komi úr suðvestri og strandflóðin hér fylgi suðvest-, suð- og suðaustlægum stormum. Tíðust eru þau við suður- og suð-vesturströndina. Þessar strendur eru í farvegi lægðanna og suðurströndin er auk þess flöt, lítt vogskorin og að mestu leyti óvarin af eyjum og skerjum.
Svo vill til að Reykjanesskagi ver sunnanverðan Faxaflóa fyrir áhrifum lægðanna, þannig að hinir stóru sjávarskaflar sunnan úr hafi berast þar sjaldan ótruflaðir að ströndu. Í vestlægri öldu er ölduaðdragandi í Faxaflóa tiltölulega stuttur vegna nálægðar Grænlands, og vestanáttir eru sjaldgæfastar allra stífra vindátta hér á landi. Seltjarnarnes og Álftanes verja hluta af sunnanverðum Faxaflóa fyrir norðvestlægum öldum, einkum Hafnarfjörð og Straumsvíkursvæðið. Af þessu leiðir að við sunnanverðan Faxaflóa gætir strandflóða yfirleitt mun minna en veðurfarsleg efni annars standa til.

Grindavíkurbrim

Hafaldan brotnar.

Ströndin við Straum er á svæði þar sem strandflóð eru almennt tíð, en hún er frá náttúrunnar hendi vel varin fyrir áhrifum þeirra, þótt hún sé fremur opin fyrir og ekki varin af skerjagarði.
Á síðustu 200 árum hafa hátt í 60 strandflóð orðið við Suðvesturland, sem í þessu tilviki er talið frá Dyrhólaey vestur um til Skipaskaga. Þetta þýðar að meðaltímalengd milli strandflóða á svæðinu er um 3,3 ár. Ekki gætir þó allra þessara flóða í Faxaflóa, þar eð þau eru að mestu leyti fylgifiskur suðaust-, suð- og suðvestlægra átta og Faxaflói, einkum að sunnanverðu, nýtur skjóls af Reykjanesskaga í þess konar flóðum, eins og áður kom fram. Strandflóðin eru fyrst og fremst vetrarfyrirbæri. (2. mynd).

Jarðskjálftar og sprungumyndun

Sprungumyndun

3. mynd. Við Grindavík,
nánar tiltekið við suður-
endann á annarri þeirra
sprungureina sem valdið
geta sprungum í yfirborði
jarðar á Straumsvíkur-
svœðinu. A myndinni er
horft til NA, sunnan frá sjó
upp til bæjarins. Sprungan
teygist í lítið eitt hliðruðum
sprungubútum alla leið inn
að bœnum. Sprungukerfið
heldur áfram inn undir
byggðina, kemur síðan í
ljós aftur norðan hennar og
teygist þaðan norður eftir
heiðunum og allt að
Straumi.

Það er ekki einfalt mál að gera grein fyrir jarðskjálftavirkni og áhrifum jarðskjálfta þannig að umfangið verði augljóst. Jarðskjálftar eru afar breytilegir að stærð og áhrif þeirra eru því mismunandi. Áhrifin eru ekki einungis misjöfn á upptakasvæðinu og eftir stærð skjálftanna heldur breytast þau líka með fjarlægð og það misjafnlega, í samræmi við byggingu jarðskorpunnar. Því er ekki unnt að gera neina einfalda grein fyrir áhrifum jarðskjálfta á tiltekin svæði, t.d. Straumsvíkursvæðið. Áhrifin fara eftir því hvar upptakasvæði skjálftanna eru, hversu stórir skjálftarnir eru og um hvers konar jarðlög þeir berast.
Þau upptakasvæði jarðskjálfta sem líklegust eru til að hafa áhrif á Straumsvíkursvæðinu eru flekaskil jarðskorpunnar undir Reykjanesskaga, allt austur undir Ölfus, og einnig vestasti hluti þvergengisbeltisins sem liggur um Suðurland. Jarðskjálftar á þessum svæðum hafa tilhneigingu til að koma í hrinum, sem standa vikum, mánuðum eða jafnvel árum saman, með hundruðum og oftast þúsundum einstakra skjálfta. Flestir eru þessir skjálftar svo litlir að þeir finnast ekki, mælast aðeins á jarðskjálftamælum, og hafa því lítil sem engin áhrif á yfirborði. Skjálftunum fækkar yfirleitt jafnt og þétt með stærð. Stærð skjálftanna er gefin í stigum á Richter-kvarða. Kvarðinn er lógariþmískur; þannig er skjálfti upp á 4 stig tíu sinnum öflugri en skjálfti upp á 3 stig o.s.frv. Kvarðinn gefur til kynna orkulosun í upptökum skjálftans en segir ekkert um áhrifm af skjálftanum á mismunandi stöðum. Til þess að lýsa áhrifum jarðskjálfta á tilgreindum stöðum er notaður annar kvarði, Mercalli-kvarðinn, sem er gjörólíkur og minnir meir á stigakvarðann sem notaður er um vindstyrk. Skjálftahrina gekk yfir Reykjanesskagann á ámnum 1971 og 1972 og var hún vel rannsökuð (F.W. Klein o.Il. 1973). Hún einkenndist af einstökum, tiltölulega lillum hrinum og minni virkni þeirra á milli. Í stærstu hrinunni, sem stóð í um 8 sólarhringa, mældust um 14.600 kippir. Skjálftahrina þessi, 1971-1972, varð á flekaskilunum undir Reykjanesskaga og mátti af skjálftunum kortleggja skilin í fyrsta sinn. Síðan hafa fleiri slíkar hrinur komið og er ein slík, að vísu flóknari, í gangi nú og hefur verið undanfarin ár austar á flekaskilunum, á Hengilssvæðinu.

Grindavík

Grindavík – jarðskjálftar í nóv. 2023.

Það er yfirleitt ekki fyrr en skjálftarnir ná 3-4 stigum á Richter-kvarða að verulega áþreifanlegra áhrifa af þeim fer að gæta á yfirborði. Það er hins vegar háð gerð og byggingu jarðskorpunnar, spennuástandi hennar og upptakadýpi skjálftanna hver og hve mikil áhrifin verða. Ef skjálftarnir verða stærri en þetta fer áhrifanna að gæta mun meir, og skjálfti af stærðinni 7 hefur venjulega áhrif svo tugum kílómetra skiptir út fyrir upptakasvæðið. Á plötuskilunum á Reykjanesskaga má vænta stærstu skjálfta í kringum 6 stig, stækkandi austur á bóginn (Páll Halldórsson 1992). líkir skjálftar gætu haft þó nokkuð mikil áhrif á Straumsvíkursvæðinu, en þó varla til mikils skaða.

Jarðskálfti

Þann 26. ágúst 1896 hófust á Suðurlandi einhverjir mestu jarðskjálftar, sem sögur fara af hér á landi. Fyrsti kippurinn var snarpastur í Rangárvallasýslu og í Eystri hrepp í Árnessýslu, þar sem fjölmargir bæir hrundu til grunna. Næsta morgun kom annar kippur og virtist hann hafa verið snarpastur í Hrunamannahreppi, en þar féllu nokkrir bæir. Að kvöldi 5. september kom enn mjög snarpur kippur, sem olli miklu tjóni í Holtum, Skeið og Flóa.

Stærstu skjálftar, sem menn búast við á Suðurlandsþvergengisbeltinu, gætu farið eitthvað yfir 7 stig á Richter-kvarða. Slíkur skjálfti sem ætti upptök vestast á svæðinu, t.d. í Ölfusi eða undir Hellisheiði, mundi að líkindum hafa veruleg áhrif víða vestanfjalls og valda þar þó nokkru tjóni.
Líkur eru fyrir því að auk skjáfta á þessum alþekktu skjálftabeltum, þar sem jarðskorpuflekar snertast, komi öðru hverju skjálftar sem eiga upptök sín utan skjálftabeltanna. Slíkir skjálftar kallast gjaman innflekaskjálftar, til aðgreiningar frá flekajaðraskjálftum. Þeir verða vegna þess að spennubreytingar verða í skorpunni innan flekanna sjálfra, fjarri flekajöðrum, sem afleiðing af spennulosun í jarðskjálftum hingað og þangað við flekaskilin. Þessar spennubreytingar geta leitt til skjálfta, sem eiga sér upptök innan flekans, og virðast slíkir skjálftar geta orðið allsterkir.

Jarðskjálfti

Þann 26. ágúst 1896 hófust á Suðurlandi einhverjir mestu jarðskjálftar, sem sögur fara af hér á landi. Fyrsti kippurinn var snarpastur í Rangárvallasýslu og í Eystri hrepp í Árnessýslu, þar sem fjölmargir bæir hrundu til grunna. Næsta morgun kom annar kippur og virtist hann hafa verið snarpastur í Hrunamannahreppi, en þar féllu nokkrir bæir. Að kvöldi 5. september kom enn mjög snarpur kippur, sem olli miklu tjóni í Holtum, Skeið og Flóa.
Fólk var komið í háttinn þegar skjálfti 7,5 á Richter reið yfir. Síðan um 1700 hafa 7 jarðskjálftar verið á Suðurlandi og hafa haft styrkleika >VIII (1706, 1734, 1752, 1784, 1789, 1896 og 1912).
Svipað er að segja um Rangárvelli. Þar hafa bæir örugglega fallið 12 sinnum, líklega 17 sinnum, og þar hafa að minnsta kosti 5 jarðskjálftar siðan 1700 haft styrkleika >VIII eða 1725, 1732, 1784, 1896 og 1912. Aðeins einu sinni er vitað með vissu, að jarðskjálftar samfara byrjun Heklugoss hafi orðið svo sterkir, að bæir hafa hrunið, en líklegt, að það hafi skeð tvisvar eða þrisvar sinnum.

Upplýsingar um slíka skjálfta eru nokkuð af skornum skammti og við þeim er ennþá aðeins eitt ráð tiltækt: að byggja vel og gera miklar kröfur um styrkleika viðkvæmra mannvirkja. Slfkir skjálftar eru tíðari nærri flekaskilum en fjær þeim og því má ekki útiloka slíka skjálfta á Straumsvíkursvæðinu. Áhrif þeirragætu orðið mikil.
Augljósustu ummerki eftir jarðskjálfta í landslagi eru sprungur og misgengi. Reykjanesskagi einkennist mjög af sprungnum berggrunni og eftir skaganum liggja nokkrar mjög áberandi, samsíða sprungureinar frá suðvestri til norðausturs og sjást þær glöggt á jarðfræðikortum (Kristján Sæmundsson og Sigmundur Einarssson 1980). Á þeim eiga landsrekshreyfingarnar sér fyrst og fremst stað og þær einkennast af þrem megingerðum sprungna: opnum gjám (verða til við gliðnunartilfærslu), misgengjum (verða til við lóðréttar tilfærslur) og gosgígaröðum (sem eru yfirborðsmyndir sprungna sem flytja bergkviku að neðan og upp til yfirborðs). Vestast þessara reina liggur Reykjanessprungureinin, sem nær utan af Reykjaneshrygg um Reykjanes og norðaustur eftir Strandarheiði og Elliðavatni og allt upp í Mosfellssveit (Páll Imsland 1985). Vesturhluti hennar lendir í sjó við Stóru-Vatnsleysu, en eystri hlutinn fylgir þurrlendinu áfram norðaustur á bóginn og stefnir á Straumsvík og Hafnarfjörð.
SprungurÚr sjó stefnir sprungureinin aftur á land á innanverðu Álftanesi fyrir mynni Hafnarfjarðar. Sums staðar er þessi rein mjög áberandi í landinu, einkum á hraununumsem runnið hafa eftir að ísaldarjökulinn leysti af landinu fyrir um 10.000 árum. Þó hafa yngstu hraunin sums staðar runnið yfir sprungurnar og hulið þær. Þannig háttar til við Straum. Sprungur eru þar ekki áberandi í landinu, enda þekja ung hraun svæðið. Sprungureinin liggur samt sem áður undir þessum ungu hraunum og einnig úti fyrir ströndinni, og hún er sá hluti svæðisins sem líklegast er að hreyfist í jarðskjálftum í framtíðinni. Telja má að áhrif af jarðskjálftum á svæðinu í framtíðinni geti einkum orðið í fyrsta lagi má vænta þess að barmar sprungna í berginu gjögti vegna bylgjuhreyfinga sem fara um berggrunninn frá skjálftum á og utan svæðisins. Þetta gjögt getur haft margvísleg minni háttar áhrif á berggrunninn jafnt sem byggingar og önnur mannvirki sem liggja yfir sprungur.

Sprungur

Sprungur í nágrenni Reykjavíkur. Uppdráttur Jóns Jónssonar, jarðfræðings.

Í öðru lagi má vænta þess að á sumum þessara sprungna, á nokkru dýpi, brotni jörðin á ný og hreyfing verði á sprunguflötunum. Þar hliðrast þá barmarnir til og gjár opnast eða lokast, ganga á mis í lóðrétta eða lárétta stefnu. Sambland einhverra eða allra þessara hreyfingarþátta getur einnig átt sér stað. Slíkar hreyfingar gætu einnig átt sér stað við myndun nýrra sprungna á svæðinu, sjá 3. mynd. Myndun nýrra sprungna og hreyfing gamalla eins og hér var lýst er líkleg til að rjúfa vegi, lagnir í jörð og línur í lofti. Hún getur einnig raskað byggingum eða brotið þær illilega.
Í þriðja lagi er ekki ástæðulaust að ætla að misgengishreyfingar á sprungum á sjávarbotni úti fyrir ströndinni geti valdið flóðöldum af þeirri gerð sem kallast tsunami (sjávarskriða), þótt við þekkjum ekki dæmi þess héðan, en aðstæður til slíks eru fyrir hendi á Straumsvíkursvæðinu.
Tíðni sprunguhreyfinga og sprungumyndunar á þessu svæði er óþekkt, eins og raunar víðast hvar. Eðli slíkra atburða er margrætt og litlar tilraunir hafa verið gerðar til að slá tölu á þá.

Eldvirkni og hraunrennsli

Jarðfræðikort

Jarðfræðikort ISOR af Reykjanesskaga (Jón Jónsson og Kristján Sæmundsson).

Eins og lesa má af jarðfræðikortum (Kristján Sæmundsson og Sigmundur Einarsson 1980) er Straumsvíkursvæðið allt á ungum hraunum sem runnið hafa eftir að ísöld lauk. Austan svæðisins eru móbergshálsar sem orðið hafa til í eldgosum undir jöklum ísaldar. Rétt norðan við svæðið taka við grágrýtisholt mynduð við hraunrennsli á síðustu hlýskeiðum ísaldar. Eldsumbrot hafa því ekki aðeins sett svip sinn á svæðið heldur myndað það allt. Eldvirknin sem hér á hlut að máli er svokölluð rekeldvirkni, en það þýðir að bergkvikan kemur upp á sprungum sem tengjast andrekshreyfingum jarðskorpunnar. Kvika þessi er í nær öllum tilvikum basaltkvika, yfirleitt þunnlljótandi og heit og hefur því litla tilhneigingu til sprenginga.

Eldgos

Eldgos á Reykjanesskaga 2024.

Einkennandi fyrir hana eru þunn hraun sem ná mikilli útbreiðslu. Ekki hefur gosið á þessu svæði síðustu aldirnar.
Yngsta hraunið á Straumsvíkursvæðinu er venjulega kallað Kapelluhraun og er talið vera sama hraun og heitir í fornum heimildum Nýjahraun. Það rann skömmu eftir landnám. Nýlega hafa Sigmundur Einarsson o.fl. (1991) gert grein fyrir þessu hrauni. Kapelluhraun er hluti af hraunaklasa, sem þeir telja hafa runnið í hrinu sprungueldgosa, Krísuvíkureldum, sem stóðu á svæðinu líklegast í nokkra áratugi á 12. öld. Gossprungan, sem var virk í þessari hrinu, náði sunnan frá Latsfjalli við suðurenda Móhálsadals og norður á bóginn undir vesturhlíðum Undirhlíða, allt norður undir Helgafell. Hún er á Krýsuvíkursprungureininni, sem er næsta rein austan við Reykjanessprungureinina.

Helgafell

Austasti gígurinn á Ögmundarhraunsgígaröðinni 1151.

Hraun frá sprungunni runnu í þessum eldum í sjó beggja vegna á Reykjanesskaga, bæði við Krýsuvík hina fornu og Straum. Samkvæmt kolefnisaldursgreiningum rann Kapelluhraun á elleftu eða tólftu öld. Það er í góðu samræmi við hinar fornu heimildir um Nýjahraun. Nafnið Nýjahraun telja menn merki þess að hraunið hafi runnið eftir að menn komu til landsins og það er frá því fyrir árið 1343, því þá braut þar skip, eða eins og segir í Annál Flateyjarbókar (Storm 1888) við árið 1343: „…braut Katrínarsúðina við Nýjahraun…“

Hraunhóll

Hraunhóll undir Vatnsskarði. Upptök Kapelluhrauns.

Á þessu um það bil 850 ára gamla hrauni stendur álverið við Straum. Hraunið kom upp á gossprungu innan Krýsuvíkursprungureinarinnar en hefur runnið út úr henni til norðvesturs og inn yfir norðurhluta Reykjanessprungureinarinnar. Svo norðarlega á Reykjanesreininni hafa ekki komið upp nein eldgos svo vitað sé. Virkni hennar þar einkennist af tiltölulega grunnum jarðskjálftum og sprungumyndun. Það er því fyrst og fremst virkni á Krýsuvíkursprungureininni norðanverðri sem er líkleg til að ógna Straumsvíkursvæðinu með hraunrennsli.

Bollar

Bollagígar austan Lönguhlíðar.

Gosstöðvar eu líklegastar í Undirhlíðum eða vestanundir þeim. Eftir Krýsuvíkurelda á 13. öld hafa ekki komið upp hraun í nágrenni Straumsvíkursvæðisins. Landslagi er þannig háttað að hraun sem koma upp vestanundir Undirhlíðum eiga ekki annarra kosta völ en að renna út á hraunflákana til vesturs og norðurs og leita undan halla og þrýstingi frá kvikunni sem flæðir úr gígunum í átt til strandar, í átt að Straumsvík.

Straumslína

Straumslína frá Hamranesi.

Áður en að álverinu sjálfu kemur eru raflagnir, spennuvirki, þjóðvegur og fleira slíkt í rennslisleiðum hrauna; mannvirki sem skipta verulegu máli, bæði fyrir starfrækslu álversins og alla byggð sunnar á skaganum. Það er því ljóst að hraunflóðahætta er þarna til staðar, en ekkert er þekkt sem bendir til yfirvofandi hæltu. Náttúran á svæðinu hefur ekki sýnt nein þekkjanleg merki þess að þarna séu eldgos í uppsiglingu. Á hitt ber samt að líta að þetta er afkastamikið, virkt eldgosasvæði þar sem ekki hefur gosið í um 850 ár, og til eru vísbendingar um að virknin á Reykjanesskaganum gangi í hrinum með nokkurra alda aðgerðalitlum hléum. Hrinur þessar einkennast af jarðskjálftum, spmngumyndun og eldgosum.

Landsig og strandrof

Hvaleyri

Hvaleyrarfjara.

Ströndin á Suðvesturlandi er almennt að síga, en þó er á því viss óregla. Þetta er hægfara og lítið landsig, sem tengist annars vegar landrekshreyfingum og hins vegar eldvirkni svæðisins. Þessir tveir þættir vinna þannig: Höggunarhreyfingar landreksins valda því að stöku sinnum hrökkva til berggrunnsblokkir sem eru afmarkaðar af sprungum. Þær síga eða lyftast eftir atvikum og getur þá munað miklu, mörgum metrum, á hæðarstöðu þeirra fyrir og eftir. Skrið jarðskorpuflekanna burt frá landreksásnum stefnir þeim út á meira dýpi, í átt að kólnandi umhverfi, og hvort tveggja veldur örlitlu landsigi, millimetrabrotum á ári.

Reykjanesskagi - jarðfræði

Kort Jóns Jónssonar – Eldvirkni á nútíma.

Meginþáttur landsigsins er hins vegar jafnan talinn vera tengdur eldvirkninni. Því háttar þannig til að þegar bergkvikan berst upp á yfirborðið og hleðst þar upp sem hraun eða móbergsfjöll veldur hún auknu fargi á skorpuflekann. Uppbygging jarðlagastaflans hefur þannig tilhneigingu til að pressa flekana niður, þar eð þeir eru stinnir og á floti á seigfljótandi undirlagi. Nánar má lesa um orsakir þessar í áðurtilvitnaðri grein. Þessi síðasti þáttur gæti á Straumsvíkursvæðinu numið 1-3 mm á ári að jafnaði, eða um 2 cm á 10 árum, 20 cm á öld o.s.frv.
Af þessu sést að ekki er líklegt að landsig á Straumsvíkursvæðinu valdi miklum vandamálum. Hinu má samt ekki gleyma að landsigið hefur afleiðingar sem í samspili við sigið sjálft gætu aukið á áhrifin. Þessar afleiðingar eru aukin áhrif strandrofs. Þar sem ströndin sígur á sjórinn smám saman greiðari leið inn á landið og hefur meiri möguleika á að valda rofi og öðrum usla á strandsvæðinu. Engin töluleg gögn liggja fyrir um afköst strandrofs á svæðinu. Hin hljóða vá á ströndinni er greinilega til staðar á Straumsvíkursvæðinu, en í óþekktum mæli.“

Heimild:
-Náttúrufræðingurinn, 3.-4. tbl. 1998, Páll Imsland – Um náttúruvár á Straumsvíkursvæðinu, bls. 263-272.

Straumsvík

Straumsvík 1978 – loftmynd.

Kotvogur

Í 10. tölublaði Faxa árið 1962 er fjallað um Ketil Ketilsson í Kotvogi.

Ketill ketilsson

Ketill Ketilsson (1823-1902).

„Þann 13. maí 1902 andaðist í Kotvogi í Höfnum í Gullbringusýslu Ketill Ketilsson dbrm., og hafði hann þá búið í Kotvogi mesta rausnarbúi í 42 ár. Hann var fæddur 23. júlí 1823 á Svalbarða á Álftanesi í sömu sýslu. Faðir hans var Ketill Jónsson, nafnkenndur dugnaðar- og atorkumaður, bróðir Steingríms bónda á Hliði og þeirra mörgu og merkilegu systkina. Var móðurætt þeirra úr Skagafirði. En móðir Ketils í Kotvogi var Vigdís Jónsdóttir Daníelssonar hins ríka frá Stóru-Vogum. Var hún hið mesta góðkvendi og búforkur.
Þau Ketill og Vigdís áttu 3 syni, er allir náðu fullorðinsaldri, en báðir voru bræður Ketils Ketilssonar, andaðir á undan honum. Vigdís andaðist árið 1928, og bjó Ketill síðan sem ekkjumaður til þess um vorið 1831. Þá fluttist hann með börn sín og bú að Kirkjuvogi í Höfnum til húsfreyju Önnu Jónsdóttur dbrm. Sighvatssonar í Höskuldarkoti í Njarðvíkum, sem þá bjó ekkja í Kirkjuvogi, fyrst eftir Hákon lögréttumann Vilhjálmsson og svo eftir Halldór Gunnarsson hreppstjóra þar. Varð Ketill Jónsson þriðji maður hennar.

Kotvogur

Kotvogur.

Þar ólst Ketill Ketilsson upp með föður sínum og stjúpu sinni, sem gekk þeim bræðrum í móðurstað, ásamt sonum hennar, Vilhjálmi og Gunnari, og urðu þeir allir orðlagðir dugnaðarmenn og merkisbændur.
25 ára gamall gerðist Ketill lausamaður og byggði þá mjög stóran sexæring, sem hann gerði út og var formaður fyrir; hafði hann áður verið formaður fyrir föður sinn. Þá var sjósókn mikil í Höfnum og fór þangað hið duglegasta fólk úr sveitunum, sérstaklega til þessara þriggja formanna, Vilhjálms Gunnars og Ketils, sem allir kepptu hver við annan, og mun sú sjósókn og þau aflabrögð verða lengi í minnum höfð.

Kotvogur

Kotvogur – smiðja.

Árið 1858 kvæntist Ketill Ketilsson ungfrú Vilborgu Eiríksdóttur frá Litlalandi í Ölfusi, mesta valkvendi og búsýslukonu. Áttu þau 7 börn. Dó 1. í æsku, 2. er Ketill óðalsbóndi og hreppsnefndaroddviti í Kotvogi, kvæntur Hildi Jónsdóttur prests Thorarensens frá Stórholti í Dalasýslu. 3. er Ólafur hreppstjóri, bóndi á Kalmanstjörn, kvæntur Steinunni Ólafsdóttur prests, síðast á Stað í Grindavík. 4. er Vilhjálmur Kristinn sýslunefndarmaður, bóndi í Kirkjuvogi, kvæntur Valgerði Jóakimsdóttur frá Prestsbakka. 5. er Helga, ekkja eftir síra Brynjúlf Gunnarsson á Stað. 6. er Vigdís, kona Ólafs Ásbjörnssonar verzlunarmanns í Reykjavík. 7. Eiríkur, er dó 1897, en var hreppstjóri og sýslunefndarmaður í Grindavík, kvæntur Jóhönnu Einarsdóttur frá Garðhúsum í Grindavík.

Kotvogur

Kotvogur 2025.

Fyrstu tvö árin eftir að Ketill kvæntist, bjó hann sem þurrabúðarmaður, en vorið 1859 fluttist hann að eignarjörð sinni Hvalsnesi og bjó þar til vorsins 1860. Þá um veturinn á undan andaðist stjúpa hans og bað þá Ketill faðir hans hann að flytjast að Kotvogi, og fékk Ketill yngri þá jörð til eignar. Nú tók hann að byggja upp bæinn þar og bæta jörðina. Kotvogur er með reisulegri bændabýlum.

Hvalsneskirkja

Hvalsneskirkja.

Á Hvalsnesi byggði Ketill stóra og vandaða timburkirkju 1864, en 1889 byggði hann þar aftur steinkirkju, án þess að hin fyrri væri farin að skemmast til muna, til þess að börn sín þyrftu ekki að kosta til aðgerðar á hinni fyrri. Báðar þessar kirkjur voru mjög vandaðar og vel og traustlega byggðar, enda mun tæplega traustari bygging hjá öðrum en honum né meira í borið. Rausnarmaður var hann hinn mesti og hjálpfús. Einn vetur gaf hann fæðingarhreppi sínum mikið af korni.

Kotvogur

Kotvogur 2025.

Ketill heitinn var mjög höfðinlegur maður á velli, fullar 3 álnir á hæð og beinvaxinn, mjög glaðlegur í viðmóti og söngmaður með afbrigðum. Hreppstjóri var hann 12 ár í Hafnarhreppi, hreppsnefndarmaður og sáttasemjari lengi. Gestrisinn var hann mjög og yfirleitt var heimili þeirra hjóna eitt hið blómlegasta og reglusamasta bændaheimili. Vilborg kona Ketils andaðist í október 1906. — Þetta er um Ketil kveðið:

Garpsinnaður, gestrisinn,
góðhjartaður, ófeiminn,
listahraður, lángefinn,
lyndisglaður, velmetinn.

Kunnugur (Óðinn, janúar 1912).“

Heimild:
-Faxi, 10. tbl. 01.12.1962, Ketill ketilsson í Kotvogi, bls. 215.

Kotvogur

Kotvogur.

Hafnarfjörður

Í Lesbók Morgunblaðsins 1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið“ undir fyrir sögninni „Veitingar að vild og sungið í Almannagjá„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.
Um er að ræða IV og lokakafla í sögu þessa tímabils.

Umbætur á húsum og löndum
HafnarfjörðurÞetta sumar lét Hellyer gera margar og miklar umbætur á húsum og löndum í Svendborg. Júlíus Nýborg skipasmiður sá um allar smíðar og viðgerðir bæði í landi og á skipunum. Honum til aðstoðar, meðal annarra, var Níels í Kletti. Verkstjórar við skverkunina voru Sigurður Þórólfsson og Þórður Einarsson, sem um eitt skeið var rafljósavörður í bænum, ævinlega nefndur Þórður ljósa. Umsjónarmaður með vörum til skipanna var Englendingur að nafni Johnson, ákaflega sver og feitur karl og hafði áður verið togaraskipstjóri. Annar Englendingur sá um allt sem viðkom vélum skipanna, en nafn hans er liðið mér úr minni.

Hafnarfjörður

Sendborg.

Margir duglegir strákar unnu þarna í Svendborg. Sérstaklega minnist ég Jóns Guðmundssonar, sem síðar varð yfirlögregluþjónn í Hafnarfirði. Hann aðstoðaði m.a. Englendingana við flutning á vörum til skipanna.
Lífið í Hafnarfirði á fyrsta fjórðungi aldarinnar var tilbreytingarlítið; — að minnsta kosti myndi mönnum finnast það nú ef þeir hyrfu þetta spölkom aftur í tímann. Allt snerist um fisk, vinnan var fiskur og fiskurinn var vinnan og fiskur var uppistaðan í daglegri fæðu. „Vantar þig ekki í soðið,“ sögðu sjómennimir þegar þeir komu úr róðri.

Hafnarfjörður

Uppskipun á fiski í Hafnarfjarðarhöfn.

„Taktu hann þennan. Er þessi kannski ekki nógu góður?“ Og engrar greiðslu var krafist. Þannig var samhjálpin, eðlileg og ómeðvituð. En núna, þegar allt er að breytast eða orðið breytt, er svona lagað kallað frumstætt og vekur furðu. Allt er selt og allt er tilbreyting frá daglegu amstri varð því eftirminnileg og umtöluð.

Skemmtiferðir Bookless og Hellyers
Á sínum tíma þótti það ekki lítil tilbreyting þegar Booklessbræður tóku upp þann sið að bjóða fólki sínu i skemmtiferð.
Þessar skemmtiferðir á vegum Booklessbræðra þættu nú ekki tilkomumiklar á nútímavísu. Þær voru fólgnar í því að boðið var upp á veitingar eins og hver vildi suður við Grísanes eða á Hamranesflötum og fóru þangað flestir gangandi því að fæstir áttu fararskjóta. Vel man ég eftir einni slíkri skemmtiferð.
HafnarfjörðurÞegar veitingar höfðu verið þegnar hófst íþróttakeppni. Var mönnum skipt í flokka eftir aldri og fengu allir verðlaun að lokinni keppni. Í þriðja flokki karla tóku þrír þátt í hlaupi. Það vom þeir Bjarni Narfason, Magnús í Brúarhrauni og Ándrés Guðmundsson, faðir Gríms Andréssonar og þeirra systkina. Hlaut Magnús fyrstu verðlaun, sem var göngustafur. Sagði hann að göngustafurinn hefði komið sér vel á heimleið, því hann hefði orðið dálítið valtur á fótum eftir trakteringar þeirra skosku!

Boddíbíll

Boddíbíll.

Bjarni hlaut önnur verðlaun og gekk heim hjálparlaust, en Grímur þriðju og gekk víst ekki nema hálfa leiðina! Þetta vakti ánægju og gleði í fásinni og tilbreytingarleysi daganna.
Svo var það eitt árið, sem þeir Hellyersbræður störfuðu hér, að þeir ákváðu að feta í fótspor fyrirrennara sinna, þeirra Booklessbræðra, og bjóða fólki sínu í skemmtiferð og skyldi nú fara til Þingvalla. Var okkur verktökum, ásamt öllu verkafólkinu, boðið með, en þátttakan var nú ekki mikil miðað við allan þann fjölda sem hjá þeim vann. Farkostirnir vora venjulegir flutningabílar. Á þeim bílum sem best voru úr garði gerðir var húsgrind með bekkjum í, klædd með striga. Víst var um það að allir, sem tóku þátt í ferðinni, voru ánægðir yfir farkostunum og glaðir í sinni og það var besta veganestið.

Ferðalag

Ferðamáti í byrjun 20. aldar. Boddíbíll í bakgrunni.

Á austurleiðinni lentu þeir saman í bíl Guðmundur Gíslason frá Tjörn, Finnbogi Jónsson, Marijón Benediktsson og Janus Gíslason. Eitthvað var nú skrafað í bílnum þeim því það bar helst til tíðinda á leiðinni austur að þeir Guðmundur og Finnbogi hótuðu að fara úr bílnum og verða eftir ef þeir Janus og Marijón hættu ekki sínu klúra orðbragði! Ekki varð þó úr að þeir yfirgæfu bílinn og að lokum tókst að koma á sættum sem entust þeim nokkum veginn á leiðarenda.

Rómantík á Þingvöllum

Þingvellir

Þingvellir 1915 – póstkort.

Þennan sunnudag var sólskin og bliða allan daginn. Þá eru Þingvellir yndislegur staður og náttúrufegurðin í allri sinni fjölbreytni óviðjafnanleg. Mér fannst eins og ég kæmist í persónulega snertingu við þá atburði sem þarna hafa átt sér stað í gegnum tíðina, sérstaklega þá atburði sem frá er sagt í Njálu. Þingvellir í blíðviðri gefa atburðum sögunnar, sem við staðinn era tengdir, enn
rómantískari blæ. Gunnar og Hallgerður verða enn glæsilegri þar sem þau ganga eftir Almannagjá í kvöldkyrrðinni, Skarphéðinn enn tilkomumeiri þegar hann veður að Þorkeli hák í liðsbónarferð og hótar að keyra Rimmugýgju í höfuð honum og enn meiri ljóma stafar af Þorgeiri Ljósvetningagoða þegar hann skríður undan feldinum og sættir þingheim.

Valhöll

Valhöll 1915.

Þarna nutum við dagsins í blíðviðri á Þingvöllum í boði atvinnurekandans, Hellyer Bros. Ltd. í Hull, og skemmtum okkur svikalaust.
Fólk hafði með sér nesti og þess var neytt á víð og dreif, farið í leiki, keppt í hlaupi og kefladrætti svo að eitthvað sé nefnt. Í kapphlaupinu var fólki skipt í flokka eftir kynjum og aldri. Man ég vel að um fyrsta sætið í öldungaflokki karla kepptu þeir Jón Einarsson og Pétur Snæland og varð Jón hlutskarpari eftir harða keppni.

Sungið fullum hálsi

Almannagjá

Almannagjá.

Þegar líða tók á daginn söfnuðumst sum okkar saman í Almannagjá, einkum þau okkar sem voru úr söngkór stúkunnar Morgunstjarnan, og fóra að syngja fullum hálsi ættjarðarlög, m.a. Öxar við ána. Fannst okkur söngurinn hljóma vel í gjánni. Brátt veitum við því athygli að talsverður áheyrendahópur er kominn í gjána og hlýðir á sönginn. Mestur hluti þess fólks voru farþegar á skemmtiferðaskipi sem statt var í Reykjavík. Er nú komið til okkar og við beðin að syngja meira af íslenskum þjóðlögum. Við tökum vel í það og var nú reynt að vanda sig eftir bestu getu og sungum við mörg lögin þrí- og fjórraddað.

Þingvellir

Þingvellir – Almannagjá.

Að lokum dettur okkur í hug að syngja þjóðsönginn. Þegar við erum í þann veginn að bylja vindur sér til okkar maður úr ferðamannahópnum og syngur tenórinn í þjóðsöngnum. Þetta var Þorsteinn, bróðir Péturs Jónssonar óperusöngvara, og var heldur betur liðtækur. Þegar söngnum var lokið víkur sér amerísk kona að minni ungu konu, Jensínu Egilsdóttur, og þakkar henni sérstaklega fyrir sönginn. Segist hún hafa veitt því athygli hversu mikla og fagra rödd hún hafi og biður hana að þiggja af sér fimm dollara seðil til minningar sem örlítinn virðingar- og þakklætisvott fyrir söng hennar.

Og sumarið leið

Hafnarfjörður

Starfsmannahús Hellyers.

Allt var þetta eftirminnilegt; ferðin fram og til baka, veðurblíðan, náttúrufegurðin, söngurinn. Þegar við héldum heim á okkar fimm flutningabílum með trébekkjum á palli og húsgrind klædd í striga þá fannst mér þetta verið hafa dásamlegur dagur sem fengið hefði dýrðlegan endi. Og upp í huga minn kom þetta ágæta erindi eftir séra Hallgrím:

Gott er að hætta hverjum leik
þá hæst fram fer.
Nú skal hafa sig á kreik.
Vel sé þeim sem veitti mér.

Hafnarfjörður

Togarinn Ceresio var í eigu Hellyers.

Var nú ekið heim í kvöldkyrðinni og bar ekkert til tíðinda sem frásagnarvert geti talist.
Daginn eftir tók hversdagsleikinn við. Nóg var að starfa, — allra beið þrotlaust starf. Hjá okkur lá fyrir að losa togara, kola togara og leggja fiskreit; — hjá Svenborgarfólkinu að þvo fisk, stafla fiski eða breiða fisk ef þurrkur yrði.
Og sumarið leið, þetta blíðviðrasumar, og vinnan var alltaf meira en nóg. Við lögðum Mr. Allans-reitinn milli þess sem við losuðum fiskinn úr togurunum eða kol og salt úr flutningaskipum. — Og árið leið til enda við umstang og erfiði.

Tryggvi skar sig úr

Hafnarfjörður

Imperialist var smíðaður hjá Cook Welton & Gemmell Ltd í Beverley á Englandi árið 1924 fyrir Hellyers Bros Ltd í Hull. 488 brl. 800 ha. 3 þenslu gufuvél. Smíðanúmer 457. Hann var gerður út á saltfiskvertíðinni frá Hafnarfirði 1925-29 af Hellyer-bræðrum. Tryggvi Ófeigsson var fiskiskipstjóri, og segir af skipinu í ævisögu hans eftir Ásgeir Jakobsson.

Næsta ár komu Hellyersbræður með skip sín á ný, en það var ekki nærri eins mikill kraftur og líf í útgerðinni og áður hafði verið. Fiskiskipstjórarnir íslensku fengu ekki að ráða eða höfðu ekki þau bein í nefi sem þurfti til að taka völdin í sínar hendur, enda ungir og lítt reyndir, og gekk illa að fiska.
Tryggvi Ófeigsson skipstjóri á Imperialist skar sig úr hvað þetta snerti. Hann fór ekki eftir öðru en eigin sannfæringu og eigin hugboði og lét aldrei í minni pokann fyrir þeim bresku, enda fiskaði hann meira en hinir. Atlæti og aðbúnaður um borð var betri hjá Tryggva en hinum. Það gætti óánægju í áhöfnum hinna togaranna, enda var á takmörkum að mannskapurinn fengi nóg að borða. Er þá ekki að sökum að spyrja: úr afköstum dregur, óánægjan býr um sig og þá er ekki við miklu að búast.

Hafnarfjörður

Togarinn Menja.

Á síðari hluta Hellyerstímabilsins finnst mér færra til frásagnar. Við unnum við ensku togarana meðan þeir lögðu hér upp fyrir sömu eða svipuð kjör og við sömdum um á áramótum 1924—25. Auk þess afgreiddum við botnvörpungana Ver og Víði, Ými og Menju. Ýmiss konar aðra vinnu tókum við að okkur eftir því sem til féll. Á sumrum fórum við austur í Arnarbæli og heyjuðum til viðbótar Selskarðstúninu. Tíðin var einmuna góð á þessum árum og heyskapur jafnan ágætur.

Samanburður út í hött

Hafnarfjörður


Saltfisklöndun úr togaranum Garðari GK 25. Tekið um borð í skipinu og sér yfir fremri hluta þess, bakborðsmegin. Um borð eru verkamenn að vinnu, flestir á nankinsjökkum, buxum og með derhúfur. Einnig tveir drengir á þilfari togarans. Löndunarskúffa. Net strengt milli skips og bryggju. Á bryggju tveir vörubílar, verið að kasta fiski á annan þeirra. T.v. löndunarkrani, sést að hluta, löndunarskúffa með fiski í hangir í krana og heldur maður í reipi á henni. Í bakgrunninum bryggjur, hús og þorp.
Nánari upplýsingar:
1) Edinborgarhúsið (nú horfið). Ágúst Flygenring var þar til húsa með umsvif sín.
2) Salthús (nú horfið).
3) Akurgerðishúsið (nú horfið). Þar var m.a. verslun Gunnlaugs Stefánssonar og skrifstofur Sviða.
4) Jón Einarsson, verkam., áður verkstjóri í Hafnarfirði.
5) Vöskunarhús Edinborgar.
6) Fiskverkunarhús Akurgerðis.
7) Bæjarbryggjan.
8) Janus (Gíslason) bílstjóri.

Rétt finnst mér að geta þess hvað við fengum fyrir vinnuna. Eg geri það raunar til gamans, því samanburður við nútímann virðist ógjörningur. Tæknin er komin í margföldum mæli til liðs í svona vinnu, vélaafl komið í stað vöðva og verðlag og kaupgjald hefur breyst svo mjög í krónum talið að allur samanburður er út í hött. En verð á ýmsum þessara verka árið 1926 var sem hér segir:
Uppskipun á fiski úr togara, komið á bíl kr. 3.30 pr. tonn.
Kola togara með tippvögnum kr. 1.70 pr. tonn.
Kola togara með pokum kr. 2.55 pr. tonn.
Útskipað salti í togara með pokum kr. 2.60 pr. tonn.
Útskipað salti í togara með tippvögnum kr. 1.60 pr. tonn.
Uppskipun á kolum úr fragtskipi í pokum kr. 2.60 pr. tonn.
Uppskipun á kolum, laust í trogum og á bíla kr. 1.65 pr. tonn.
Uppskipun á salti í pokum kr. 2.50 pr. tonn.
Eftirvinna var í hlutföllunum 3:5.

Það sem úrslitum réði
Útgerð Hellyersbræðra varaði næstu árin, en kraftur hennar fór sídvínandi. Árið 1929 sigldu þeir brott með sinn fríða flota, saddir af sínu umstangi hér. Að þeim var mikil eftirsjá og brottför þeirra var þungt áfali fyrir atvinnulífið. Sú var þó bót í máli að innlend botnvörpungaútgerð og önnur útgerðarstarfsemi var komin á fót og dafnaði og því vofði atvinnuleysi ekki yfir á sama hátt og 1922, þegar Bookless Bros. Ltd. varð gjaldþrota.

Hafnarfjörður

Hafnarfjarðarhöfn 1910.

Þessir tæpu tveir áratugir, frá 1910 til 1930, mætti ef til vill með réttu kalla breska tímabilið í atvinnusögu Hafnarfjarðar. Þótt önnur atvinnustarfsemi hafi verið að sækja í sig veðrið á þessum árum var hún ekki nema svipur hjá sjón við hliðina á þessum skosku og ensku risum. Afkoma fólks og atvinnulífið hér byggðist að verulegu leyti á þeim.
Á þessu tímabili var töluvert aðstreymi fólks til Hafnarfjarðar og margir komu hingað utan af landi til að vinna meðan vertíðarnar stóðu sem hæst; — og það er óhætt að segja að margur hlaut góða umbun síns erfiðis.

Hanarfjörður

Fiskvinnslufólk við aðgerð á plani bæjarútgerðarinnar við Vesturgötu. Vestan við bárujárnsgirðinguna sést kolabingur og í eitt af húsum Helleyers.

Hellyersbræðrum þótti erfítt og umfangsmikið að gera út á veiðar í salt. Í því var fólgin mikil fjárfesting sem skilaði sér ekki til baka fyrr en seint og um síðir, en þegar fiskurinn var ísaður um borð var annað upp á teningnum; það var jafnvel búið að gera upp túrinn þegar skipið fór í næstu veiðiferð.
„Það er léttara að gera út sextíu togara frá Hull á veiðar í ís en sex héðan á veiðar í salt,“ sagði Mr. Owen Hellyer eitt sinn við mig.
Það var þetta sem úrslitum réði.“

Hér líkur skrifum af Hellyersútgerðinni sem og útgerðaratvinnuháttum í Hafnarfirði á árunum 1924-1929. Skrifin eru byggð á endurminningum Gísla Sigurgeirsson, sem nú er látinn. Ljóst er að margt hefur breyst í framangreindum efnum á skömmum tíma. Þess vegna eru frásagnir sem þessar svo mikilvægar til að efla meðvitund okkar, sem teljum okkur lifa í nútímanum.
Skrifarinn, Snorri Jónsson (1928-2016), starfaði við Flensborgarskóla.

Framhald…

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 10. tbl. 11.03.1995, Snorri Jónsson, Hellyerstímabilið IV, Veitingar að vild og sungið í Almannagjá, bls. 6-7.

Hafnarfjörður

Krosseyrarvegur 7. Húsið er teiknað af Geir Zoega, fyrir útgerðarfyrirtækið Hellyers bros.

Smalaskáli

Sléttuhlíð og hluti Gráhelluhrauns tilheyrðu áður fyrr upplandi Hamarskots, sem var ein af hjáleigum kirkjustaðarins í Görðum.

Jón Magnússon

Jón Magnússon (1902-2002).

Sumarið 1945 fékk Jón Magnússon í Skuld og eiginkona hans Elín Björnsdóttir úthlutað land í Smalahvammi vestan við syðsta Klifsholt. Hann reisti þar bústað sinn sem hann nefndi Smalaskála og hóf mikið ræktunarstarf. Landið sem Jón fékk til afnota var nánast örfoka hvammur sem stendur nokkru sunnar og ofar í landinu en bústaðirnir í Sléttuhlíð. Í auglýsingu um Reykjanesfólkvang segir m.a. um mörkin: „Lína dregin.. á mörkum Garðahrepps og Hafnarfjarðar við Kershelli. Þaðan eftir þeim mörkum inn fyrir sumarbústaðahverfi í Sléttuhlíð á hæð er Klifsholt heitir…“.

Smalaskáli ber Jóni og fjölskyldu hans gott vitni og það er ljóst að hann og ættmenni hans eru með græna fingur, eins og frægt er. Nægir að nefna gróðrastöðina Skuld sem Jón stofnsetti árið 1952.

Elín Björnsdóttir

Elín Björnsdóttir (1903-1988).

Gróðrarstöðin útvegaði Hafnfirðingum og íbúum helstu nágranna byggðarlaga fjölbreyttan trjágróður um langt árabil og þar ræktaði Jón m.a. beinstofna birkitré sem sett hafa svip á garða um allan bæinn. Í trjálundinum í Smalahvammi er minningarsteinn um eiginkonu Jóns, Elínu, sem lést árið 1988. Jón lést árið 2002, á hundraðasta aldursári.

Í Morgunblaðiðinu árið 1986 var m.a. fjallað atorkusemi Jóns á 40 ára afmæli Skógræktarfélag Hafnarfjarðar og Garðabæjar undir fyrirsögninni „Að skila landinu betra í hendur afkomendanna“: „Skilyrði til skógræktar væru óvíða erfíðari en í nágrenni Hafnarfjarðar og Garðabæjar þar sem skiptust á blásnir melar og hrjóstug hraun. Mikið starf biðu því ræktunarmannanna en til marks um það hvað hægt væri að gera væri Smalaskáli Jóns í holtinu fyrir ofan Sléttuhlíð.

Magnús Magnússon

Magnús Magnússon í Skuld.

Upp af örfoka landi reis þar gróskumikill skógur, sem sýndi hvaða framtíð gat beðið holtanna í kring“. Jón minntist að þessu tilefni á áníðsluna, sem landið hefði orðið fyrir af illri nauðsyn vegna beitar um aldaraðir, hvernig skógurinn hefði verið höggvinn til kolagerðar og beittur miskunnarlaust uns svo var komið, að bældar kjarrleifar voru einar eftir á stöku stað. Hafði Jón ljóðperlur þjóðskáldanna á hraðbergi og sagði, að við skulduðum landinu fósturlaunin. Sjálfur hafi honum hefði ávallt fundist sem honum bæri skylda til að reyna að skila landinu betra í hendur komandi kynslóða.

Í Ársriti Skógræktarfélags Íslands árið 1981 er getið um Smalaskála Jóns í Skuld: „Einn öflugsti liðsmaður Skógræktarfélagsins frá upphafi var Jón Magnússon sem var ætíð kenndur við fæðingarheimili sitt Skuld í Hafnarfirði. Þáttur hans í starfseminni er svo margháttaður að ekki gefst rúm til að fjalla um það allt, en við hæfi er að nefna hér ræktunarstarf hans í Smalahvammi í Syðsta-Klifsholti. Þar hafði faðir hans stundum heyjað á sumrin en þegar Jón fékk landinu úthlutað 1945 fyrir sumarbústað var það ekki svipur hjá sjón.

Smalaskáli

Smalaskáli 1949.

Áður hafði landið verið sumar- og vetrarbithagi Kaldársels, en skammt frá hvamminum eru Kaldárselshellar sem voru vetrarskjól útigangssauða Garðhverfinga. Þar er einnig skálatóft fjársmala sem hvammurinn dregur nafn sitt af.
Landið var lítið annað en blásnir moldarflekkir, stórgrýtt holt og stöku rofabörð. Jón byrjaði á að stinga niður börðin, hlaða upp kanta til að mynda skjó, sá í landið og stöðva uppblástur. Hann gróðursetti skógarfuru sem lúsin fór illa með, einnig sitkagreni frá Kanada sem hann ræktaði sjálfur, rauðgreni, stafafurur, bergfurur og fjallaþin.

Smalaskáli

Smalaskáli 1949. Jón að dytta að bústaðnum.

Birkið sem var fyrir í landinu var orðið úrkynjað af margra ára áþján, ofbeit og illri meðferð. Það hefur varla náð sé enn, nema þau tré sem Jón klippti að mestu niður. Nú er Smalaskálahvammur gróskumikill skógarreitur sem ber Jóni og fjölskyldu hans gott vitni. Jón Magnússon fæddist í 20. september 1902 í gamla bænum Skuld í suðurhluta Hafnarfarðar, en þar í túninun setti hann seinna á laggirnar samnefnda gróðrastöð. Jón starfaði lengi sem vörubílstjóri og rak um tíma Áætlunarbíla Hafnarfjarðar ásamt bræðrum sínum og vinum, en hann helgaði sig að mestu gróðrastöðinni seinni hluta ævinnar. Jón var á meðal stofnenda Skógræktarfélags Hafnarfjarðar og stjórnarmaður frá upphafi og var gerður að heiðursfélaga á 40 ára afmæli félagsins 1986.“

Smalaskáli

Smalaskáli 1966.

Í Morgunblaðinu árið 1999 var viðtal við undir fyrirsögninni „Fékk áhuga á ræktun með móðurmjólkinni“. Í inngani segir að Jón Magnússon, sem gjarnan er kenndur við gróðrarstöðina, Skuld í Hafnarfírði, varð þekktur fyrir margt löngu fyrir að hafa ræktað fallegt birki. Skapti Hallgrímsson spjallaði við Jón, sem nú er orðinn 97 ára.

„Jón kveðst hafa byrjað að rækta birkihríslur um 1940 en áhugann hafi hann líklega fengið með móðurmjólkinni.
„Þetta gekk þokkalega. Ég var talinn vera með ágætt birki,“ segir Jón og er lítillátur þegar hann rifjar upp liðna tíma. Upphaflega var ræktunin einungis áhugamál hans en síðar aðalstarf.

Birki

Beinstofna birki.

„Ég var vörubílstjóri lengi vel og hafði þetta í hjáverkum í mörg ár, en svo óx þetta smátt og smátt og það endaði með því að ég hætti í akstrinum og sneri mér eingöngu að þessu.“
Og hann segist fyrst og fremst hafa haft áhuga á að rækta birki.
„Ég var líka með aspir og furu og greni en fyrst og fremst lagði ég áherslu á birkið. Mér þótti líka vænst um það því birkið var það íslenskasta af því öllu. Birkið átti sinn þátt í því að þjóðin gat lifað í landinu á hennar dimmustu dögum því það var sótt svo margt í birkið, til dæmis eldiviður og byggingarefni.“
Og Jón neitar því ekki að hafa verið talinn rækta betra birki en aðrir, þegar talið berst að því á nýjan leik.
„Já, mér tókst það, og ég lagði mig dálítið fram um það. Ég sá fljótlega að stundum var ekkert sameiginlegt nema nafnið; trén voru mjög breytileg og ég lagði mig fram um að fá þau sem fallegust. Með því að ala upp undan fallegum trjám; nota fræ af fallegustu plöntunum sem ég var með, tókst mér smám saman að fá sífellt fallegri tré.“

Aldrei fullkomlega ánægður

Birki

Birki.

En hvernig skyldu birkihríslur Jóns í Skuld hafa verið frábrugðnar öðrum?
Því svarar Jón þannig: „Þær voru beinni, þróttmeiri, laufmeiri og laufstærri; það var einhvern veginn annar blær á þeim. Birkið hjá mér þótti fallegri á allan hátt.“
Jón er 97 ára og segist aðspurður eiginlega nýhættur störfum í gróðrarstöðinni, sem er til húsa við Lynghvamm í Hafnarfirði.
„Stöðin er enn starfandi og nú er það dóttir mín, Guðrún Þóra, sem rekur hana og Gunnar [Hilmarsson], sonur hennar, sem er lærður garðyrkjumaður, starfar þar einnig. Ég hafði mikinn áhuga á þessu en hins vegar enga þekkingu. Ég lærði aldrei neitt í þessum fræðum.“
En hvers vegna hafði Jón svo mikinn áhuga á ræktuninni sem raun ber vitni?
„Ég hef líklega drukkið hann í mig með móðurmjólkinni,“ segir hann. „Mamma var mikið fyrir alla ræktun og fyrir að halda lífi í ýmsu. Og ég byrjaði snemma; innan við fermingu fór ég að hirða birkihríslur, smáanga, hérna uppi í Vatnshlíð og flutti heim í garðholu sem ég var með heimundir bæ. Þannig byrjaði þetta – og varð smátt og smátt meira.“
Jón MagnússonJón fæddist 20. september 1902 og er því nýorðinn 97 ára. „Ég fæddist í gömlum bæ sem hét Guðrúnarkot og það stóð hér um bil á sama stað og heimili mitt er núna. Svo byggði faðir minn timburhús 1906 til hliðar við gamla bæinn og hlaut það nafnið Skuld því það var byggt fyrir lánsfé og í skuld. Og ég hef kunnað vel við nafnið, er oft nefndur Jón í Skuld af öllum kunnugum og kann vel við það. Mér finnst engin minnkun að því.“
Hann segir ómögulegt að vita hversu mörgum birkihríslum hann hafi plantað um ævina; segir þær örugglega skipta þúsundum, bæði á svæðinu heima hjá sér og eins uppi í Ási þar sem hann keypti land. „Ég ræktaði líka þar vegna þess að ég hafði ekki orðið nóg land hér heima.“

Stofnaði ÁBH

Áætlunarbifreið

Áætlunarbíll – Hafnarfjörður var enginn svefnbær Reykjavíkur á fimmta áratug síðustu aldar heldur algjörlega sjálfbært samfélag en svo vel innan viðráðanlegra marka fyrir almenning í Reykjavík, að fólk hafði ráð á að skreppa suður í þennan fallega og vinalega bæ til að fara í Bæjarbíó eða Hafnarfjarðarbíó. Ellegar þá að eyða eftirmiðdagsstund þar syðra á helgidögum og borða nestið sitt í Hellisgerði.

Jón í Skuld starfaði lengi sem bílstjóri og hugaði að trjáræktinni í hjáverkum, eins og áður kom fram. „Ég var einn af eigendum ÁBH, Áætlunarbíla Hafnarfjarðar. Við vorum sex sem stofnuðum og áttum það félag og unnum að því í mörg ár. Ég vann í fimmtán til tuttugu ár sem bílstjóri, en hætti svo í akstrinum og sneri mér alfarið að þessu.“
Jón segir að áhugi fólks á trjám hafi vaknað í lok þriðja áratugar aldarinnar. „Um það leyti fór að vakna áhugi hjá almenningi á að fegra í kringum sig; að fegra lóðir sínar með trjám og blómum. Fram að þeim tíma var ákaflega dauft yfir öllum svoleiðis framkvæmdum. Fólk hafði lítinn áhuga og kannski lítil tækifæri til þess.“
Hann segir mjög lítið hafa verið um tré í görðum á þeim tíma, „en það var danskur kaupmaður sem hét Hansen hér í Vesturbænum í Hafnarfirði sem flutti inn tré. Það voru fyrstu trén sem voru hér í bænum og ég man að við gerðum okkur ferð til að skoða þessi tré.

Birki

Birki.

Þetta hefur sennilega verið reyniviður, fluttur frá Danmörku. Þegar fólk sá þessi tré vaxa upp kviknaði áhugi hjá ýmsum að fegra í kringum sig.“
En skyldi Jón í Skuld ánægður með hvemig til hefur tekist?
„Já, ég er það, en auðvitað mætti gera meira. Áhugi er alltaf heldur að aukast á ræktun og því að fegra í kringum sig. Fyrst var jafnvel hlegið að því þegar maður var að basla við þetta.
Segja má að Júlíus Víborg hafi verið brautryðjandi í trjárækt hér í bænum; hann hafði mikinn áhuga og við erfið skilyrði útbjó hann fallegan trjágarð við hús sitt í brekkunni, milli Strandgötu og Suðurgötu; við Illubrekku sem kölluð var. Hann fékk trén, sem hann byrjaði með, frá Guðbjörgu í Múlakoti. Það var reyniviður. Svo fundust litlir angar af trjám hérna suður í hrauni, í hraunsprungum, og Jón Bergsteinsson, bóndi á Hvaleyri, flutti þetta oft á vorin hingað inn í bæ fyrir ýmsa; við sáum hann oft með hríslur á öxlinni.
Þetta óx upp og hafði sáð sér í hraunsprungum, var þar í friði vegna þess að féð náði ekki í það og fyrir það gat það þróast þarna upp.“

Fór illa í mig að heyra um stríðið 1914

Sigurður Sigurðsson

Sigurður Sigurðsson (1841-1937).

Afi Jóns í Skuld, Sigurður Sigurðsson, varð líka mjög gamall og á heimili Jóns er til úrklippa úr Morgunblaðinu 16. apríl 1937, þar sem birt er viðtal við Sigurð. Hann var þá reyndar nýlátinn; elsti maður í Reykjavík, sem hefði orðið 96 ára á sumri komanda, eins og segir í blaðinu. Jón segist muna vel eftir afa sínum. „Hann var bóndi í Tungu í Grafningnum og lengi ferjumaður yfir Sogið.“
Sigurður afi Jóns er spurður í umræddu viðtali: Það er þá ekki að heyra, að þjer hlakkið til vorsins?
Og Sigurður svarar: „Nei – og aftur nei. Jeg hef eiginlega aldrei hlakkað til neins – og svo er nú af manni mesti barnaskapurinn. Þegar maður er orðinn þetta gamall!“
Og enn er hann spurður: En hvað fínst yður að þjer munið best úr yðar löngu æfí?
Og þá svarar Sigurður: „Ekki nokkurn skapaðan hrærandi hlut. Hvað ætti jeg svo sem að muna, þegar jeg man ekkert! Æfi mín hefur öll verið æfintýrasnauð.“

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 1947 eða -48. Skuld var efst h.m.

Jón er því spurður, að síðustu, eins og afi hans forðum: hvað hann muni best frá langri ævi?
Hann er hugsi, segist varla vita hvað hann eigi að nefna. „Ég man auðvitað ýmislegt, en ekki er gott að segja hvað hæst ber,“ segir Jón en bætir svo við: „Ég man reyndar eftir því ennþá að fullorðinn maður hér í bænum sem hét Filipus bar út Ísafold og ég var niðri á götu þegar hann mætti þar einhverjum manni og þeir fara að tala saman og hann segir: „það er ljótt að frétta af stríðinu!“ Og ég man ennþá hvað það greip mig eitthvað illa og hrottalega að heyra minnst á stríð, því það var að skella á. Ég man ennþá hvar þeir voru þegar þeir mættust; niðri á Strandgötu. Þetta var 1914, í ágúst.“

Suðurgata 73

Suðurgata 73. Merkið Skuld er á húsinu. Það sem tengir þetta hús við Skuld er að Jón Magnússon sem var frá Skuld byggði þetta hús.

Í Dagblaðinu Vísi árið 1992 var viðtal við Jón undir fyrirsögninni, „89 ára unglingur í Gróðrastöðinni Skuld – Mér þykir vænt um birkið“: „Ég byrjaði á þessu 1953. Að sjálfsögðu var ræktunin smá í sniðum í upphafi en smám saman vatt hún upp á sig. Á þessum árum var ég líka í vörubílaakstri en hætti honum um 1970, enda fór þetta tvennt illa saman. Fljótt varð birkið fyrir valinu hjá mér. Mér þykir vænt um birkið.“
Sá sem þessi orð mælir er 89 ára unglingur, Jón Magnússon í Gróðarstöðinni Skuld í Hafnarfirði. Jón er að vísu hættur daglegri umsjón með rekstrinum – hefur leigt hann dóttur sinni, Guðrúnu Þóru.

Gamlir kunningjar

Ás

Ás – Skógrætarstöð Skuldar.

Gróðarstöðin Skuld lætur ekki mikið yfir sér en óhætt er að fullyrða að þar fari fram – og hafi farið fram – athyglisverð ræktun á birki. Jón tók ástfóstri við það og lagði sitt af mörkum til aö ná þeim árangri að birkið frá Skuld er afskaplega fallegt. „Við erum eins og bændurnir gagnvart búsmalanum – getum greint Skuldarbirkið frá öðru birki.
Gróðarstöðin er reyndar á tveimur stöðum í Hafnarfirði. Annars vegar í suðurbænum og hins vegar í landi Áss sem er austan við Keflavíkurveginn. Þegar Jón hóf starfsemina á sínum tíma var ekki skortur á landi en tímamir hafa breyst. Þar sem áður var uppeldisstöð fyrir ungar birkiplöntur standa hús og liggja vegir. Því fer sala á plöntum og hluti af ræktuninni fram við Lynghvamm en í landi Áss er einvörðungu plöntuuppeldi. Eins og svo oft áður var ekki ætlunin að hefja atvinnurekstur. Jón fékk land fyrir sumarbústað og sáði fyrir birki með það í huga að setja það niður við bústaðinn en með tíð og tíma var Skuld orðin að fyrirtæki.

Beinvaxið, þróttmikið og lauffallegt

Smalaskáli

„Smalaskálinn“ – listaverk Jóns á klapparholti ofan við bústaðinn.

Hvers vegna valdi Jón birkið?
„Á þessum tíma þekkti ég ekkert annað. Síðan höfum við að vísu farið í ræktun á öllum algengum trjátegundum en birkiö er og hefur verið stofninn í starfsemi Skuldar. Þetta hefur gengið þokkalega og ég fór fljótlega að hafa vit á að velja fræ af trjám sem mér fannst vera þess virði að tekin væra til frekari ræktunar.
Jón hallar sér fram á stafinn og leggur áherslu á orð sín. Hann segir að birkið sé auðvelt í ræktun, vindþolið og henti til dæmis vel í gerði. Þá sakar ekki að það ilmar vel fyrripart sumars. „Flestar plöntumar byrja tilveru sína hér heima en síðan förum við með þær í Ás. Auðvitað er þetta frekar erfitt að þurfaað vera á tveimur stöðum og stækkunarmöguleikar eru engir við Lynghvamminn.“

Smalaskáli

Smalaskáli – minningarsteinn um Elínu Björnsdóttur.

Kýrnar horfnar
Það var gaman að koma í Skuld. Kýrnar frá því í bamæsku, eru að vísu horfnar en í staðinn má sjá birki, víði og blóm. Þegar við stóðum á tröppimum og horfðum yfir gróðarstöðma var Jón inntur eftir því hvort ekki hefði verið gaman að helga líf sitt birkinu.
Unglingnum þótti spurningin ef til vill svolítið barnaleg en hann hugsaði sig um eitt andartak og sagði svo: „Hver og einn verður að hafa gaman af því sem hann fæst við hverju sinni. Ekki skiptir máli um hvaða starf er að ræða. Ég hafði gaman af mínu starfi. Það var mitt lán.“

Heimildir:
-Morgunblaðið, 246. tbl. 01.11.1986, Skógræktarfélag hafnarfjarðar og Garðabæjar 40 ára – „Að skila landinu betra í hendur afkomendanna“, bls. 18-19.
-Ársrit Skógræktarfélags Íslands, 1. tbl. 15.12.1981.
-Morgunblaðið, B 24.10.1999, Fékk áhuga á ræktun með móðurmjólkinni, bls. 18.
-Dagblaðið Vísir, 10.06.1992, Jón Magnússon, 89 ára unglingur í Gróðrastöðinni Skuld – Mér þykir vænt um birkið, bls. 32.

Smalaskáli

Smalaskáli 2025 – Gamli bústaðurinn var fluttur um set og sést h.m. við nýjan bústað.

Hafnarfjörður

Allir eru alltaf velkomnir til Hafnarfjarðar, í fyrrum landnám Ásbjarnar Özurarsonar, frænda Ingólfs Arnarssonar, hins fyrsta norræna landnámsmanns hér á landi.

Akurgerði

Akurgerði 1836 – Mayer.

Í árdögum náði núverandi bæjarsamfélag einungis skammt út frá Akurgerðisjörðinni (undir hraunkantinum neðan núverandi Byggðasafns) vegna þá skiljanlegrar undanlátssemi Garðaklerks. Umdæmið allt tilheyrði fyrum hinum forna Garðahreppi. Undir skjólgóðum hraunkantinum ofan fjarðarins fjölgaði hins vegar ört torf- og timburhreysum vinnandi aðkomufólks við Akurgerðisútgerðina og -verslun. Samansöfnuðurinn og stöðug fjölgun bústaða og húsa kallaði á stækkun „smábæjarlandsins“.

Fljótlega voru í framhaldinu gerðar kröfur um eignarnám með tilstuðlan Alþingis á landauðugustu jörðunum ofan við fjörðinn, s.s. Hvaleyri, Ófriðarstaði og Hamarskoti.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – umdæmismörk 2024.

Til að gera langa staða stutta nær lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar í dag yfir allt þéttbýlið við fjörðinn og auk þess að handan í u.þ.b. 25 km suður fyrir það að háhita- og hverasvæðinu í Krýsuvík í umdæmi Grindavíkur, sem og um Hraunin vestur fyrir Straumsvík, allt að mörkum Lónakots og Hvassahrauns í vestri. Í austri liggja mörkin að Garðabæ, en þau hafa gjarnan verið umsemjanleg frá einum tíma til annars í gegnum tíðina – líkt og fyrrum.
Upphaflega saga bæjarins er í raun samofin sögu útgerðar og verslunar á Íslandi. Á 15. öld kepptu Englendingar og Þjóðverjar um ítök í fiskveiðum og verslun í bænum og um tíma var bærinn kallaður þýskur „Hansabær“. Reistu þeir m.a. kirkju í bænum. Minnisvarða um hana má sjá sem steinboga við smábátabryggjuna.

Hafnarfjörður

Vitinn – merki Hafnarfjarðar.

Bjarni Síverstsen, sem stundum er nefndur faðir Hafnarfjarðar, að eiginkonu hans ógleymdri, Rannveigu Filippusdóttur, að í bænum og hóf útgerð og verslun um síðustu aldamót. Í dag er minnkandi sjávarútvegur, iðnaður og verslun auk vaxandi ferðaþjónustu helstu atvinnuvegir Hafnfirðinga.
Hafnarfjarðar er meðal annars getið við upphaf Íslandsbyggðar. Hingað kom t.d. Hrafna-Flóki á leið sinni að vestan á bakaleið sinni aftur til Noregs, fyrr en nokkur norrænn maður hafði árætt að taka sér fasta búsetu hér á landi. Við það tækifæri rak eftirbát með fóstbróður hans, Herjólfi, frá skipi hans og rak inn í Herjólfshöfn þar sem nú er Hvaleyrarlónið (reyndar talsvert breytt). Fundu þeir dauðan hval og gott lægi. Nýttu þeir hvorutveggja, á ólíkan hátt þó. Síðari sagnir segja frá Kólumbusi þeim er sagður er hafa fundið Ameríku. Talið er að hann hafi komið við í Hafnarfirði og í fleiri höfnum (s.s. á Rifi) til að afla upplýsinga, áður en hann hélt síðan árið 1492 í eina ferða sinna yfir Atlantshafið. Þá bjó okkar fólk þegar yfir vitneskja um hið efirsótta land í vestri, en kaus Hafnarfjörð fram yfir það. Einstakir frumkvöðlar höfðu ákveðið að leita lengra umfram hið óráðna, með þeim árangri sem við nú þekkjum.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður.

Í landi Hafnarfjarðar eru margar náttúruperlur. Sjá má í þeim bæði fjölbreyti- og margbreytileika íslenskrar náttúru, hraunin, jarðhita, vötn, Lækinn, neðanjarðarárnar og tjarnirnar ofan Straumsvíkur, auk margs konar fugla- og plöntulífs – sem sumt er bara ansi fágætt – og allt með miklum ágætum.

Hafnarfirðingar er stoltir af bænum sínum hvort heldur vísað er til hans sem menningarbæjar, íþrótta- og útivistarbæjarins og/eða Vina-, Álfa-, Brandara- eða Víkingabæjarins.

Helst hefur skort á áhuga þeirra er ber skylda til að varðveita óðum hverfandi sögulegar minjar frumkvöðlanna er bæði skópu fyrrum annars hina ágætu ásýnd bæjarins og skyldu auk þess eftir sig þá huggulegu ásýnulegu arfleifð er við njótum enn í dag.

Hafnarfjörður

Hvaleyri – loftmynd 1954.

Ekki er við frumkvöðla Byggðasafnsins að sakast – fremur nánast meðvitundarlausa bæjarfulltrúa og áhugalaust verkafólk bæjarstjórnar. Horfa þarf gaumgæfulega til seinni tíma langrar vanræsku og mjög takmarkaðs áhuga þeirra er á eftir komu.
Þegar þetta er ritað eru Íbúar bæjarins rúmlega 21. þúsund. Hafnarfjörður býður gestum sínum upp á að njóta margvíslegrar dægrardvalar og fjölbreyttrar þjónustu. Í nágrenninu eru fjölbreytt útivistarsvæði með fjölmörgum sögulegum minjum og náttúrufyrirbærum, skemmtilegum gönguleiðum, hellum; reyndar eitthvað fyrir alla.
Seinni tíma fornleifaskráning í umdæminu jaðrar við vanrækslu – þótt ekki væri nema fyrir tvennt; rangrar skráningar sem og fjölmargar enn sem slíkar óskráðar fornleifar.

Heimildir:
-Saga Hafnarfjarðar 1908-1983, Ásgeir Guðmundsson. – Hafnarfirði : Skuggsjá, 1983-1984.

-ÓSÁ tók saman

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – örnefni og gamlar leiðir.

https://ferlir.is/63791-2/https://ferlir.is/baer-i-byrjun-aldar-magnus-jonsson/

https://ferlir.is/as/https://ferlir.is/logsagnarumdaemi-hafnarfjardar-fra-1908/

Hafnarfjörður

Í Lesbók Morgunblaðsins 1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið„. Hér fjallar hann um tímabilið undir fyrirsögninni „Vinnubók týndist í kolabing„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.

Hafnarfjörður

Tryggvi Ófeigsson (1896-1987). Tryggvi var svo með Imperíalist til ársins 1929. Það ár hættu Hellyersbræður allri útgerð og fiskvinnslu á Íslandi. Tryggvi gekk svo inn í útgerðarfélagið h/f Júpíter í Hafnarfirði sem stofnað var 26 júlí 1929, með Lofti Baldvinssyni og Þórarni Olgeirssyni, sem árið 1925 höfðu látið smíða skip fyrir sig í Beverley, það skip var Júpíter GK 161. Tryggvi varð svo skipstjóri á honum þegar Þórarinn Olgeirsson hætti skipstjórn þar árið 1929.

„Á vertíðinni 1925 barst óhemjumikill fiskur á land í Hafnarfirði. Það var því annasamt hjá okkur á þessari vertíð eins og árið áður og eins var mikið að gera við fiskverkunina í landi. Í stað kolaskipsins, sem strandaði, kom brátt annað, en það var ýmsum erfiðleikum bundið að losa kolin úr skipinu af því að fiskvertíðin var komin í fullan gang og togararnir nærri daglega inni.
Samningur okkar við Hellyer var samningur um ákvæðisvinnu. Hann tók til allrar vinnu við togarana og flutningaskipin að því undanteknu að losa úr þeim kolin. Sá togari, sem fyrstur kom frá Englandi í byrjun vertíðarinnar, var Imperialist. Hann var þá nýr og stærstur þeirra allra og kom með allar sínar lestir fullar af kolum. Eftir mikið bras, við aðstæður, sem ég hefi áður lýst, tókst okkur að koma öllum kolunum í land. Skipstjóri á Imperialist var sá landskunni dugnaðar- og aflamaður, Tryggvi Ófeigsson.
Skrifstjóri Hellyersbræðra, og sá sem sá um allar fjárgreiðslur fyrir þá, hét Allan, ævinlega nefndur Mr. Allan. Næst, er ég kom  með reikninga til hans, fékk ég þá alla greidda orðalaust, nema reikninginn fyrir að losa kolin úr Imperialist, hann fékk ég ekki greiddan. Segir Mr. Allan við mig að reikningurinn sé óheyrilega hár og hann geti ekki greitt hann og byrjar nú heldur betur að þusa.

Hafnarfjörður

Togarinn Imperialist.

„Það er svo sem auðséð,“ segir hann, „að þið ætlið að nota ykkur það að ekki er til neinn samningstaxti fyrir verkið eins og í fyrra þegar þið sömduð við Íslendinginn Zoéga. Nú finnst ykkur auðvitað tækifæri til að taka munninn nógu fullan. Svona eruð þið allir, Íslendingar. Það er ekki ofsögum af því sagt.“ Og áfram lét hann dæluna ganga.
Mér varð nær orðfall; maldaði þó eitthvað í móinn, en hugsaði því fleira. Satt að segja var þessi reikningur nokkuð handahófslegur. Ég mundi ekki hvernig þessi viðskipti við Geir H. Zoéga höfðu verið árið áður, en reikningurinn átti að vera sem næst kostnaðarverði. Samt reiddist ég ansi illa þessum ásökunum á mig og mína félaga og ekki síður viðhorfi hans til Íslendinga. Varð heldur fátt um kveðjur; ég rauk út og skellti hurðinni.

Reyndist svo hinn besti

Geir Zóega

Geir Zóega (1896-1985). Geir hóf fiskverkun í Hafnarfirði 1920 og þar var hann búsettur og þar gerðist athafnasaga hans næsta hálfan annan áratug. Hann keypti fiskverkunarstöð í Hafnarfirði, svonefnda Haddensstöð, og tók að verka fisk af
togurum. En þau reyndust mörgum erfið, eftirstríðsárin, þegar allur kostnaður, sem hækkað hafði á styrjaldarárunum, hélzt áfram hár en verðlag á fiski lækkaði.

Fór ég nú hið snarasta heim að leita í plöggum okkar frá árinu áður. Kom þá í ljós að það hafði kostað 15 aurum minna að skipa upp hverju tonni af kolum úr Imperialist en samkvæmt samningnum við Geir árið áður! Þetta var að vísu hrein tilviljun eins og í pottinn var búið. Verð ég nú heldur en ekki feginn þessari niðurstöðu, sest niður, glaður í sinni, og rita Mr. Allan langt og ítarlegt bréf um málið á ómengaðri íslensku. Í bréfinu segi ég að mér þyki leitt þegar okkur félögum, og íslendingum, séu borin á brýn rakalaus ósannindi og syívirðingar. Krafðist ég þess að reikningar fyrirtækisins frá í fyrra yrðu rannsakaðir, þótt þeir væru komnir til Hull, svo að hann gæti komist að hinu sanna. Þyrftum við þá ekki lengur að liggja undir dæmalausum ásökunum hans og svívirðingum. Fór ég með bréfið samdægurs til Péturs Jóhannessonar, sem þá var bókhaldari hjá Hellyer; tók hann að sér að þýða það fyrir Mr. Allan.
Árdegis næsta dag er sent eftir mér og ég beðinn um að koma upp á kontór til Mr. Allans. Var þá reikningurinn greiddur orðalaust. Öll þau ár, sem við höfðum viðskipti við Heilyersbræður eftir þetta, var aldrei minnst einu orði á nokkurn reikning, sem frá okkur kom, þótt um ósamningsbundna vinnu væri að ræða. Vann ég, með þessari tilviljun mætti kannski segja, fullt traust Mr. Allans, enda reyndist hann mér, þaðan í frá, í öllum viðskiptum, hinn besti maður.

Hvinnska var fágæt

Kolaflutningur

Kolaflutningur.

Þegar Hellyerstogararnir komu hingað í fyrsta sinn var haft mjög strangt eftirlit með öllu sem í togurunum var. Vörður var látinn gæta verkamannanna, mjög stranglega, af ótta við að þeir stælu úr skipunum. Þegar frá leið varð þessarar gæslu lítið vart og að lokum varð enginn hennar var. Hygg ég að hvinnska hafi verið fátíð hér um þessar mundir og hafi hennar eitthvað gætt voru Bretarnir ekki síður aðgæsluverðir en Íslendingarnir, svo að ekki sé meira sagt.
Verkin urðu að ganga fljótt og vel, þess krafðist Hellyer og sömu kröfu gerðum við til okkar manna. Það var t.d. venja að kola togarana samtímis því að fiskurinn var losaður. Við kolunina unnu nær eingöngu sömu mennirnir og var sá háttur á hafður að flytja kolin í þá hlið togarans sem frá sneri bryggjunni.

Kolamokstur

Kolamokstur.

Var það gert á þann hátt að gríðarstór og þung renna var sett niður af bryggjunni og neðri enda hennar komið fyrir milli spils og brúar, stundum yfir keisinn ef mjög var lágsjávað.
Stundum voru kolin flutt eingöngu laus á bílum og hvolft í rennuna, en það var því aðeins gert að kolalúga væri milli brúar og spils, annars varð að flytja helminginn af þeim í pokum. Jón Þórarinsson á Norðurbraut 22 var oft forsvarsmaður við kolarennuna og við móttöku á kolunum niðri í skipinu. Oft var kolarennunni bölvað, enda var hún þung á þreyttum höndum, en Jón Þórarinsson sagði í mesta lagi „ansvítti;“ það var hans stærsta blótsyrði.

Þetta er nú meiri bíllinn!

Júpiter

Skipshöfn Tryggva Ófeigssonar á Júpiter.

Í boxunum, við að lempa kolin, voru ævinlega sömu mennirnir. Þau embætti höfðu Guðjón Jónsson frá Hellukoti, Karl Kristjánsson, Jón Þorleifsson, Erlendur Jóhannsson og Atli Guðmundsson. Allir voru þeir úrvalsmenn við þessa iðju og samviskusamir. Oft voru þeir spurðir hversu mörgum bílhlössum þeir kæmu í boxin. Á móti spurðu þeir hversu mörg bílhlöss væru á dekkinu. Eitt sinn sem oftar kemur Karl Kristjánsson með höfuðið upp að boxgatinu og spyr þann sem var að moka niður af dekkinu hversu mikið væri þar eftir af kolum. Honum er sagt að það sé rúmur bíll og ekki von á meiru. Lét hann það gott heita. Hinsvegar stóð þá svo á að búið var að moka á fimm bíla uppi í kolabing og var þeim öllum dembt ofan á dekkið: Er nú kolunum mokað í boxin og farið að hreinsa dekkið.
HafnarfjörðurSkyndilega kallar Karl upp og segist vera að koma, það sé allt orðið fullt niðri. Um leið og hann rekur höfuðið upp um boxgatið segir hann með undrun í röddinni:
„Þetta er nú meiri bíllinn!“
Var þetta haft að orðtaki eftir þetta ef eitthvað þótti keyra úr hófi:
Þetta er nú meiri bíllinn!
Stundum gat nú fokið í boxarana og fyrir kom að þeir sem skeleggasta höfðu skapsmunina kæmu upp úr boxunum með skófluna reidda að höfði þeim sem dyngt höfðu niður til þeirra meira af kolum en góðu hófí gegndi.

Saknaði vinar í stað
HafnarfjörðurÉg hafði þann hátt á að skrifa daglega niður vinnustundir fólksins þegar ég kom heim og helst uppi í rúmi á kvöldin. Tímana skrifaði ég eftir minni og var mér orðið þetta mjög tamt. Ég vissi og mundi hvar hver maður stóð við sitt verk, — hafði, með öðrum orðum, mynd af þessu öllu í huganum. Ég notaði litlar vasabækur í þessu skyni, innbundnar með stífum spjöldum. Halldór bróðir minn fékk þessar bækur venjulega til úrvinnslu að viku liðinni.
Það var einu sinni að kvöldi til, er ég var nýkominn heim úr vinnunni, að vélstjórinn á James Long bankaði uppá hjá mér og kvartaði yfir því að illa hefði verið lempað í boxunum. Maðurinn var úrillur og krafðist þess að meira yrði látið af kolum í skipið. Þetta kom mér dálítið á óvart og fannst mér kvörtunin ekki trúleg, en mér bar skylda til að athuga málið.
HafnarfjörðurFer ég nú niður á dekk, ásamt Englendingi nokkrum; og niður í boxin og er í hinu versta skapi. Í ljós kom að lempað hafði verið í boxin líkt og venjulega. Bið ég þó boxarana að reyna að troða tveimur bílhlössum í skipið til viðbótar og tókst þeim það með herkjum. Ég hafði skriðið eftir boxunum og lítið komist áfram þótt mjór væri. En viti menn! Þegar ég kem heim sakna ég heldur en ekki vinar í stað. Vinnubókin, með vikuvinnu allra verkamannanna, var horfin úr vasa minum. Þessa viku unnu hjá okkur daglega um eitt hundrað manns. Vinnubókin hafði greinilega þvælst upp úr vasanum þegar ég var að skríða eftir boxunum. Rýk ég nú aftur niður á bryggju og talá við vélstjórana og kyndarana og bið þá fyrir alla muni að hafa auga með bókinni þegar kolunum verði mokað á eldana.

Minnið nær óbrigðult

Hafnarfjörður

Saltfisksstæða.

Leist mér nú ekki á blikuna, bókin töpuð og fimm vinnudagar óskráðir á skýrslu og engin von til að togarinn kæmi aftur að bryggju fyrr en að hálfum mánuði liðnum, en vinnulaun yrði að greiða á tímabilinu. Leiðinlegt fannst mér og niðurlægjandi að ganga fyrir hvern mann og spyija um vinnu hans.
Ég sagði Jóni Einarssyni strax frá þessu óhappa atviki og við ákváðum að fara undir eins heim til pabba og ræða málið við hann og Halldór bróður. Kl. 10 um kvöldið bönkuðum við á dyrnar hjá pabba og settumst á ráðstefnu, allir fjórir. Úr hugum okkar reyndum við að framkalla myndir um atvik og atburði úr vinnunni þessa daga, hver dagur sér, hvert skip fyrir sig, tilvik og frávik hjá mannskapnum o.s.frv. Og í trausti þess að niðurstaðan yrði mjög nálægt því rétta fórum við að sofa um fimmleytið þessa eftirminnilegu nótt.

Hafnnarfjörður

Fiskvinnsluhús Hellyers.

Á venjulegum tíma var allt tilbúið. Halldór hafði skrifað vinnuskýrsluna, peningarnir komnir í umslögin og útborgun fór fram. Kom nú í ljós að minni okkar hafði reynst nær óbrigðult. Aðeins einn maður kvartaði og taldi sig vanta dag í launum sem auðvitað var strax leiðrétt. Vorum við nú í sjöunda himni eftir allar áhyggjurnar sem við höfðum haft út af þessu atviki.
Að liðnum hálfum mánuði kom James Long inn til hafnar. Kemur þá til mín vélstjórinn heldur en ekki hróðugur með bros á vör og réttir mér vinnubókina mína með velktum blöðum og dökkum af kolaryki. Ég þrýsti hönd hans í þakklætisskyni. Um kvöldið bárum við saman vinnubókina og kaupskrána og kom þá í ljós að þetta, sem áður er um getið, var eina villan sem teljandi var.

Mr. Orlando og Reiturinn

Vesturgata 32

Vesturgata 32 – Bungalow.

Owen Hellyer fór til Englands á útmánuðum árið 1925, en í staðinn kom bróðir hans, Orlando. Þeir höfðu látið byggja sér ljómandi skemmtilegt íbúðarhús, nú Vesturgata 32, sem í daglegu tali var nefnt Bungalow. Það hús eignaðist síðar Ásgeir Júlíusson teiknari og kona hans, Guðrún Guðmundsdóttir. Einnig létu þeir byggja stóran skála á mölinni norðan við Svendborgina. Þar var geymdur lager fyrir skipin og þar bjuggu enskir starfsmenn á þeirra vegum. Húsið Krosseyrarvegur 7 létu þeir líka byggja. Bjó þar einn af forstjórum þeirra, Tracy að nafni, en hann var hér ekki lengi, eitt eða tvö ár að mig minnir. Orlando var alúðlegur karl, kátur og fjörugur, enda varð okkur fljótlega vel til vina. Ákvarðanir hans þóttu þó ekki alltaf bera vott um mikla vitsmuni eða áunna reynslu.

Krosseyrarvegur 7

Krosseyrarvegur 7. Húsið er teiknað af Geir Zoega, fyrir útgerðarfyrirtækið Hellyers bros.

Hann bað okkur t.d. að gera fiskreit uppi á háhæðinni fyrir vestan Víðistaði, norðan vegarins. Var reitur þessi í daglegu tali nefndur Háireitur. Reitarstæðið var í alla staði mjög óheppilegt, aðskildir smáblettir, snepla, kölluðum við það, vegna landslagsins, enda var reiturinn hvorki fugl né fiskur.
Þegar Mr. Owen kom til baka varð honum að orði þegar hann sá reitinn:
„Hann hlýtur að hafa verið fullur, hann bróðir minn, þegar hann valdi þetta reitartogarana hingað, þeir eru einmitt akkúrat 30!“ Svo bætti hann við eftir stundarþögn:
„Svo eigum við 30 litla togara að auki.“

Uppáhald og æskuvinur

Kútter

Kútter.

Um þetta var ekki meira rætt, en það lá vel á karli og hann vildi spjalla og fór nú að segja mér ýmislegt frá sjálfum sér. Meðal annars sagði hann mér að faðir sinn hefði átt marga kúttera, áður en togaraöldin gekk í garð, og hefði síðasti kútterinn, sem faðir hans átti, heitið Othello. Othello þessi var hans mesta uppáhaldsskip. Það var með dammi í lestinni, þ.e. dálitlu rými þar sem sjór gekk út og inn, en þar var fiskur geymdur lifandi þar til menn tóku hann og stungu honum í soðpottinn. Othello var seldur til Hafnarfjarðar um síðustu aldamót. Pétur Thorsteinsson og Co. keypti skipið, en forstjóri þess fyrirtækis var Sigfús Bergmann. Dammurinn þótti ódrýgja lestarrýmið og að rúmu ári liðnu var skipið selt til Færeyja og annað keypt í staðinn sem hét Sléttanes og þótti hið mesta happaskip. Skipstjóri á Sléttanesi var Hrómundur Jósepsson, mikill dugnaðar- og aflamaður.

Hafnarfjörður

Samstarfsfólk hjá Hellyers – væntanlega verkakona og verkstjóri ásamt kúsk.

Á meðan Othelló var í Hafnarfirði kom Mr. Orlando til Íslands. Þá fór hann til Hafnarfjarðar og heimsótti Othello, uppáhaldið aðstæðum sem fyrir hendi væru. Svo var það eitt sinn, er við við höfðum lokið við að afgreiða Imperialist, að Mr. Allan kemur til okkar og segir að togari muni væntanlegur að nokkrum stundum liðnum; Spyr svo að venju: Hvað verðið þið lengi að afgreiða togarann? Ég svara eins og ég hafði gert að undanfömu: „Ég veit það ekki, Mr. Allan, ég veit það ekki.“ Verður hann þá öskuvondur, skælir sig allan, þykist herma eftir mér og segir hvað eftir annað á sinni bjöguðu íslensku:
„Évidhaike, évidhaike, évidhaik!“

Hafnarfjörður

Ari var einn af Hellyerstogurunum.

Rausar svo heilmikið út af þessari tregðu minni og aumingjaskap að geta ekki svarað einfaldri spurningu. Verður mér nú nóg boðið, rýk upp, einnig öskuvondur, helli mér yfir hann á mínu ensk-íslenska hrognamáli, sem hann réði þó vel í, og segi að lokum:
„Mr. Allan. Imperiaiist er að fara úr höfn, hvenær kemur hann inn fullur af fiski? Ég ætla að hafa fólk til reiðu þegar hann kemur“.
Það kom svolítið hik á Mr. Allan, svo segir hann:
„Hvernig á ég að geta sagt um það, það fer auðvitað eftir fískiríinu!“

Hafnarfjörður

Saltfiskvinnsla.

„Já, einmitt það,“ segi ég. „Ætli það sé ekki eitthvað svipað hjá okkur. Ætli það fari ekki eftir því hvað við fáúm marga menn til vinnu hversu langan tíma það tekur að afgreiða togarann, það vitum við sjaldnast fyrr stæði!“
Mr. Owen valdi annað reitarstæði og bað okkur að leggja þar reit, hvað við gerðum um sumarið og haustið 1925. Sá reitur var í daglegu tali nefndur Allansreitur eftir Mr. Allan, þess er áður hefur við sögu komið, stór og mikill reitur á ágætu landi norðan Kirkjuvegarins, upp af Skerseyri, þar sem nú er Hrafnista.

Áttu 60 togarar

Hafnarfjörður

Togarinn Ver var í eigu Hellyers.

Einu sinni, þetta vor, kallaði Mr. Orlando mig inn á skrifstofu sína. „Hvur fjandinn er nú á seyði,“ hugsaði ég, „líklega einhverjar aðfinnslur“.
Það var nú aldeilis ekki daglegur viðburður að vera beðinn um að tala við æðstu mennina. Þegar ég kem leggur Mr. Orlando fyrir mig þessa spurningu:
„Hvað haldið þér, Gísli, að hægt yrði að gera út marga togara héðan ef allir vinnufærir Hafnfirðingar, karlar og konur, ynnu við útgerðina?“
Ég var auðvitað óviðbúinn svona spurningu, varð undrandi á svip og vafðist tunga um tönn.
„Ég held ég geti ekki svarað þessu,“ stamaði ég, „til þess skortir mig þekkingu, enda hef ég ekkert um það hugsað.“
„Þetta er nú meira til gamans,“ segir hann, „mér datt bara í hug að slá þessu svona fram, ég bjóst nú ekki við að fá um þetta tæmandi svör frá þér.“
„Ég gæti ímyndað mér að hægt yrði að afgreiða héðan 30 togara ef allir Hafnfirðingar yrðu í þeirra þjónustu,“ segi ég, svona til að losna sem fyrst við þessa umræðu.

Flensborg

Flensborg og Óseyrarbæirnir. Hvaleyri í baksýn.

„Já,“ segir Orlando, „þá væri kannski mátulegt fyrir okkur að koma með alla stóru föður síns og æskuvin. Þá var Othello uppi í fjöru hjá Flensborg og þá var verið að hreinsa það og mála. Mr. Orlando sagðist hafa gengið í kringum skipið og strokið byrðinginn eins og vinarvanga.
„Af öllum sínum mörgu seglskipum þótti pabba vænst um þetta skip,“ sagði Mr. Orlando, „en það varð að víkja fyrir togurunum.
Þeir voru meiri aflaskip og miklu betri.“

Évidhaike!

Hafnarfjörður

Kolatogarinn Ýmir Gk 488.

Skipin komu og skipin fóru og skipin sigldu sinn veg. Um leið og þau lögðust við bryggjuna var kallað á okkur til vinnu, strax og reíjalaust, hvernig sem á stóð. Oft höfðum við nægan mannskap til að sinna þörfum þeirra, en stundum höfðum við það ekki.
Lögmálið um framboð og eftirspurn var ekki alltaf í jafnvægi. Því var oft erfitt að segja til um það hversu langan tíma myndi taka að afgreiða togara eða fragtskip. Það fór eftir aðstæðum, eftir því hvort við hefðum allan okkar vana mannskap, hvort við þyrftum að notast við óvaninga að einhverju leyti eða hvort fólk vantaði til að vinna verkin. Það mátti heita regla að um leið og skip var væntanlegt vorum við spurðir hversu langan tíma myndi taka að afgreiða það. Til þess lágu ýmsar orsakir.
HafnarfjörðurVið Jón Einarsson reyndum að svara þessum spurningum eftir bestu getu og í lengstu lög, en leitt þótti okkur að fá óþökk fyrir ef einhveiju skakkaði með uppgefinn tíma, alveg sama á hvorn veginn sem var. Út af þessu varð ég smám saman tregur til að segja nokkuð um þetta, vildi láta þá á skrifstofu Hellyers ákveða það sjálfa; þeir vissu þetta nokkurn veginn eins og við. Því tók ég upp þann hátt þegar Mr. Allan var sífellt að spyrja mig þessara tímaspurninga, að um þetta gæti ég ekkert sagt, — ég vissi það ekki, það færi allt eftir þeim en verkið er hafið. Þér skuluð því ekki spyrja mig slíkra spurninga eftirleiðis, Mr. Allan, ég svara þeim ekki.“
Rýk ég svo í fússi frá honum, en hann rigsar til sinnar skrifstofu og mælti ekki orð af vörum.

Sáttfýsn ofan á
HafnarfjörðurÁ næstu dögum mætti ég iðulega Mr. Allan en kasta ekki á hann kveðju eins og sjálfsögð kurteisi krafði. Ef eitthvað þurfti við hann að tala gerði Halldór bróðir minn það fyrir okkar hönd. Líður nú heil vika; við tölumst ekki við og heilsum ekki hvor öðrum.
Að rúmri viku liðinni er gert boð fyrir mig og ég beðinn að koma upp á skrifstofu. Þegar þangað kemur er Mr. Allan þar fyrir og biður mig að koma inn í innri skrifstofuna, sem var hans einkaskrifstofa. Réttir hann mér þá höndina og segir:
„Við skulum ekki láta svona lengur; við erum víst báðir stífir og stórir í lund, látum þetta vera gleymt sem okkur fór í milli.“
Hafnarfjörður„Ég skal samþykkja það,“ segi ég, „það er meira en velkomið.“
Ræddum við svo málin stutta stund og kvöddumst með mestu virktum.
Eftir þetta breyttist viðmót Englendinganna mjög til batnaðar. Þeir kröfðust þess ekki lengur að fá að vita nákvæmlega fyrirfram hversu langan tíma tæki að afgreiða skipin, heldur spurðu þess í stað: Hvenær eigum við að kalla á áhöfnina til skips? Hafið þér tímann bara nógu rúman svo að mannskapurinn þurfi ekki að bíða eftir brottför.
Aldrei lét Mr. Allan styggðaryrði falla í okkar garð eftir þetta.“

Framhald...

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 9. tbl. 04.03.1995, Hellyerstímabilið – III hluti, Snorri Jónsson, Vinnubók týndist í kolabing, bls. 10-11.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 1974 – loftmynd.

Hafnarfjörður

Snorri Jónsson fjallaði um „Hellyerstímabilið í Hafnarfirði 1924-1929“ í Lesbók Morgunblaðsins 1995, að þessu sinni undir fyrirsögninni „Vikukaup fyrir að taka upp stein„. Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma.
Um er að ræða aðra grein af fjórum.

Hafnarfjörður

Verksmiðjuhús Bookless-bræðra.

„Menn unnu við togarana og lögðu grjót í nýja fiskreiti, en voru svo með búskap að auki og nýttu slægjur í Bessastaðalandi. Og á þessum árum uppgötvuðu togarasjómenn Halamiðin. Þetta voru oft erfiðir dagar, mikil og stanslaus vinna, fragtskip á daginn, togarar á næturnar. Mér er í minni að við unnum alla aðfaranótt hvítasunnu til kl 10 að morgni. Eftir messu hófst vinna við togara sem beðið hafði afgreiðslu við bryggjuna. Við hann unnum við næstu nótt og til kl. 10 á annan hvítasunnudag; áttum við svo ekki von á skipi um sinn.

Hafnarfjörður

Fiskreitur við Flatahraun.

Hugur margra hafði staðið til veðreiða sem fram áttu að fara á skeiðvellinum við Elliðaár. í trausti þess að við fengjum að sofa næstu nótt fórum við Jón Einarsson, og margir af okkar yngri mönnum, á veðreiðarnar. Fjölmenni var og veður unaðslegt. Mátti þar margan góðan gæðinginn sjá; vorum við þama fram á kvöld og nutum veðurblíðu og gæðinga. En heldur brá okkur í brún þegar við riðum niður í bæinn og sáum að komin var togari og virtist fullur af fiski. Já, ekki bar á öðru. Togarinn Earl Haig fullur upp í lúgur af smáfiski austanaf Hvalbak!
Félagi minn, Jón Einarsson, var nú ekki lengi að búa sig í vinnuföt og leggja í bardagann. Hann var afburða röskur maður, hraustur og ósérhlífinn. Varð nú að ráði milli okkar að ég færi að sofa, en tæki svo við af honum næsta dag að losa kol úr skipi til Ágústs Flygenrings.

Hafnarfjörður

Togarinn Earl Haig.

Um morguninn er ég vakna þótti mér með ólíkindum að enn var ekki búið að losa fiskinn úr togaranum og eftir var að koma í hann salti og kolum. En við nánari athugun var það ósköp eðlilegt. Fólkið var of fátt, það var útþrælað af vökum og vinnu, en togarinn sneisafullur af labradorkóðum. Ágúst Flygenring varð að bíða. Einhver smávægilegur óánægjuárekstur varð milli okkar Flygenrings út af þessu, en það jafnaði sig og ekki minnst á það framar af hans hálfu.

Skipuleg Vinnubrögð
HafnarfjörðurSjaldan voru skipin lengi í höfn vegna þess að afgreiðslan tefði fyrir þeim. Þó kom það fyrir að okkur vantaði tilfinnanlegafólk til starfa; skortur á vinnuafli lengdi auðvitað dvöl togaranna við bryggjuna. Eitt sinn kom Earl Haig austan af Selvogsbanka og hafði innanborðs 80 lifrartunnur, en það samsvaraði 80 tonnum af fiski. Út á miðin tók hann milli 70 og 80 tonn af kolum og milli 25 og 30 tonn af salti. Við afgreiddum hann að öllu leyti á fjórum tímum. Einu sinni kom Imperialist austan af Hvalbak með 150—200 tonn af labradorfiski, það er mjög smáum fiski. Voru skipverjar að skeggræða um það sín í milli inn bugtina að núna myndi standa í helvítunum að losa dallinn; kannski fengju þeir nú einu sinni að anda smástund heima hjá sér. En við vorum aðeins sjö klst. að afgreiða togarann og okkar vegna gat hann þá siglt út á miðin. Margir voru undrandi yfir þessum miklu afköstum, en það sýndi einungis að við höfðum úrvalsmenn, samstillta í góðum og vel skipulögðum vinnubrögðum. Þeirra var heiðurinn, ef einhver hefur verið, þótt við Jón skipulegðum vinnuna eins haganlega og best við kunnum.

Það er mannskapur atarna!

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður um 1900.

Einhvern tíma á þessu tímabili þurftum við að skipa út salti úr salthúsi Ágústar Flygenrings sunnan við bryggjusundið. Þetta salt hafði verið lengi í húsinu og orðið grjóthart. Okkur vantaði menn í vinnu, einkum til að losa saltið. Best reyndist að hafa menn uppi á saltstálinu og stinga það niður í stalla. Þeim, sem niðri voru og mokuðu saltinu í poka, fannst losunin ganga treglega og mun ég hafa innt eftir því hvernig á því stæði. Fyrir svörum var Halldór Brynjólfsson, maður roskinn, en hnyttinn og einarður, og segir bæði í gamni og alvöru:
„Það er nú varla von að vel gangi. Hér eru aðeins þrír menn og ekki gallalausir. Einn er blindur, annar heyrnarlaus og sá þriðji er vitlaus! Það er mannskapur afarna.“
Sjálfur var Halldór nær blindur og með honum voru Jónas frá Sólheimum í Laxárdal, gamall maður og nærri heyrnarlaus, og svo Sigurvin Guðmundsson, ævinlega nefndur Siggavin, en hann var vangefinn.

Blindur í grjótvinnu

Hafnarfjörður

Víðistaðir – stakkstæði.

Eins og áður segir keyptu Hellyersbræður Svendborgareignina í júnímánuði þetta ár, 1924. Var þá allt sett í gang þar og unnið af miklum krafti. Vantaði nú Hellyer fískreiti og tókum við félagar að okkur að leggja reit á Víðistaðabalann frá reit H.D. Bookless, er fylgdi Svendborginni, og allt upp að Kirkjuvegi. Var þetta mikið verk og mannfrekt. Unnið var við reitinn um sumarið þegar hlé gáfust frá togaraafgreiðslunni. Reitarlagningin gekk vel eins og önnur verk sem við tókum að okkur, því að ekki brást okkur mannskapurinn. Grjótið í reitinn var allt flutt á hestvögnum og höfðum við út úr þessu mikla vinnu fyrir vagna og hesta sem við áttum. Þeir Átli Guðmundsson og Halldór blindi unnu allt sumarið við að láta grjót upp í vagnana og það var alveg undravert hverju Halldór gat afkastað, blindur maðurinn. Fyrir kom að grjótið var borið á handbörum og báru þá saman Atli og Halldór. Var Atli alltaf á undan og er mér minnisstætt hversu Halldór tók hátt upp fæturna þegar hann gekk með börurnar. Var það ekki að undra því að vegurinn, sem gengið var eftir, var ósléttur og varasamur.

Gvendur og Hellusteinninn

Hafnafjörður

Hestvagn.

Einu sinni sem oftar kemur kúskur með hestvagn fullan af grjóti til þeirra sem reitinn lögðu. Í vagninum var einn gríðarstór hellusteinn. Einhver hafði orð á því við Guðmund Gíslason sterka, sem vann við reitarlagninguna og áður er getið, hvort hann myndi ekki geta tekið upp þennan stein!
„Ég gef þér 5 kr. ef þú gerir það,“ gellur þá við í einum.
„Ég 10 kr.,“ segir annar.
„Og ég skal gefa þér 10 kr.,“ segir sá þriðji, og fleiri tóku í sama streng.
Er nú ekki að orðlengja það að Guðmundi eru boðnar 90 krónur ef hann taki steininn upp. Guðmundur lætur lítið yfir sér og sinnir þessu ekki. Ætlar þá einhver að fara að velta steininum og koma honum fyrir í reitnum.
„Láttu bíða til kvöldsins,“ segi ég, „og sjáðu til hvort Guðmundur tekur hann ekki upp“.
Líður nú að kveldi og þegar vinnu lýkur ætlar Guðmundur að halda heim að vanda.
„Ætlarðu ekki að reyna við steininn og vinna þér inn þessa peninga,“ segi ég.
„Það þýðir ekkert, ég get það ekki,“ segir hann.
„Reyndu samt,“ segi ég, „ég skal kenna þér ráð sem dugar. Hladdu upp grjóti sem næst í hné og veltu steininum upp á hrúguna. Taktu hann svo, þá reynir ekki eins á mjóhrygginn, og þú lyftir honum eins og fisi.“

Hafnarfjörður

Fór nú Guðmundur að mínum ráðum, kastar saman nokkrum steinum í hrúgu, veltir helluklettinum uppá, tekur steininn upp við hné sér, snýr sér við með hann og kastar honum á jörðina. Að þessu afreki loknu leit hann hróðugur á mannskapinn í kringum sig og gleðin leyndi sér ekki í svipnum. Skundaði svo heim á leið.
„Það var nú ekki átt við svona útbúnað,“ sögðu einhverjir í áhorfendahópnum. Hann átti bara að taka hann upp þar sem hann lá!“
„Þið settuð honum engin skilyrði um það hvemig hann ætti að taka upp steininn,“ segi ég, „bara að hann lyfti honum frá jörðu.“ Þessu var ekki mótmælt og um málið var ekki meira rætt. Þegar kom að næstu útborgun krafði ég þá um greiðslu sem lofað höfðu Guðmundi fé fyrir að lyfta steininum. Var þetta talsvert fé, — sem næst vikulaunum. Allir stóðu við sín loforð.
Í frásögnum, sem ég hef heyrt um þetta atvik, hefur steinninn verið sagður um 1.600 pund! en ég hygg hann hafi verið á að giska nálægt 400 pundum. Hinsvegar var hann afar stór um sig og vont að ná taki á honum og ekki á færi annarra en hraustmenna að lyfta honum upp.

Heyjað, byggt og ferðast

Hafnarfjörður

Verslunarhús Milljónafélagsins J.P.Throseisson & Co, á Hamarkotsmöl árið 1907. Þessi hús voru Strandgata 50 a,b og c. Tvíreista húsið er og einnig öll húsin vinstra megin við það. Húsið lengst til hægri stendur enn og er nú víkingastræti 1-3.

Við lukum við reitarlagninguna um sumarið og um sinn kom reiturinn að góðu gagni. Á styrjaldarárunum voru ógurlega stórir koksbingir á reitnum sem herliðið átti, enda var þá mikið af tunnuhúsum (bröggum) í Víðistöðum og þar í kring. Nú eru þar fiskhersluhjallar.
Að vanda öfluðum við Jón heyja handa skepnum okkar þetta sumar. Við höfðum keypt jörðina Selskarð á Álftanesi ásamt heyfeng ársins á undan, sem var um 30 hestburðir. Var grasið svo smátt að varla var hægt að hemja það í reipum. Selskarð var heldur rýrt kot og illa húsað. Hlöðugarmur fylgdi jörðinni, en hann fauk út í buskann veturinn eftir við keyptum. Hlaðan var tóm þegar Kári gamli þeytti henni svo rækilega á sjó út að varla sást eftir spýta né járnplata.

Víðisstaðir

Víðistaðir 1954 -loftmynd.

Við höfðum byggt lítið steinhús á jörðinni og endurbyggt og stækkað gamla íbúðarhúsið. Fjós höfðum við byggt fyrir 13 kýr og hlöðu fýrir 600 hesta af heyi, en heyfengur jarðarinnar er í góðu meðalári um 500 hestar. Þetta vor girtum við túnið í Selskarði. Sumardaginn fyrsta unnu t.d. hjá okkur 20 menn við jarðrækt og girðingar og þann dag var girðingunni umhverfis túnið lokað. Þessi fyrsti sumardagur árið 1924 var því alveg sérstakur hátíðisdagur hjá okkur Jóni. Við höfðum eignast jörð sem við voru tengdar ýmsar vonir og nú höfðum við lokað túninu fyrir ágangi búfjár.
HafnarfjörðurÞetta sumar heyjuðum við túnið í Selskarði og tún okkar á Víðistöðum. Til viðbótar fengum við slægjur í Bessastaðanesi hjá þáverandi Bessastaðabónda, Jóni Þorbergssyni, sem nú býr á Laxamýri. Kjörin voru þau að við áttum að skila heim í hlöðu til háns þriðju hverri þurri heysátu. Voru þetta heldur aumleg kjör. Grasið var þó nóg í nesinu og tíðin var sæmileg, en þýfið var alveg voðalegt og næstum ósláandi. Við heyskapinn unnu þeir Hallgrímur Jónsson og Sigurður Guðnason.
Um sláttinn fórum við Jón Einarsson og Árni Mathiesen í tíu daga skemmtitúr ásamt Halldóri bróður mínum. Við áttum nokkra gæðingá á þessum árum og vorum ágætlega hestaðir. Ferðin var indæl og eftirminnileg.

Skemmtileg, er skorpuvinna
Hellyerstogararnir sex stunduðu allir fiskveiðar yfir sumarið og þegar hausta tók fóru þeir að fiska á svonefndum Halamiðum sem þá urðu fyrst kunn sem fengsæl fiskimið. Voru skipin fljót að fylla sig og lék nú allt í lyndi hjá Hellyersbræðrum.

Hafnarfjörður

Togaravinna.

Þeir verkamenn sem unnu hjá okkur að staðaldri höfðu allir sinn fyrirfram ákveðna starfa og auðveldaði það verkstjórnina. Ef einhveija vantaði þurfti auðvitað að bæta í skörðin. Reyndist það auðvelt, því ævinlega var hægt að ná í eitthvað af hlaupafólki. Stíumenn í lestum togaranna höfðu, hver og einn, sinn aðstoðarmann (steismann) sem kastaði fiskinum upp á pallinn sem lúgumaðurinn stóð á. Stíumennirnir höfðu oftast sömu aðstoðarmennina og gerðu til þeirra kröfur, vildu hafa þá góða menn og duglega. Þeir voru aldeilis ekki hrifnir af því að fá Lauja frá Lónakoti á steis svo að einhver, sem ekki var í náðinni, sé nefndur. Í lúgurnar völdust duglegustu mennimir. Kjartan Ólafsson hafði þar sinn starfa og kastaði fiskinum upp á borðin. Einu sinni lenti með honum maður að norðan, lítill og kvikur, er Guðmundur hét, Þórðarson frá Gilhaga í Hrútafirði.
HafnarfjörðurSkiptust þeir á um að kasta upp úr lúgunni, hann og Kjartan. Guðmundur þessi stamaði dálítið og lét svo ummælt við Kjartan að sér líkaði „sko-o-orpuvinna“ mjög vel. Var haft að orðtaki, einkum meðal þeirra yngri, að skemmtileg væri skorpuvinna og hlaut Guðmundur af þessu viðurnefnið: í skorpunni. Samstarf þeirra Kjartans og Guðmundar í skorpunni endaði þó með því að Kjartan vildi fá annan mann á móti sér á lúgu, enda reyndist Guðmundur ekki harðger í skorpunum er frá leið. Fannst Kjartani að hvíldarskorpur hans yrðu stundum nokkuð langar og var þó lítið gefinn fyrir að kvarta yfir annarra verkum.

Nýr samningur

Hafnarfjörður

Hafnarfjarðarhöfn fyrrum.

Oft var svo til orða tekið þegar spurt var um hversu mikið væri eftir af fiski í lestinni að það væri heil glás, stundum sögðu menn það hálfa glás og stundum helvítis glás og það var nú náttúrulega stærsta glásin!
Er líða tók að jólum fór Owen Hellyer að inna að því hvort við vildum ekki gera tilboð í afgreiðslu á skipum þeirra bræðra fyrir næsta ár. Með reynsluna að baki hugleiddum við vel ráð okkar og ákváðum að láta til skarar skríða. Þeir bræður höfðu nú fengið lagalega heimild fyrir því að þeir mættu reka útgerð sína í Hafnarfirði.

Óhöpp og óveður
HafnarfjörðurEftir nýárið 1925 var mikill hugur í Hellyersbræðrum að láta ekki henda sig þau mistök að eiga ekki nægar salt- og kolabirgðir í byrjun aðalvertíðar.
Í janúar var von á stóru kolaskipi til þeirra og með því skipi var einnig mikið af allskonar útgerðar- og matvörum. En þetta skip komst aldrei hingað, það strandaði austur á Söndum. Um svipað leyti strandaði einn togarinn þeirra, Vicekont Allanby, sem var á leið hingað frá Englandi, og rak nú hvert óhappið annað. Þriðja og hörmulegasta slysið varð þegar togarinn Fieldmarchal Robertson fórst með allri áhöfn á Halamiðum í febrúarmánuði, — í því sama mannskaðaveðri og togarinn Leifur heppni. Þessi óhöpp, sérstaklega það síðastnefnda, slógu óhug á Hellyersbræður og kraft dró úr útgerð þeirra við þessi miklu áföll.

Garðaholt

Garðaholt og Krókur. Garðaholt var upphaflega skólahús og þinghús íbúa í Garðahreppi, reist á árunum 1908 – 1911.

Halaveðrið fræga er mér minnisstætt þótt ég væri á þurru landi. Sama dag og það skall á fórum við Jón og pabbi fram að Akrakoti á Álftanesi og var erindið að kaupa kú. Fórum við ríðandi og lögðum af stað í góðu veðri, fremur köldu en lygnu.
Riðum við sem leið liggur fram í Dysjamýri. Þegar við komum upp á hæðina, þar sem Samkomuhús Garðhreppinga er, rýkur hann upp í ofsa norðanveður með hörkufrosti. Gátum við varla á hestunum setið og hefí ég aldrei upplifað jafnskjóta veðurbreytingu. Mest langaði okkur að snúa við og halda heim undan veðrinu, en fannst það lítilmannlegt fullfrískum karlmönnum ríðandi á góðhestum. Létum því slag standa, riðum alla leið og lukum erindinu.

Hafnarfjörður

Togarinn Kings Grey.

Þegar heim kom lá togarinn Kings Grey við bryggjuna og sleit hverja trossuna af annarri, því að svo sterkt lagði kvikuna inn á höfnina þó áttin væri norðan, en venjulega er Hafnarfjarðarhöfn eins og heiðartjörn í norðanátt.
Jón Eiríksson frá Sjónarhól var þá fiskiskipstjóri á Kings Grey. Hann var snarmenni og úrræðagóður á sjó og fljótur var hann að rífa togarann út úr króknum á bryggjunni þegar hann fór að slíta allt sem hægt var að binda hann með.

Framhald

Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 8. tbl. 25.02.1995, Snorri Jónsson, Hellyerstímabliði í Hafnarfirði II – Vikukaup fyrir að taka upp stein, bls. 6-7.

Hafnarfjörður

Hafnarfjarðarhöfn fyrrum.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður kemur víða við sögu togaraútgerðar á Íslandi.

Togarinn Coot.

Togarinn Coot. Fyrsti togari Íslendinga, Coot, var gerður út frá Hafnarfirði á árunum 1905-1908. Skipið var 98 fet á lengd, búið 225 hestafla gufuvél og var búið til botnvörpuveiða.

Fyrsti íslenski togarinn, Coot, var gerður þaðan út og Pike Ward gerði út togarann sinn, Utopiu, frá Hafnarfirði. Seinna má segja að Hafnarfjörður verði snemma aðalmiðstöð fyrir erlenda togaraútgerð á Íslandi. Ber þar fyrst að nefna Booklessbræður frá Aberdeen. Þeir keyptu fiskaðgerðarstöð í Hafnarfirði árið 1910 og höfðu þaðan meiri og minni útgerð og annan atvinnurekstur til ársins 1922. Um tíma áttu þeir fjóra togara sem stunduðu veiðar frá Hafnarfirði. Þá keyptu þeir fisk af togurum, bæði breskum og hollenskum. Einnig hafði fyrirtækið A.D. Birrel & Co. keypt fiskverkunarstöð í Hafnarfirði og lögðu togarar upp hjá því á árunum 1910-14. Fleiri erlendir togarar bæði norskir og þýskir lögðu upp afla sinn í Hafnarfirði um þetta leyti.

Hafnarfjörður

Verksmiðjuhús Bookless.

Hafnfirðingar höfðu mikla atvinnu af þessari starfsemi en skjótt skipast veður í lofti. Á árunum 1922 og 1923 var mikið atvinnuleysi í Hafnarfirði. Booklessbræður höfðu orðið gjaldþrota 1922 og ný lög, sem samþykkt voru sama ár á Alþingi, komu í veg fyrir að aðrir erlendir útgerðarmenn gætu hlaupið í skarðið. Í lögunum var lagt bann við því að útlend skip lönduðu afla sínum á Íslandi og seldu hann íslenskum ríkisborgurum til verkunar.
Þessi lög voru sett til að hindra síldveiðar Norðmanna fyrir Norðurlandi en þau giltu einnig um þorskveiðar. Þetta kom sér einkum illa fyrir Hafnfirðinga.

Hafnarfjörður

Bæjarstjórn Hafnarfjarðar beitti sér nú fyrir því að undanþága fengist frá þessum lögum til þess að annað erlent fyrirtæki gæti keypt þá aðstöðu sem Booklessbræður höfðu áður. Hér var á ferðinni útgerðarfyrirtækið Hellyer Bros. Ltd. í Hull. Í samráði við stjórnvöld var sú leið farin að Geir Zóega var fenginn til að taka togara Hellyersbræðra á leigu og taldist það ekki brjóta í bága við ákvæði laganna. Hellyersbræður hófu útgerð sex togara frá Hafnarfirði á vetrarvertíð 1924.
HafnarfjörðurÁri síðar fékk fyrirtækið sérstaka lagaheimild til að reka útgerð sína í Hafnarfirði sem sjálfstætt fyrirtæki um átta ára skeið. Fyrstu vertíðina voru enskir skipstjórar á togurum Hellyers en síðan voru fiskiskipstjórarnir íslenskir. Á togurunum voru enskir flaggskipstjórar sem voru leppar því íslensku fiskiskipstjórarnir höfðu ekki ensk skipstjórnarréttindi. Einnig voru enskir stýrimenn á togurunum sem leppar. Þessir menn stunduðu ekki vinnu um borð en voru þarna aðeins til að fullnægja formsatriðum. Meðal þeirra togara sem Hellyersbræður gerðu út frá Hafnarfirði var stærsti og fullkomnasti togarinn í eigu Englendinga á þessum tíma, Imperialist, og var Tryggvi Ófeigsson skipstjóri á honum.

Hafnarfjörður

Tryggvi Ófeigsson (1896-1987). Tryggvi Ófeigsson var skipstjóri og síðar útgerðarmaður í Hafnarfirði og Reykjavík, tók við Imperialist nýsmíðuðum í Hull í mars árið 1925. Tryggvi var svo með Imperíalist til ársins 1929. Það ár hættu Hellyersbræður allri útgerð og fiskvinnslu á Íslandi. Tryggvi gekk svo inn í útgerðarfélagið h/f Júpíter í Hafnarfirði sem stofnað var 26 júlí 1929, með Lofti Baldvinssyni og Þórarni Olgeirssyni, sem árið 1925 höfðu látið smíða skip fyrir sig í Beverley, það skip var Júpíter GK 161. Tryggvi varð svo skipstjóri á honum til 1929.

Tryggvi stofnaði síðan eigin útgerð eftir að Hellyersbræður fóru héðan. Tryggvi ber Hellyersbræðrum vel söguna í ævisögu sinni og segir að þeir hafi verið bjargvættir Hafnarfjarðar. Hellyerbræður hættu útgerð sinni frá Hafnarfirði í nóvember 1929. Síðustu árin hafði orðið taprekstur á fyrirtækinu. Einnig átti það í vinnudeilum hér heima og ágreiningur kom upp við Hafnarfjarðarbæ um útsvarsgreiðslur.

Í Lesbók Morgunblaðsins  1995 fjallar Snorri Jónsson um „Atvinnusögu Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið„. Byggir hann á endurminningum Gísla Sigurgeirssonar. Um er að ræða fyrsta kafla af fjórum.

„Hellyersbræður voru enskir útgerðarmenn sem gerðu út frá Hull en ráku á tímabili umfangsmikla togaraútgerð og saltfiskverkun frá Hafnarfirði. Algengt var að þetta tímabil, 1924-1929, væri kennt við þá bræður í Hafnarfirði. Frásögn Gísla Sigurgeirssonar kemur þó miklu víðar við og gefur á gamansaman hátt hugmynd um aldaranda og daglegt líf í Firðinum á þessum tíma. – Fyrsti hluti af fjórum.

„Veturinn 1922-23 var mikið atvinnuleysi í Hafnarfirði eins og reyndar átt hafði sér stað áður, en að þessu sinni keyrði ástandið um þverbak, engin hreyfing á neinu — ekkert að gera. Hið stóra og umfangsmikla útgerðarfirma, Bookless Bros Ltd. frá Aberdeen, hafði orðið gjaldþrota 1922. Svo alvarlegt þótti ástandið að haldinn var um málið almennur borgarafundur á haustmánuði 1923. Óttuðust menn að fjöldi fólks yrði að flytja búferlum úr bænum og fasteignir yrðu óseljanlegar. Ráðherrar ríkisstjórnarinnar voru boðaðir á fundinn og mættu þeir báðir, Klemenz Jónsson og Sigurður Eggerz. Skorað var á þá að gefa undanþágu frá því ákvæði fiskveiðilaganna sem bannaði útlendingum að leggja afla sinn hér á land, en ráðherrarnir töldu að hægt yrði að komast hjá banninu ef Íslendingar tækju á leigu erlend fiskiskip.

Snorri Jónsson

Snorri Jónsson (1928-2016).

Í framhaldi af þessum borgarafundi samþykkti bæjarstjórnin 6. nóv. að skora áríkisstjórnina að leyfa útlendingum að leggja afla sinn til verkunar hér á land. Veitti ríkisstjórnin þetta leyfi og urðu málalyktir þær að stórfírma frá borginni Hull á Englandi, Hellyer Bros. Ltd., kom hingað með sex botnvörpunga á vertíðina i byrjun árs 1924.
Bræðurnir sem áttu firmað og voru fosvarsmenn þess hétu Owen og Orlando Hellyer. En vegna ákvæðis fiskveiðilaganna tók Geir Helgason Zoéga togarana á leigu að nafninu til og var umboðsmaður firmans og gerði samninga fyrir þess hönd. Samdist nú svo um við Geir að við Jón Einarsson og Sigurgeir Gíslason, faðir minn, yrðum verktakar hjá Hellyer og tækjum að okkur afgreiðslu togaranna, en það var að sjálfsögðu mikið verk og við erfiðar aðstæður að eiga.

Fjörkippur í atvinnu og viðskiptum

Hafnarfjörður

Togarinn Ceresio.

Þegar togararnir komu til Hafnarfjarðar voru þeir allir með fullar lestir af kolum og öðrum varningi til útgerðarinnar. Þetta varmikið magn og meiri birgðir vöru en áður höfðu verið fluttar hingað til hafnar. Verður það nú hlutskipti okkar að annast alla þessa vinnu, uppskipun og útskipun, fyrir ákveðið verð hvert tonn inn og út. Satt best að segja var þessi samningur við Geir H. Zoéga gerður í alltof miklu fljótræði af okkar hálfu, enda var hann sá versti sem við gerðum við nokkurn verksala á allri okkar starfsævi. Svo vondur var hann, að þegar vetrar- og vorvertíðinni lauk var útkoman sú að við þrír, verktakarnir, ég, Jón og pabbi, máttum heita kauplausir allan tímann.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 1910.

Þrátt fyrir það, að ákveðið væri að Hellyer fengi aðstöðu hér í Firðinum, óttuðumst við að vinnan lenti í höndum reykvískra verktaka og því var hugsun okkar sú að tryggja það að svo yrði ekki. Við vildum sitja að þessari vinnu, bænum og búendum hér til heilla og hagsbóta. Sú hugsun réði mestu þegar við vorum að gera samninginn við Geir. Reynsla okkar var sú að Reykvíkingar væru ásæknir í að ná sem flestu til sín. Óttinn við þetta var aðalástæða þess að Geir gat pínt okkur niður úr öllu valdi.
Af þessari reynslu drógum við lærdóm sem kom okkur að góðu haldi við næstu samningsgerð.

Hafnarfjörður

Athafnasvæði Hellyersbræðra.

Togaraútgerð og fiskverkun Hellyersbræðra, sem rekin var hér í Hafnarfirði í nokkur ár, olli því að atvinnulífið tók mikinn fjörkipp og viðskiptalífið glæddist. Togarar þeirra þóttu myndarleg skip og fyrsta flokks að öllum búnaði á þeirrar tíðar mælikvarða. Þeir togarar sem komu hingað fyrsta árið voru: Ceresio, Lord Fischer, Earl Haig, General Birdwood, Viskont Allanby og Kings Grey. Skipstjórar og vélamenn voru enskir, en hásetar voru að mestu leyti íslenskir og margir úr Hafnarfirði.
Fljótlega voru ráðnir íslenskir fiskiskipstjórar á togarana, því hinir ensku flaggskipstjórar þekktu lítt til miðanna og voru m.a. af þeim sökum litlir fiskimenn. Hin raunverulega skipshöfn var því íslensk. Frá þessu var þó ein undantekning.
Á togaranum Ceresio var íslenskur skipstjóri frá Hull, Jón Oddsson að nafni. Hann var mikill aflamaður og viðurkenndur fyrir dugnað, enda var enginn fiskiskipstjóri með honum.

Hellyer kaupir Svendborg

Hafnarfjörður

Ágúst Flygenring (1865-1932).

Þegar kom fram í júní þetta ár, 1924, tókust samningar milli Landsbanka Íslands og Owens Hellyers um að Hellyer Bros. keypti útgerðarstöðina Svendborg. Þessi stöð hafði gengið kaupum og sölum. Sveinn Sigfússon kaupmaður frá Norðfirði reisti hana árið 1903. Var þá stöðin nefnd í höfuðið á honum uppá dönsku, eins og þá þótti fínt, og nefnd Svendborg.

Stöðina reisti Sveinn við Fiskaklett, skömmu síðar komst stöðin í eigu Ágústs Flygenrings sem hafði þar timburverslun, en seldi hana eftir stuttan tíma norskum manni, H.W. Friis, sem stundaði hér línubátaútgerð. Friis varð nokkrum árum seinna gjaldþrota og keypti þá Einar Þorgilsson stöðina, árið 1909, og seldi hana Bookless Bros. Í Aberdeen árið eftir með góðum hagnaði. Þegar Svendborg kemst í eigu þeirra Booklessbræðra, Harrys og Douglas — fyrirrennara Hellyers, — hefst áhrifamikið tímabil í atvinnusögu Hafnarfjarðar. Þeir urðu vinnuveitendur í mjög stórum stíl og verkafólk starfaði hjá þeim, á tímabilum jafnvel svo hundruðum skipti.
Sjálfir áttu þeir fjóra togara sem hér lögðu upp afla sinn fyrstu árin, en þeir versluðu mikið með fisk, keyptu ógrynni af fiski af íslendingum, einkum á Faxaflóasvæðinu milli Suðumesja og Akraness, og af erlendum togurum, aðallega breskum. Fiskverðið greiddu þeir í peningum, fyrstir manna hér um slóðir. Fyrir það, ekki síst, áttu þeir almennum vinsældum að fagna, en því miður lauk starfsemi þeirra að 12 árum liðnum þegar fyrirtækið varð gjaldþrota árið 1922.

Hafnarfjörður

Sendborg – síðar Brookles.

Með kaupum Hellyers á Svendborg hefst fiskverkun þar á ný og fjöldi fólks, sem áður varð að láta sér nægja að lepja dauðann úr krákuskel, fékk vinnu og gat nú litið til framtíðar með vongleði í huga.

Erfiðar aðstæður
Eins og áður segir voru togarar Hellyers með allar sínar lestir fullar af varningi til útgerðarinnar, einkum þó kolum. Heldur var nú brasksamt að losa kolin úr togurunum og verst og erfiðast var að ná þeim inná bryggjuna þegar lágsjávað var. Enginn krani var á bryggjunni og engar bómur voru á skipunum. Utbúnaðurinn var þannig að strengdur var vír úr frammastrinu í reykháfinn. Á þennan vír voru settar jafnmargar hjólblakkir og lúgurnar voru sem hala átti uppúr, en þær voru venjulega þrjár. Togspilið var notað til að vinda upp kolin og var einn maður við hverja lúgu.

Hafnarfjörður

1940-1950, portrett af ónafngreindri konu. Svo virðist sem konan hafi verið að bera kol en hún er með sótuga peysu og svuntu.

Kolunum var öllum mokað í poka í lestinni og tveir til þrír pokar voru halaðir í einu upp um lúguna. Þegar pokalengjan var komin í bryggjuhæð toguðu bryggjumennirnir í hana og vingsuðu henni inn á bryggjuna og upp á jámbrautarvagna. Var vögnunum svo ekið upp í kolabinginn sem stundum var allt að fjórir metrar á hæð. Stundum gat það komið fyrir að togaramir blésu út eða urðu damplausir, eins og það var kallað, og þá fór nú að vandast málið. Eina úrræðið var að hala allt upp með handafli, en það var bæði seinlegt og hinn mesti þrældómur.
Hver togari flutti þétta 200 til 250 tonn af kolum í þessari fyrstu ferð sinni hingað í Hafnarfíörð. Kolin til Hellyersbræðra voru geymd á Árnalóðinni, sem svo var kölluð. Bæjarútgerð Hafnarfjarðar hafði þar seinna kol handa sínum skipum. Ámalóð er vestan við skrifstofur Bæjarútgerðarinnar þar sem þær voru, áður en þær voru fluttar í nýja frystihúsið. Kolin vom flutt upp á lóðina í járnbrautarvögnum og var oft erfitt að komast þangað eftir misjöfnum sporunum.

Hafnarfjörður

Járnbrautir voru algengar á fiskreitum Hafnarfjarðar.

Járnbrautarteinarnir lágu í sandi meðfram Vesturgötunni og yfir hana. Var því oft sandur fyrir hjólunum og þungt að aka vögnunum á handaflinu einu með tvö tonn innanborðs af kolum.
Tíðin var einmuna góð á þessari vertíð. Togararnir komu oftast inn síðari hluta dags og hófst þá vinnan milli kl. 4—6 síðdegis og lauk ekki fyrr en undir morgun næsta dags. Þær vom margar blíðviðrisnæturnar og dagarnir, einkum er líða tók á vertíðina og sólaruppkoman heillaði menn. Þá var freistandi að líta uppúr stritinu og horfa mót dagsins rísandi sól.
Og það leyfðu menn sér stundum.

Eftirminnileg kynni
HafnarfjörðurMenn urðu örþreyttir og slæptir eftir erfiðar og langar vinnuvökur, en þó jafnframt glaðir í sinni yfír tekjunum sem þeir höfðu aflað til að sjá sér og sínum farborða í harðri lífsbaráttu. Svo héldu menn heim í morgunbirtunni, fegnir hvíld og svefni, en þó reiðubúnir að hefja störf á nýjan leik hvenær sem kallið kæmi.
Vinnan og umsvifín fóru vaxandi þegar á vertíðina leið. Við tókum einnig að okkur afgreiðslu skipa sem komu með vörur til annarra útgerðarfyrirtækja og vinnuaflið lét ekki á sér standa. Það var oft drepið á dyr hjá okkur Jóni Einarssyni og leitað eftir vinnu. Iðnaðarmenn í bænum höfðu t.d. ekkert að gera um þessar mundir og munu þeir flestir hafa komist í snertingu við bryggjuvinnuna, allt frá úrsmiðnum til stórskipasmiðanna. Kynnin við suma þessa menn urðu mér eftirminnileg.
HafnarfjörðurÞað var eitt sinn að stórt og mikið saltskip var væntanlegt. Fréttin um það hafði borist út og til okkar kom fjöldi manna að biðja um vinnu. Einn þeírra var stór og föngulegur maður og leist okkur Jóni að sá mundi liðtækur vera og segjum honum að koma niður að skipi morguninn eftir. Við þekktum flesta verkamennina og okkur var ekki sama um hvernig niðurröðun þeirra var við verkin. Skipulögðum við það allt fyrirfram. Við ætluðum þessum stóra og dugnaðarlega manni að taka á móti saltlengjunum og koma þeim fyrir á jámbrautarvögnunum. Um morguninn tilnefndi ég fólkið að stórlestinni, var fljótur að lesa upp nöfnin og fer nú hver maður á sinn stað. Svo kalla ég nokkrum sinnum í þann stóra og segi honum að vera á bryggjunni en hann skeytir því engu og er hinn rólegasti. Verð ég nú leiður á þessu sérlega heyrnarleysi mannsins, vind mér að honum og spyr hvort hann hafi ekki heyrt til mín. Segir hann þá og brosir um leið: „Ég heiti ekki Sigfús Vormsson, ég heiti Kjartan Ólafsson!“
HafnarfjörðurEinhvern veginn hafði ég bitið það í mig að maðurinn héti Sigfús Vormsson, en Sigfús sá var trésmiður og átti hér heima um tíma og giftist Kristínu Þorsteinsdóttur frá Kletti.
Þessi urðu fyrstu kynni okkar Kjartans Ólafssonar sem síðar varð bæjarfulltrúi í Hafnarfirði o.fl. og höfum við oft brosað að þessu síðan. Var Kjartan ævinlega velkominn til okkar meðan hann stundaði verkamannavinnu, enda var maðurinn afburða duglegur og svo var viðkynningin að ekki varð á betra kosið.

Sörli og Gullfoss
Vornæturnar um þessar mundir voru yndislegar. Laugardaginn fyrir páska unnum við framundir morgun í blíðviðri, og þegar við hættum fannst mönnum ekki nauðsynlegt að flýta sér heim. Við fórum með verkfærin upp í skúr sem áfastur var við gripahús, sem við Jón áttum, en er nú húsið Vörðustígur 9. Þar inni áttum við gráan hest, stóran og sterkan, sem við nefndum Sörla. Var nú leikur í körlum, þótt lúnir væm eftir langa törn og dettur nú einhverjum í hug að prófa hvursu marga menn muni þurfa til að halda sterkum hesti kyrrum. Var Sörli leiddur fram, lögð á hann aktygi og kaðlar festir í þau. Tóku nú fjórir þeir sterkustu í kaðlana og er nú slegið í Sörla. Kippist hann við og rykkir í, en þegar hann finnur mótstöðuna lítur hann við og sér hvað um er að vera. Reyndi hann þá ekki meira og varð ekki úr að aka hvernig sem að var farið. Mun Sörla hafa þótt óþarfi að láta svona á sjálfa páskanóttina! Höfðu menn á orði að sá grái væri gáfaður og hefði heldur betur skotið þeim ref fyrir rass!

Hafnarfjörður

Vörðustígur.

Og það var eins og menn yrðu góðglaðir þarna í næturkyrrðinni og fóru að segja sögur. Meðal „sagnamann þessa vornótt við Vörðustíginn var Guðmundur Gíslason — oft nefndur hinn sterki — og átti heima á Hverfisgötu 6. Þótti mönnum gaman að kraftasögum Guðmundar — enda var hann stundum óspar á þær — og nú sagði hann eftirfarandi sögu:
Á mínum fyrri árum stundaði ég oft í vinnu í Reykjavík. Varð mér ævinlega vel til með vinnu því að ég þótti ekki síður liðtækur en best gerist og gengur. Einu sinni — það var á fyrstu árum Eimskipafélagsins — var ég settur í að losa vörur úr Gullfossi. Vill þá svo til að maður nokkur, eitthvað slompaður, dettur út af hafnarbakkanum og fellur í sjóinn milli skips og bryggju.

Hafnarfjörður

Gullfoss 1919.

Urðu menn nú logandi hræddir og hrópuðu hver í kapp við annan að maður hefði dottið í sjóinn og myndi kremjast milli skips og bryggju ef skipinu yrði ekki haldið frá. Þarna á bakkanum var fjöldi manna saman kominn, á að giska 50—60 manns. Hlupu nú allir sem vettlingi gátu valdið til að ýta Gullfossi frá bakkanum svo að manninn sakaði ekki ef honum skyti upp. Var nú maður látinn síga niður milli skips og bakka og hafði sá með sér kaðal til að binda utanum hrakfallabálkinn. Þetta tókst, og var nú sá slompaði dreginn upp, við mikinn fögnuð viðstaddra, dasaður og heldur illa til reika. En í fagnaðarlátunum gleymdist að huga að hinum sem sigið hafði niður með kaðalinn, — og áður en við væri litið voru allir hlaupnir í burtu frá skipinu — allir — nema ég.

Hafnarfjörður

Gullfoss 1930.

Ég mundi eftir björgunarmanninum og hélt skipinu alveg kyrru; — og þótt ég kallaði og bæði um aðstoð ansaði enginn, — allir voru á bak og burt. — Þama hélt ég Gullfossi grafkyrrum þangað til manntötrið hafði klöngrast upp á bakkann. En það verð ég að segja að þungur fannst mér Gullfoss þegar ég var orðinn einn. Ég held ég hafi aldrei tekið meira á um mína daga.
Þegar Guðmundur hafði lokið sögu sinni sagði Ingimundur Ögmundsson sem var maður orðvar og hæggerður:
„Ég er nú bara farinn heim, ég hlusta nú ekki á meira af þessu tæi!“

Unnið nætur og daga
HafnarfjörðurAð öllum vel sögðum sögum þótti jafnan góð skemmtan og skipti þá ekki máli hvort þær studdust við raunverulega atburði eða ekki. En þess vil ég geta að Guðmundur Gíslason var afburðasterkur maður og feikna duglegur; verður dugnaður hans seint of lofaður.
Vinnan jókst. Á daginn unnum við í kolaog saltskipum, en á kvöldin og nóttinni afgreiddum við togarana. Það þótti gott að fá að sofa í tvær til fjórar stundir á sólarhring. Það tók því varla að hátta ofaní rúm. Kjartan Ólafsson sagðist eina vikuna hafa þurrkað sér með hörðum striga um andlit og lagt sig svo á hálmdýnu í heitu eldhúsinu. þetta gerði hann til að lengja svefntímann og svipað gerðu fleiri.
HafnarfjörðurSigurður Guðnason, seinna formaður Vkm. Dagsbrúnar og alþingismaður, var tengdasonur Guðmundar Gíslasonar frá Tjörn í Biskupstungum, föður Gísla bifreiðarstjóra sem hjá okkur vann oft og mikið. Fyrir kunningsskap við Guðmund tókum við Sigurð í vinnu. Hann átti heima í Reykjavík, en þá var lítið um atvinnu þar. Sigurður var skemmtilegur félagi, kappsfullur og afburður að dugnaði.
Einhvern veginn vildi svo til að þeir unnu mikið saman Kjartan Ólafsson og Sigurður. Þegar salti var skipað um borð í togarana var því ekið fram á bryggjuna í járnbrautarvögnum eða bílum. Kjartan og Sigurður höfðu þann starfa að taka pokana af vögnunum og kasta þeim upp í saltrennu ef hátt var í sjóinn eða hvolfa úr þeim í rennuna ef lágsjávað var. Rann þá saltið oní lestamar. Veittist þeim létt að fleygja pokunum og var oft gaman að sjá handatiltektir þeirra. Við neðri enda rennunnar var Hallgrímur Jónsson; hann sá um að saltið færi ekki til spillis. Ef hátt var í sjó tók hann við pokunum fullum, ásamt aðstoðarmanni, og losaði úr þeim oní lúgurnar. Þeir Kjartan og Sigurður köstuðu stundum nokkuð hastarlega svo þeir Hallgrímur höfðu ekki undan og kenndi í því nokkurrar stríðni. Varð Hallgrímur þá ergilegur og kvartaði sáran. Þetta endaði þó jafnan í friði og spekt og að lokum höfðu allir gaman að og hlógu.“

Framhald

Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, 7. tbl. 18.02.1995, Snorri Jónsson, Atvinnusaga Hafnarfjarðar 1924-1926, Hellyerstímabilið, bls. 1-2. Úr endurminningum Gísla Sigurgeirssonar. Snorri Jónsson tók saman.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – forsíða Lesbókar Mogunblaðsins 18.02.1995.

Skátar

Í tilefni af eitt hundrað ára afmæli Skátafélagsins Hraunbúa þann 22. febrúar 2025 er rétt að rifja upp frumsögu þess í Hafnarfirði. Í jólablaði Alþýðublaðs Hafnarfjarðar árið 1965 er sagt frá skátafélaginu á fertugasta aldursafmælinu það árið undir fyrirsögninni „Árdegið kallar, – áfram liggja sporin„.

Skátar„Hinn 22. fehrúar síðastliðinn voru 40 ár liðin frá því að shátastarf hófst hér í Hafnarfirði. Í hófi, sem Hraunhúar héldu af því tilefni, hélt félagsforingi þeirra ræðu þá er hér birtist. Er þar í stuttu máli drepið bæði á fortíð og framtíð skátastarfsins í Hafnarfirði.

Ágætu gestir, góðir félagar.
Það er 22. febrúar í dag á því herrans ári 1965, og eru því núna 40 ár frá því að skátastarf hófst hér í Hafnarfirði. Það er eðlilegt, að við stöldrum ögn við á þessum tímamótum, lítum yfir farinn veg og reynum þó um leið að skyggnast lítið eitt inn í framtíðina.
SkátarÞað hefur gengið á ýmsu á þessum 40 skátaárum hér í Hafnarfirði. Stundum hefur skátalífið staðið með blóma og stundum hefur haustað að. Þannig er því farið með allan félagsskap. Félagsstörfin ganga í öldum, stundum eru þau á öldutoppinum og stundum í öldudal. En félagsskapur, sem lifað hefur í fjörutíu ár, hefur óneitanlega sannað tilverurétt sinn og stendur orðið föstum fótum. En margt hefur breytzt á þessum fjörutíu árum.
Það var aðeins einn skátaflokkur, sem lagði upp hinn 22. febrúar 1925 klukkan 7 síðdegis.

Skátar

Kröfuganga á leið niður Strandgötu, húsið er Suðurgata 24 var áður Strandgata 52 betur þekkt sem Bristol.

Drengirnir, sem þarna hófu skátagönguna í Hafnarfirði, lögðu upp með bjartsýnina og skátahugsjónina að leiðarljósi. Hvort tveggja þetta reyndist happadrjúgt og nú eru að baki óteljandi skátaspor á 40 ára leið. Leiðin, sem þá var aðeins óljós troðningur, er nú orðin
að troðinni götu.
Það var Jón Oddgeir Jónsson, sem hafði forgöngu um að skátastörf byrjuðu hér. Eftir nýárið 1925 fær hann sér fjögurra daga frí, fer suður í Fjörð og kynnir drengjum í K.F.U.M. skátahreyfinguna. Og árangurinn verður sá, að skátaflokkur er stofnaður hinn 22. febrúar. Þessi fyrsti skátaflokkur tekur mjög myndarlega til starfa og hinn 5. apríl hafa allir stofnendurnir lokið 2. flokksprófi.

Skátar

Gamli barnaskólinn. Reistur 1902, þá sem Barnaskóli Garðahrepps. Stækkaður 1921. Skólinn við Lækinn var vígður 1927 og þá flutti sú starfsemi úr þessu húsi.

Og rúmri viku síðar eru teknir það margir nýliðar, að 4 flokkar verða starfandi. Það er komin skátasveit í Hafnarfjörð, en drengina vantar sveitarforingja. En fyrsti sveitarforinginn í Hafnarfirði fæst brátt, og var það Gísli Sigurðsson lögreglumaður, en Jón Gestur Vigfússon, sparisjóðsgjaldkeri, leit eftir og fylgdist með öllu skátastarfinu, var eins konar ábyrgðarmaður drengjanna.
Það er sýnilegt, að þessir fyrstu skátadrengir í Hafnarfirði hafa lagt sig fram um að vera trúir lögum og stefnu skátahreyfingarinnar.
Enda líður ekki á löngu, áður en ýmsir fara að veita þeim verðskuldaða athygli.

Skátar

Gamla „Svendborg 1912“ er skrifað aftan á myndina. Bokkless Brothers er skrifað á þak skemmunar.

Lítill vottur þess er bréf frá 20. febrúar 1927, sem nú er geymt í skjalasafni félagsins. En nú skulum við gefa bréfritara orðið:

„Kæru skátar. Rétt eftir að ég lagðist veikur haustið 1925 hvarf héðan af götunni gömul kona á leið heim til sín. Var nokkur þoka svo hún villtist. — Ég heyrði þessa getið strax, með því að blásið var í lúður til að safna fólki til leitar. Skátafélagið meðal annarra brá þá þegar við, fór frá störfum sínum í leitina og fann konuna. Ég get ekki gleymt því, hve vænt mér þótti um þennan röskleika félagsins og finnst mér hann vera fyrirboði þess, að það eigi margt nytsamt að vinna í framtíðinni.
Innlagt sendi ég félaginu 100 krónur sem þakklætisvott frá mér fyrir þetta fallega og heppilega mannúðarverk.
Yðar með vináttu og virðingu,
Ágúst Flygenring.“

SkátarÞetta bréf talar skýru máli um það, hvernig byrjunin tókst hjá skátunum, hvernig þeir komu áhorfendum utan félagsins fyrir sjónir. En í skjalasafni Hraunbúa er líka til afrit af svarbréfi skátanna til Ágústs og það er líka gott vitni um andann, sem þá er ríkjandi í félaginu. Það bréf var svohljóðandi:

„Hafnarfirði, 27. febr. 1927.
Herra Ágúst Flygenring, f.v. alþingismaður. Við höfum tekið á móti gjöf yðar með miklu þakklæti, og gleður það oss sérstaklega hve góðan skilning og góðan hug þér berið til skátastarfsemi okkar. Gjöfin barst til okkar einmitt á þeim degi, sem skátar um allan heim halda mikið upp á, nefnilega fæðingardag sir Róberts Baden Powells, stofnanda skátahreyfingarinnar.

SkátarVið viljum nú um leið geta þess að það, sem við gerðum er gamla konan tapaðist héðan haustið 1925 var það, sem allir aðrir skátar hefðu gert í okkar sporum. Við munum því ávallt reyna að verða þjóð vorri til gagns og sóma og verðskulda þannig, meðal annars, það traust, sem þér hafið sýnt okkur.
Okkur kom mjög vel að fá peningana frá yður, og finnst okkur það eiga vel við að nota þá meðal annars til að kaupa handa félögum okkar íslenzkan þjóðarfána, sem við viljum ávallt heiðra og vernda sem bezt.
Með kærri kveðju frá öllum hafnfirzkum skátum.
F.h. Skátafélags Hafnarfjarðar.
Guðrún Sigurðardóttir.
Jón Oddgeir Jónsson.“

Skátar

Skátaheimlið við Strandgötu – Hraunbyrgi.

Þessi tvö bréf segja okkur meira um félagið og andann á þessum árum en löng ræða. Félagið fetar með festu og öryggi skátabrautina.
Hér er hvorki tími né tækifæri til þess að rekja sögu skátanna í Hafnarfirði nákvæmlega í þessi fjörtutíu ár. Ég mun því stikla á stóru og nefna fá nöfn. Sagan og nöfnin munu betur rakin í félagsblaðinu okkar, Hraunbúanum, sem koma mun út nú á næstunni.
Tvö fyrstu árin eru skátarnir í Hafnarfirði til húsa á Suðurgötu 24. En árið 1927 flytja þeir starfsemi sína í kjallarann í Gunnarssundi 5, en þar á einn stofnendanna, Róbert Smidt, heima. Þar leigja þeir tvö herbergi. Þá byrja þeir að koma sér upp bókasafni og eignast til dæmis flestar Íslendingasögurnar.

Skátar

Skátaheimilið við Hrauntungu.

En svo fer að halla undan fæti fyrir skátastarfinu hér. Stofnendurnir, sem neistann kveiktu og hófu merki skátanna hér í bænum tvístrast í ýmsar áttir. Sumir fara burt úr hænum á ýmsa skóla, aðrir flytjast búferlum. Skátastarfið flytzt úr Gunnarssundi 5 á Hellisgötu 7 og síðar á Kirkjuveg 5. En svo lognast skátastarfið út af og það er ekkert skátafélag að finna í Hafnarfirði.
En hinn 22. febrúar 1937 koma aftur saman drengir, sem áhuga hafa á skátamálum. Átta drengir stofna skátaflokk og síðan hafa alltaf verið skátar í Hafnarfirði.
Hafnfirzku skátarnir hafa víða verið til húsa. Árið 1937 voru þeir á Suðurgötu 34 B, svo fær félagið lánað eitt herbergi í Gamla barnaskólanum, seinna lánar Jón Mathiesen þeim herbergi undir starfsemi sína og síðar Jón heitinn Gíslason.

Skátar

Þann 26. febrúar árið 2000 sameinuðust Björgunarsveitin Fiskaklettur og Hjálparsveit skáta í Hafnarfirði undir merkjum Björgunarsveitar Hafnarfjarðar.

Næsta bækistöð skátanna í Hafnarfirði verður svo hermannaskáli, sem bærinn lánar þeim. 1945 fá skátarnir húsnæði í gömlu Svendborgarhúsunum og haustið 1947 kaupir félagið veitingaskála við Strandgötu fyrir 37 þúsund krónur. Þessi skáli var skírður Hraunbyrgi. Og þar átti skátastarfsemin heima til ársins 1962, hinn 1. júlí, er núverandi félagsheimili okkar var tekið í notkun, sem líka ber Hraunbyrgisheitið svo sem kunnugt er.
Útilegur og útilíf hefur alltaf verið snar þáttur skátastarfsins og þar hefur skálinn okkar við Kleifarvatn gegnt miklu og veglegu hlutverki. Við hann eru margar skátaminningar tengdar. Hann var byggður fyrir tæpum 20 árum, árið 1946.
Þá eru árin 1951 og 1963 merkisár í skátasögunni liér í Hafnarfirði, því að þá eru stofnuð Hjálparsveit skáta í Hafnarfirði og St. Georgsgildi, samtök „gamalla“ skáta. Og í sumar verða vormótin orðin 25. Þannig er sagan okkar, skátanna í Hafnarfirði, í örfáum og stórum dráttum.
SkátarFélagið hefur vaxið með bænum. Það hefur þróazt með árunum og sniðið sér stakk eftir vexti. Nú er ekki aðeins einn flokkur á göngunni fram eftir veginum eins og árið 1925. Nú ganga eftir götunni tvær kvenskátadeildir með 102 kvenskátum og 38 ljósálfum, tvær drengjaskátadeidir með 124 drengjaskátum og 41 ylfingum, Hjálparsveit skáta með 74 félögum og St. Georgsgiklið, en þátttakendur í því eru 65. Og sem betur fer er öll þessi fylking samstiga og samhuga. Það er gæfa félagsins okkar í dag.

Skátar

Skátamót í Helgadal ofan Hafnarfjarðar.

Þess vegna höfum við t. d. verið þess megnug að leysa ýmis stór viðfangsefni á síðastliðnu ári. Ég minni á vormótið á Höskuldarvöllum með rúmum 600 þátttakendum, ég minni á að 36 skátar úr Hraunbúum sóttu skátamót í Noregi síðastliðið sumar og ég minni á Fiskasýninguna. Það er sagt að menn vaxi með verkefnunum og ég vona að Hraunbúar eigi sér alltaf stór viðfangsefni til þess að glíma við og reynist vandanum vaxnir að leysa þau.
Allt skátastarf er uppbygging, mótun og þjálfun mannkostanna. Starfið og skipulagið ekki verjandi að leggja hana á yngri herðar, ef annars er nokkur kostur. Þetta er stefna skátafélaganna í dag, hvar sem er í heiminum. Og það er trú mín að innan skamms verði þetta komið í gott lag hjá okkur Hraunbúunum.

Skátar

Jón Gestur Vigfússon (1892-1980) .

Deildarstjórnir eru eitt af því, sem bíður á næsta leiti. Erlendis er það víða skilyrði fyrir því að skátadeild megi starfa, að hún hafi deildarstjórn og foreldraráð að baki sér. Og það er skoðun mín, að núna vanti okkur ekki nema herzlumuninn til þess að koma þessu á. Og ég er þess fullviss, að deildarstjórnir og foreldraráð deildanna í Hraunbúum eiga eftir að verða skátahreyfingunni í Hafnarfirði ómetanleg stoð.
Eitt af því, sem við eygjum í næstu framtíð í skátastarfinu hér í Hafnarfirði er hverfaskiptingin. Hún hefur alls staðar gefið góða raun. Í hverfinu eru gjarnan tvær deildir, drengjaog kvenskátadeild. Þessar deildir hafa svo sameiginlegt húsnæði fyrir sig: Lítinn fundarsal, tvö, þrjú flokksherbergi, eldhúskytru. Afleiðing: Deildirnar standa miklu traustári fótum í umhverfi sínu.
Ef við lítum á félagið okkar í dag, er þegar kominn grundvöllur fyrir hverfaskiptingu. Í dag væri það ekkert óeðlilegt að skipta bænum í tvö hverfi, skipta um Lækinn. Þá þyrfti að komast upp lítið skátaheimili í Suðurbænum. Aðalmiðstöðin yrði eftir sem áður Hraunbyrgi.

Gísli Sigurðsson

Gísli Sigurðsson, lögregluþjónn (1903-1985).

Þá er í dag grundvöllur fyrir þriðja hverfið inni í Silfurtúni. Allmargir skátar í Hraunbúum eru þaðan. En ólíkt væri það hægara fyrir þá ef þeir hefðu aðstöðu til þess, að allt aðalskátastarf þeirra færi fram þar heima. Og það mun ekki líða á löngu þar til þörf verður á að hverfin hér í Hafnarfirði verði þrjú, — og heimilin þrjú. Bjartsýni segir einhver, — og því ekki það?
Vorhugur og skátar eiga samleið. Og við getum sagt með Hannesi Hafstein:

Árdegið kallar, áfram liggja sporin,
enn er ei vorri framtíð stakkur skorinn.
Aldar á morgni vöknum til að vinna,
vöknum og tygjumst, nóg er til að sinna.
Hátt ber að stefna, von við traust að tvinna,
takmark og heit og efndir saman þrinna.

Hraunbúar. Áfram skal haldið. Merkið má ekki falla.
SkátarVið getum litið yfir farinn veg og séð hvað hefur áunnizt, séð hvernig ýmsir ágætir skátar hafa lagt sig alla fram félaginu til heilla og skátastarfinu til góðs. Og við eigum öll að setja metnað okkar í að reyna að gera eins. Hefja merkið hátt, leita á brattann, kæra okkur kollótt þótt á móti blási, sigrast á erfiðleikunum. Við eigum að lifa eftir kjörorðinu, að vera ávallt viðbúin.
Skátahugsjónin á að vera okkur aflgjafi.
Gleðileg jól!

Lög okkar og heit, bræðralag og friðarhugsjón eiga að vera okkur allt. Hugur okkar þarf að vera heill í skátastarfinu. Við verðum að vera viðbúin að fórna ýmsu fyrir skátastarfið. Við verðum að gefa okkur öll óskipt til að höndla kjarnann í skátalífinu, til þess að vaxa og verða nýtir menn. Við verðum að bera hag allra skáta um allan heim fyrir brjósti, þjást og finna til þegar eitthvað fer úrskeiðis, brosa og fagna, þegar rétt miðar.
Svanurinn frá Fagraskógi segir í einu kvæða sinna:

Ef hugur fylgir máli,
þá gefðu og gefðu allt.
Þeir glatast fyrst
sem engu fórna vildu.
Til himins kemur aldrei
hjarta, sem er kalt
og hikar við að gera sína skyldu.

Þetta skyldum við alltaf hafa í huga, og hika því aldrei að gera það, sem skátaskyldur okkar bjóða.
SkátarOg á þessum tímamótim skulum við allir Hraunbúar stíga á stokk og strengja þess heit, að duga og vera sannir skátar, lyfta merki skátanna hærra en nokkru sinni fyrr, leggja allt af mörkum, hvert og eitt einasta okkar, skátastarfinu til heilla og sjálfum okkur til gleði og hamingju. Þáð er bezta afmælisgjöfin, sem við getum fært félaginu okkar. Og við hina, sem rutt hafa okkur veginn eða stutt okkur í starfi, vil ég segja þetta. Hafið hjartans þökk og fylgi ykkur allar heillir. Þið hafið átt ykkar þátt í að skapa okkur skyldur, skylduna til þess að duga til þess að vera sannur skáti, og það er von mín og ósk á þessum tímamótum, að Hraunbúar verði ætíð og ævinlega um ófyrirsjáanlega framtíð þess megnugir að rísa undir þeim skyldum. Heill fylgi Hraunbúum og öllu skátastarfinu um ókomnar aldir.“

Heimild:
-Alþýðublað Hafnarfjarðar, jólablað 1965, 24.12.1965, Árdegið kallar, – áfram liggja sporin, bls. 20-22.

Skátar

Skátaheimili Hraunbúa við Hjallabraut (Víðistaðatún) 2025.