Hvítárbrúin

Hér verður m.a. fjallað um fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi sem og þau fjölmörgu mannvirki önnur er fylgdu í kjölfarið í lok 20. aldar og byrjun þeirrar 21. Segja má að steinsteyputímabilið hafi tekið við af bárujárnstímabilinu í lok 19. aldar, en fram að þeim tíma hafði torfbæjartímabilið ráðið ríkjum frá upphafi byggðar hér á landi.

Fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi

Sveinatunga

Sveinatunga – gamalt málverk.

Árið 1895 byrjuðu hjólin að snúast. Á bæ, efst í Norðurárdal lét bóndi að nafni Jóhann Eyjólfsson byggja fyrir sig fyrsta steinsteypta húsið í sögu Íslands. Maðurinn sem hann réð í verkið hét Sigurður Hansson en hann var steinsmiður. Í fyrstu huggðist bóndi þó byggja steinhús úr höggnum steini, líkt og hafði verið gert í Reykjavík um þó nokkurt skeið. Veturinn áður hafði Jóhann safnað að sér efni sem hann ætlaði að nota til þess að reisa húsið en komst Sigurður steinsmiður að því að efnið sem Jóhann hafði safnað væri ókleyft blágrýti. Blágrýtið var engu að síður notað og var það notað í kjallara hússins.

Sveinatunga

Sveinatunga 1940.

Steinarnir voru lagðir í sementsmúrlímið og sú hlið sem snéri inn í kjallarann var höggvin. Ekki leið á löngu áður en Jóhann bóndi og Sigurður steinsmiður stóðu frammi fyrir stóru vandamáli. Það kom í ljós að engir steinar voru nýtanlegir til þess að hlaða yfir dyr og glugga. Datt þeim félögum í hug að steypa sér steina sem þeir gætu notað í þetta verkefni. Steinana ætluðu þeir að steypa saman úr mulningi sem þeir myndu binda saman með sementsmúrlími. Þá voru gerðar tilraunir með missterkum blöndum og steyptu þeir alls þrjá steina. Hlutföll steypunnar voru 1:2:2 sement, sandur og mulningur, sem reyndist best af þessum prófunum þeirra.

Sveinatunga

Sveinatunga 2023.

Þeir dóu ekki ráðalausir og töldu að best og einfaldast væri að gera mót fyrir veggjunum og steypa svo steinana í þau. Borðin voru fest með því móti að þau voru skorðuð af með fleygum en ekki negld og lágu mótin laus þegar fleygarnir voru teknir frá. Uppistöðum var þannig háttað að eins metra millibil var meðfram veggjum, að ofan voru þau svo tengd með timbri. Ofan á blágrýtiskjallarann var þá steypumóti stillt upp, aðeins eitt borð á hæð. Mótin voru fyllt með þessari blöndu sem þeir höfðu fundið að best væri af þeim sem þeir höfðu prófað. Eftir að þessi blanda fékk að harðna var næst stillt upp næsta lagi og aftur, aðeins eitt borð á hæð. Mörgum gæti eflaust fundist þessi aðferð nokkuð spaugileg í dag en reynslan var ekki meiri í þá daga. Jóhann bóndi og Sigurður steinsmiður hafa verið nokkuð ráðagóðir og létu ekki hendur falla þegar babb kom í bátinn og leystu þetta prýðinlega með mikilli þrautseigju og þolinmæði þegar þeir reistu bæinn Sveinatungu.

Akureyri

Gamla sjúkrahúsið á Akureyri.

Þetta hús var þó ekki eina steinhúsið sem reist var þetta árið því Davíð Sigurðsson, húsamiður á Akureyri, reisti við sjúkrahúsið á Akureyri fjós og haughús. Ekki er vitað um blöndunarhlutfall hjá Davíð en þar setti hann sement og sand saman í mót og raðaði smásteinum í blönduna. Mikið var talað um sveitungahúsið í Norðurárdal og þótti fólkinu í landinu þetta vera mikil tíðindi. Engu að síður varð engin almennileg útbreiðsla á þessum byggingarmáta fyrr en um aldamótin.

Fyrsta steinsteypa húsið í Reykjavík var reist á árunum 1897 til 1898. Það hús var nefnt Barónsfjós og var við Hverfisgötu sem nú er Barónsstígur 4.

Reykjavík

Barónsfjósið – Barónsstígur 4.

Barónsfjós var reist af franska baróninum Charles Gouldrée Boilleau en Charles hafði ákveðið að hefja rekstur á kúabúi í Reykjavík. Reksturinn á fjósinu gekk þó ekki eins og Charles hafði vonað og eignaðist Nói-Síríus fjósið svo seinna og var með starfsemi sína í því um nokkurt skeið. Húsið stendur við Barónsstíg og dregur gatan nafn sitt af húsi þessu.

Snemma hófst mannvirkjagerð með steinsteypu á Ísafirði. Þar var skósmiður að nafni Magnús Jónsson sem byggði tvílyft steinsteypuhús. Varð uppi fótur og fit og spurðist mikið af húsi þessu, svo mikið að gatan sem húsið stóð á var nefnd Steinsteypuhúsgata en síðar nefnd Sólargata.

Púkk

Púkk – í árdaga steinsteypualdar voru veggir púkkaðir, þ.e. steypan var drýgð með grjóthnullingum. Slíkir veggir máttu sín lítils í jarðskjálftum.

En þá er komið að Reykvíkingum. Þrjú hús og einn kjallari voru reist í það minnsta í Reykjavík á árinu 1903. Halldór Þórðarsson sem var bókbindari í Reykjavík reisti sér hús á einni hæð sem var staðsett við Ingólfsstræti og kaupmaðurinn Helgi Magnússon reisti sér tvílyft verslunar- og íbúðarhús sem var við Bankastræti. Þessi hús áttu það sameiginlegt að bæði voru þau reist með flekamótum og fest saman með járnteinum. Teinarnir gengu inn í veggina og hafa átt að þjóna sama tilgangi og bendistál sem við þekkjum í dag. Guðjón Sigurðsson fór þó hærra en fyrrnefndi menn og reisti sér þrílyft hús. Uppbygging útveggja var þó nokkuð frábrugðin því sem áður hafði verið gert þar sem veggirnir voru tvíbreiðir og með loftunarbili á milli. Hugmyndin með því var sú að loftbilið ætti að einangra húsið og koma í veg fyrir að vatn kæmist í gegnum veggina þegar verst viðraði. Netajárn voru notuð í járnabindingu en járnabinding hafði það hlutverk að sporna gegn sprungumyndun. Þekkt var að járnabinding hafi verið notuð erlendis.

Reykjavík

Hverfisgata 21.

Það var ekki fyrr en eftir 1912 sem gjörbreyting varð á byggingarmáta í Reykjavík því þá komu til sögunnar steinsteypuhúsin. Tímabilið sem var um það leyti að hefjast var oft nefnd „steinöldin“ vegna þess hversu mikið steinsteypan var notuð og varð töluverð bylting í byggingariðnaði hérlendis. Árið 1912 voru þrjú steinsteypt hús reist í Reykjavík líkt og árið 1903. Eitt þessara húsa lét Jón Magnússon byggja en til gamans má geta að Jón varð síðar forsætisráðherra. Húsið sem hann lét reisa var staðsett við Hverfisgötu 21. Það var svo Hið íslenska prentarafélag sem festi kaup á þessu húsnæði árið 1941. Árið 1926 gisti svo Kristján X Danakonungur og Alexandrína drottning í húsinu þegar þau heimsóttu Íslands. Húsið er óbreytt samkvæmt virðingum frá 1918 og 1941.

Reykjavík

Templarasund 5.

Við Templarasund 5 byggði Sigurjón Sigurðsson stórt hús úr steinsteypu. Sigurjón var trésmiður og var þetta hús þrílyft og einnig með kjallara. Jón K. Ísleifsson teiknaði húsið. Húsið nefndist síðar Þórshamar og er ekki ólíklegt að þetta hafi verið veglegasta og stærsta steinsteypuhúsið á þessum tíma.
Við Skólabrú 2 reis í öllu sínu veldi hús læknisins Ólafs Þorsteinssonar.
Kvennaskólinn í Reykjavík við Fríkirkjuveg var til þessa stærsta steinsteypta húsið en það var byggt árið 1909. Það má með sanni segja að steinsteyptar byggingar voru farnar að spretta upp ansi hratt og þótti ekkert sjálfsagðara en að steypa hús.

Tryggvi Gunnarsson

Tryggvi Gunnarsson (1835-1917).

Skemmtilegt dæmi um þetta kemur frá árinu 1913 en þá þurfti bæjarstjórn að ræða sérstaklega um hvort mætti byggja hús úr timbri í miðbæ Reykjavíkur, svo algeng var steinsteypan orðin. Á fundi þessum reis maður að nafni Tryggvi Gunnarsson upp og lét út úr sér þau orð að bæjarstjórn mætti ekki láta það henda sig að leyfa byggingar í Reykjavík úr öðru efni en steinsteypu. Það var samþykkt og töldu bæjarfulltrúar að breyta þyrfti byggingarsamþykkt í samræmi við það.

Sturlubræður voru þekktir athafnamenn í Reykjavík. Þeir höfðu byggt sér hús sem brann í október 1912. Þeir dóu ekki ráðalausir og ekki nema ári seinna byggðu þeir steinsteypt hús. Húsið var staðsett á sama stað en það var á Steinstaðablettinum við Hverfisgötu. Þetta hús var nokkuð sérstakt að því leytinu til að þakið, allir stigar og öll loft voru steinsteypt.

Reykjavík

Sturlubræður voru athafnamenn í Reykjavík. Þeir voru bræðurnir Sturla (1861 – 1947) og Friðrik (1860 – 1938) synir Jóns Péturssonar háyfirdómara sem var einn af Víðivallabræðrum. Þeir ráku um tíma stórbú í Brautarholti og fluttu mjólk daglega til Reykjavíkur með mótorskipi. Sturlubræður ráku stórkúabú áratugum saman í Briemfjósi þar sem nú er Smáragata og Fjólugata og öfluðu þá heyja í Vatnsmýrinni og í nágrenni Briemfjóssins.
Íshúsið „Ísbjörninn við Tjörnina“ [þar sem nú er Ráðhús Reykjavíkur]. Menn framan við húsið og hestar draga hestakerrur eftir vegi að því. Tjörnin enn náttúrleg. Handan tjarnar sér í jaðri myndar í íbúðarhúsið í Laufási og við það í útihús frá Laufási en að baki því er stærra hús og mun það vera svonefnt Briemsfjós.

Þetta hafði ekki verið gert áður. Breytti þetta áliti almennings til steinsteypu verulega og fór fólk smátt og smátt að hafa meiri trú á þessu byggingarefni en það voru nefnilega ekki allir sem treystu á steinsteypuna. En það er eins með hana á þessum tíma líkt og með margar nýjungar, fólk þurfti að sjá og öðlast þekkingu á hlutum áður en þeir voru teknir í sátt.

Á Vísindavef Háskólans má lesa eftirfarandi um notkun sements hér á landi:
„Við stækkun dómkirkjunnar í Reykjavík á árunum 1847-8 er sement notað í múrhúðun kirkjunnar. Er það í fyrsta sinn sem sement er notað hér á landi svo að vitað sé. Sement er ekki notað aftur fyrr en við byggingu Dóm- og hegningarhússins 1871. Eftir þetta fara að birtast greinar í tímaritum um möguleika steinsteypu til húsagerðar bæði með því að hlaða þau úr steinsteyptum steinum og steypa veggi í mót.
Fyrsta húsið, sem reist var úr steinsteyptum steinum, var Garðar á Akranesi árið 1876-82 en gaflhyrnur þess eru steyptar í borðamót. Árið 1895 er fyrsta steinsteypuhúsið reist í Sveinatungu í Borgarfirði. Bæði húsin standa á kjallara hlöðnum úr holtagrjóti. Sigurður Hansson steinsmiður byggði bæði húsin.

Garðar á Akranesi

Akranes

Garðar á Akranesi.

Á fyrstu áratugum steinsteypuhúsa voru því bæði byggð hús úr steinsteypusteinum og veggir steyptir í mót. Í byggingarreglugerð frá 1903 eru steinsteypuhús sögð jafngóð steinhúsum og eftir brunann í miðbæ Reykjavíkur árið 1915 var byggingu timburhúsa settar það miklar skorður í viðauka við byggingarsamþykkt þar að ekki var fært að byggja úr öðru byggingarefni en steinsteypu og steinsteypuöld gekk í garð.
Allt þar til að áhrifa fúnksjónalismans fór að gæta hér í byrjun fjórða áratugarins litu byggingarmenn á steinsteypu sem byggingarefni sem kæmi í stað timburs, grjóts eða múrsteina í húsum. Gerð, uppbygging, útlit og fyrirkomulag steinsteypuhúsa var nánast með sama hætt og timbur- og steinhúsa.

Guðjón Samúelsson

Guðjón Samúelsson (1887-1950).

Stórhýsi, sem risu fram undir 1930, voru hönnuð með múrsteinshús í Evrópu sem fyrirmynd en þau voru byggð undir mismunandi stíláhrifum sem réðst meðal annars af byggingarefni þeirra og þeim möguleikum og takmörkunum sem þau höfðu. Þessi hús eru flest í nýklassískum stíl þótt fleiri stílgerða gæti einnig en þessi skilningur á notkun steinsteypu er mjög sérstakur.
Það eru einkum hús eftir arkitektana Guðjón Samúelsson og fyrstu hús Sigurðar Guðmundssonar sem bera þessi einkenni en aðrir hönnuðir fylgdu í kjölfarið. Nefna má sem dæmi um hús Guðjóns, Eimskipafélagshúsið, frá 1919, stækkun Landsbankans árin 1922-24, Vonarstræti 4 frá 1925, Landspítalann frá 1925-30 og Landakotskirkju frá 1929. Af húsum Sigurðar má nefna Barnaskóla Austurbæjar frá 1925 og Elliheimilið Grund frá 1928.

Elliheimilið Grund

Reykjavík

Grund.

Þegar fúnksjónalisminn berst hingað um 1930 breytist gerð steinsteypuhúsa verulega. Útlit, gluggasetning og gerð þeirra, yfirborðsmeðhöndlun og fyrirkomulag innandyra varð með allt öðrum hætti. Aðlögun hinnar nýju stefnu að íslenskum aðstæðum skapaði nýja húsagerð. Módernisminn upp úr 1950 hafði í för með sér að alþjóðleg sjónarmið í hönnun húsa náði yfirtökunum en þjóðlegra einkenna gætti lítt.“

Reykjavík

Ingólfsstræti 21.

Húsið að Ingólfsstræti 21, sem reist var árið 1903, ásamt Bankastræti 6 eru elstu íbúðarhúsin í Reykjavík sem reist voru úr steinsteypu. Húsin eru fyrstu skýru dæmin hér á landi um steinsteypuklassík (nýrenesans í steypu). Ingólfsstræti 21 er óvenju heilsteypt og formfagurt hús og ber það einna hæst af frumverkum steinsteypualdar í listrænu tilliti. Framhlið hússins er samhverf um miðju með miðjusettum kvisti. Umhverfis glugga er klassískt, steinsteypt skraut og á úthornum eru steinhleðslur mótaðar í steypuna.

Reykjavík

Ingólfsstræti 21 – útför.

Ekki er vitað hver hannaði húsið, en fyrsti eigandi þess var Halldór Þórðarson bókbindari og forstjóri Félagsprentsmiðjunnar. Sem dæmi um hve veglega var að þessari byggingu staðið í upphafi má nefna að danskir fagmenn voru fluttir til landsins til þess að steypa upp húsið og gera skreytingar í það, m.a. rósettur og loftlista. Stærstan hluta síðustu aldar bjó í húsinu útgerðar- og athafnamaðurinn Óskar Halldórsson, sem Halldór Laxness gerði ódauðlegan í persónu Íslands-Bersa í Guðsgjafaþulu. Á þeim tíma bjuggu þrjár fjölskyldur í húsinu.

Reykjavík

Aðalstræti 10.

Um miðja 18. öld fóru dönsk stjórnvöld að beita sér fyrir eflingu iðnaðar hér á landi. Konungur styrkti hlutafélagið Innréttingar sem Skúli Magnússon, sem var skipaður landfógeti 1749, stofnaði með öðrum 1751. Aðalaðsetur Innréttinganna var valinn staður í Reykjavík og lagði grunn að þéttbýlismyndun þar.
Skúli Magnússon var einnig aðalhvatamaður þess að byggður yrði embættisbústaður fyrir hann í Viðey hlaðinn úr íslensku grjóti. Í anda upplýsingar voru dönsk stjórnvöld því fylgjandi að byggja hús úr varanlegu efni ef það mætti verða til þess að Íslendingar lærðu að byggja varanlegri hús en torfhús.

Reykjavík

Viðeyjarstofa.

Dönsk stjórnvöld vönduðu mjög undirbúning framkvæmda sinna. Létu þau hæfustu húsameistara sína teikna þau steinhús sem reist voru hér og sendu iðnaðarmenn hingað til lands til að vinna við og hafa umsjón með byggingaframkvæmdum og kenna Íslendingum hið nýja verklag.

Nesstofa

Nesstofa.

Þau steinhús sem dönsk stjórnvöld reistu á 18. öld voru Viðeyjarstofa 1753-55, Hóladómkirkja 1757-63, Bessastaðastofa 1761-67, Nesstofa 1761-63, fangahúsið í Reykjavík (Stjórnarráðshúsið) 1765-70, Viðeyjarkirkja 1766-74, Landakirkja á Heimaey 1774-78, Bessastaðakirkja 1777-1795 og dómkirkjan í Reykjavík 1787-96.

Viðeyjarstofa er elsta steinhús landsins sem dönsk stjórnvöld létu byggja á árunum 1753-55.

Viðeyjarstofa

Viðeyjarstofa

Viðeyjarstofa og kirkja um 1900.

Bygging Viðeyjarstofu hófst árið 1753 og lauk 1755. Með byggingu steinhússins í Viðey hófst nýr kafli í íslenskri byggingarsögu, nýtt byggingarefni og nýjar byggingaraðferðir voru reynd. Upphaflega ætluðu dönsk stjórnvöld að byggja sameiginlegt hús fyrir stiftamtmann og landfógeta eins og teikningar Nicolaj Eigtved hirðbyggingarmeistara bera með sér en fallið var frá þeim áformum og einnar hæðar hús byggt.
Viðeyjarstofa er í afar látlausum rókokkóstíl sem sést að innanverðu á hurðum og umbúnaði þeirra, loftlistum og gluggagerð en að utan er húsið án skreytingar. Lengd hússins er tvöföld breidd þess og eftir miðju húsinu er steinhlaðinn veggur sem gólf- og loftbitar hvíla á. Gluggasetning á langhliðum er samhverf og þak með hálfum valma var klætt timbri í öndverðu. Veggir eru tvíhlaðnir og fyllt á milli þeirra með kalkblönduðum mulningi en steinar í hleðslu kalklímdir. Veggir voru kalkaðir og borðaþakið var tjargað.

Dómkirkjan í Reykjavík

Reykjavík

Dómkirkjan.

Við stækkun dómkirkjunnar í Reykjavík á árunum 1847-8 er sement notað í múrhúðun kirkjunnar. Er það í fyrsta sinn sem sement er notað hér á landi svo að vitað sé. Sement er ekki notað aftur fyrr en við byggingu Dóm- og hegningarhússins 1871. Eftir þetta fara að birtast greinar í tímaritum um möguleika steinsteypu til húsagerðar bæði með því að hlaða þau úr steinsteyptum steinum og steypa veggi í mót.

Í Lesbók Morgunblaðsins árið 1993 mátti lesa um „Sögu steinsteyptra húsa á Íslandi„:
„Fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi var byggt 1876, en telja má að steinsteypuöld hefjist árið 1903, því nokkur stór steinsteypt hús í Reykjavík eru frá því ári. Jafnframt var steinsteypan notuð til að móta annað tímabil nýklassíkur hér á landi.

Reykjavík

Stórhýsin Reykjavíkurapótek og Hótel Borg

Þótt Íslendingar hafi áður fyrr verið seinir að tileinka sér tækninýjungar í húsagerð og þeir hafi lengst af búið í sínum torfbæjum má segja að þeir hafi verið mjög fljótir að tileinka sér notkun steinsteypunnar, Varla eru þeir farnir að skríða út úr torfbæjunum seint á síðustu öld þegar steinsteypan er komin í sjónmál og menn farnir að gera tilraunir með hana.
Um þessar mundir eru liðin um 120 ár síðan farið var að nota steinsteypu til húsagerðar á Íslandi í þeirri mynd sem við þekkjum hana.

Reykjavík

Hegningarhúsið við Skólavörðustíg.

Notkun múrblöndu við húsbyggingar er mjög gömul. Forn-Egyptar notuðu brennt, óheinsað gips. Grikkir og Rómverjar notuðu brenndan kalkstein og drýgðu með kalki og vatni, sandi og möluðu grjóti. Þeir notuðu einnig possolan-sement, einkum neðansjávar, en það var kalk blandað með gosösku eða möluðum múrsteini. Sumar byggingar Rómveija sem voru hlaðnar og límdar með steinlími standa enn í dag eins og Kólosseum í Rómaborg og Gard-brúin við Nimes í Frakklandi.

Bessastaðakirkja

Besstaðastaðakirkja og Bessastaðastofa um 1900.

Á miðöldum og frameftir varð síðan afturför í þróun og notkun steinlíms og það var ekki fyrr en á 18. öld að örla fer á þróun á þessu sviði. Árið 1756 var endurreistur viti á vesturströnd Englands. Byggingarmeistarinn, John Smeaton, notaði þá múrblöndu með gosösku og kalksteini. Eftir það varð þróun sem leiddi af sér tilkomu Portland-sements sem fyrst var notað í Leeds á Englandi árið 1824. Nafnið Portland-sement er dregið af því að liturinn líkist Portland-steini, sem er kalksteinsafbrigði unnið í Dorset á Englandi.

Söguágrip steinsteypu húsanna

Reykjavík

Ingólfshvoll.

Með nýrri öld fylgdi uppgangur í íslensku þjóðfélagi sem byggðist á betri nýtingu okkar fengsælu fiskimiða með bættum skipakosti og afkastameiri veiðarfærum. Fólk flutti í miklum mæli úr sveitum landsins til bæjanna og uppbygging þeirra varð óumflýjanleg. Mikil ábyrgð hvíldi á þeim sem byggja áttu upp hina nýju bæi, þ.e. arkitektum, verkfræðingum og byggingameisturum. Þegar þeir komu frá námi beið þeirra óplægður akur án nokkurra kvaða eða skilyrða, nánast engar aldargamlar hefðir voru til og verktækni í húsbyggingum sáralítil hérlendis. Danskir byggingarmeistarar höfðu að vísu komið hér við og byggt nokkrar opinberar byggingar á mismunandi tímum, en verkkunnátta þeirra ekki skilað sér til Íslendinga.

Reykjavík

Þórshamar.

Árið 1903 markað þáttaskil í notkun steinsteypu hér á landi og segja má að þá hefjist steinsteypuöld. Á því ári voru byggð nokkur stór steinsteypt hús í Reykjavík, þar á meðal Ingólfshvoll sem stóð á horni Hafnarstrætis og Pósthússtrætis.

Árið 1905 lét Knud Zimsen byggja íbúðarhús sitt, Gimli, við Lækjargötu í Reykjavík í Reykjavík. Húsið var hlaðið úr steyptum steinum og gólf hússins voru einnig steypt en það hafði ekki verið gert fyrr. Helstu steinsteypubyggingar sem ristu á næstu árum voru Þórshamar við Templarasund (1912) og Pósthúsið á horni Pósthússtrætis og Austurstrætis (1914).

Reykjavík

Gimli.

Í kjölfar brunans mikla í kvosinni árið 1915, þegar 11 stórhýsi brunnu til kaldra kola, var timbri nánast alfarið hafnað sem byggingarefni og blómatími steinsteypunnar hófst. Hún varð þá aðalbyggingarefni Íslendinga og er svo reyndar enn.
Árið 1903 var gefin út byggingarsamþykkt fyrir Reykjavík þar sem steinsteypt hús voru lögð að jöfnu við steinhlaðin hús. Þessi byggingarsamþykkt var síðan endurskoðuð í kjölfar brunans árið 1915 á þann veg að timburhús voru alfarið bönnuð.

Stefnur og stíltegundir

Reykjavík

Fúnkísstíllinn.

Á Steinsteypuöld í byrjun þessarar aldar og við upphaf steinsteypualdar tóku húsameistarar ýmist mið af nýklassískum stíl erlendra steinhlaðinna bygginga eða leituðu af varfærni fanga í íslenskum timburhúsastíl. Stærri byggingar voru yfirleitt í nýklassískum stfl en þær minni voru aðlagaðar að timburhúsahefðinni. Síðar þróaðist gerð steyptra bygginga og menn uppgötvuðu smátt og smátt möguleika hins nýja byggingarefnis. Þá kom fúnkisstefnan til sögunnar og réði ríkjum næstu áratugina allt fram á síðustu ár að ný stefna, póstmódernismi, fer að ryðja sér til rúms. Sú stefna er enn að slíta barnsskónum og er í mótun a.m.k. hér á landi.

Fyrstu íslensku arkitektarnir

Rögnvaldur Ólafsson

Rögnvaldur Ólafsson (1874-1917).

Eins og áður sagði hvíldi mikil ábyrgð á frumheijunum í íslenskri byggingarlist. Þeir komu fyrst fram á sjónarsviðið upp úr síðustu aldamótum. Sá fyrsti sem nam byggingarlist var Rögnvaldur Ólafsson. Hann átti stutta starfsævi en vann stórvirki á þessu sviði samt sem áður. Hann kom frá námi 1904 og varð þá ráðunautur landsstjórnarinnar um húsagerð sem var upphaf embættis húsameistara ríkisins. Hann gegndi því embætti þau 13 ár sem hann átti ólifuð. Fyrstu árin vann hann eingöngu í timbri en eftir 1909 fór hann smám saman yfír í steinsteypu. Reyndar var hann ötull boðberi notkunar hins nýja byggingarefnis í ræðu og riti. Húsavíkurkirkja (b. 1905) er líklega þekktasta verk hans frá timburtímabilinu en heilsuhælið á Vífilsstöðum (b. 1909) og aðalpósthúsið í Reykjavík (b. 1914) eru þekktust af steinsteyptu byggingunum. Stíl hans má e.t.v. lýsa sem blöndu af nýrómantík (pósthúsið) og nýklassík (Vífilsstaðir). Rögnvaldur lést árið 1917.
Árið 1919 kom Guðjón Samúelsson heim frá námi. Hann tók við starfí Rögnvaldar sem húsameistari ríkisins og gegndi því til æviloka. Flestar byggingar hans eru steinsteyptar.

Reykjavík

Landakotskirkja var byggð í gotneskum stíl og vígð 23. júlí 1929.

Guðjón fékk einstakt tækifæri til að móta hið byggða umhverfi á Íslandi tuttugustu aldarinnar þar sem hann var eini íslenski arkitektinn fram til 1926 og í lykilstöðu. Í verkum sínum notar hann mismunandi stíltegundir og fylgir oftast ríkjandi hefð hvers tíma. Þær þróast frá þjóðlegri rómantík, nýklassík og yfir í fúnkisstefnu á seinni hluta starfsferilsins.
Þekktustu byggingar hans eru Kristskirkja í Landakoti (b. 1925-29) þar sem hann blandar saman gotneskum stíl og þjóðlegri rómantík (bæjarburstirnar), Landspítalinn (aðalbygging, b. 1925-30) í nýklassískum stíl og Þjóðleikhúsið (b. 1928-50) í fúnkisstíl, þar sem hann notar íslenska stuðlabergið til að undirstrika hinar beinu línur stílsins. Einnig notar hann hrafntinnumulning utanhúss og gefur það byggingunni sitt sérstaka svipmót og litbrigði. Fleiri byggingar mætti nefna svo sem aðaibyggingu háskólans (b. 1936-40) og Hallgrímskirkju (b. 1945-86). Allar þessar byggingar eru steinsteyptar. Guðjón lést árið 1950.

Nýklassík

Vífilsstaðir

Vífilsstaðaspítali.

Hér á landi fór að bera á nýklassík í timburhúsagerð um 1870 og má rekja þau áhrif til upphafs stefnunnar í Evrópu um miðja 18. öld. Síðar, eða eftir síðustu aldamót, hófst annað tímabil nýklassíkur hérlendis og í þetta sinn var steinsteypan notuð til að móta hana. Þetta tímabil varði fram til 1930 að Fúnkisstefnan tók völdin. Forustumenn nýklassíkur hér á landi voru fyrstu íslensku arkitektamir, Rögnvaldur Ólafsson og Guðjón Samúelsson. Rögnvaldur Ólafsson kom heim frá námi 1907 að vísu ekki útlærður. Hann vann mikið og gott starf á stuttri ævi, en hann dó 1917 á berklahælinu á Vífilsstöðum.

Bárujárn

Bárujánsbraggar við Flókagötu.

Í byrjun síðari heimsstyrjaldar varð mikil þensla í íslensku þjóðfélagi, allir urðu ríkir og vildu byggja. Fleiri urðu til að teikna hús en höfðu kunnáttu til og mótun umhverfisins fór verulega úr böndunum. Eftir það gætti töluverðrar ringulreiðar í byggingarlist hér á landi og gerir reyndar enn.
Fúnkisstíllinn þróaðist smám saman með árunum og varð öllu margbrotnari. Hallandi þök og jafnvel risþök fóru að sjást víðar í stað flöktu þakana sem höfðu verið eitt höfuðeinkenni í fyrstu. Menn fóru að gleyma uppruna stefnunnar og bæta inn í ýmis konar skrauti sem þó var oft árið 1917.

Reykjavík

Pósthúsið.

Um svipað leyti kom Guðjón Samúelsson heim til starfa og tók upp þráðinn þar sem Rögnvaldur lagði hann niður. Fylgismenn nýklassísku stefnunnar tóku sér til fyrirmyndar settlega og samræmda byggingarlist Forn-Grikkja og Rómverja. Helstu dæmi um íslenska nýklassík eru t.d. Pósthúsið, byggt 1914 eftir teikningum Rögnvaldar Ólafssonar og Eimskipafélagshúsið, byggt 1920-21 eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar.

Sveitastíll
Svokallaður Sveitarstíll í timburhúsum átti rætur að rekja til nýklassíska stílsins í Mið-Evrópu á fyrri hluta 19. aldar og skaut upp kollinum í Noregi stuttu eftir 1840.

Reykjavík

Fúkisstílshús í Vesturbæ Reykjavíkur.

Þessi stíll einkennist af skreytilist í tréverki sem kom með nýrri tækni og vélvæðingu í trésmíðaiðnaði. Í byrjun síðari heimsstyijaldar varð mikil þensla í íslensku þjóðfélagi, allir urðu ríkir og vildu byggja. Fleiri urðu til að teikna hús en höfðu kunnáttu til og mótun umhverfisins fór verulega úr böndunum. Eftir það gætti töluverðrar ringulreiðar í byggingarlist hér á landi og gerir reyndar enn. Fúnkisstíllinn þróaðist smám saman með árunum og varð öllu margbrotnari. Hallandi þök og jafnvel risþök fóru að sjást víðar í stað flöktu þakana sem höfðu verið eitt höfuðeinkenni í fyrstu. Menn fóru að gleyma uppruna stefnunnar og bæta inn í ýmis konar skrauti sem þó var oftast látlaust. Þett má gjarnan kalla síðfúknisstíl.

Póstmódernismi

Póst

Póstmódernismi.

Upp úr 1960 kom fram í Bandaríkjunum ný stefna sem nefnd hefur verið póstmódernismi. Hún varð til vegna óánægju með einhæfni og hreinstefnu fúnkisstefnunnar, sem hafði þá ráðið ríkjum í 30 ár. Póstmódernisminn leitar fanga í form og skreytingar fyrri tíma byggingarlistar, einkum klassískrar. Form eru oft samhverf og leitast er við að gera byggingarlist mannlegri með notkun líflegra og oft litríkra tilvitnana í sögu byggingarlistar.
Hér á landi hefur þessi stefna verið lítt mótuð til þessa og einkum birst í frelsi hönnuða til að gera það sem þá langar til, sem ekki var hægt áður. Oft verður úr tómur ruglingur þegar fúnkisstíl og póstmódernisma er blandað saman.
Þessi stefna er enn að slíta barnsskónum og er því ekki tímabært að hætta sér mikið út í dóma um hana heldur láta framtíðinni það eftir.

Reykjavík

Landakotskirkja í byggingu.

Í Lesbók Morgunblaðisins árið 2002 fjallaði Gísli Sigurðsson um „Afreksverk frá liðinni öld„:
„Íslendingar voru fljótir að átta sig á því um og fyrir aldamótin 1900 að steinsteypan var framtíðarbyggingarefni og byggðu fyrstu steinsteyptu kirkjuna í heiminum 1903. Á fyrsta áratug aldarinnar var ráðizt í stórbyggingar, en Vífilsstaðaspítalinn var fyrsta stórhýsið sem Íslendingar byggðu að öllu leyti sjálfir. Allt orkar tvímælis þá gert er. Til þess að leggja mat á verk sem unnin eru á 20. öldinni erum við ugglaust ennþá of nærri viðfangsefninu, en samt er forvitnilegt að líta yfir þetta tímaskeið á Íslandi og þá blasir við að ýmis stórvirki hafa verið unnin.
Íslendingar voru ótrúlega fljótir að átta sig á kostum steinsteypunnar. Hún varð langsamlega þýðingarmesta byggingarefni 20. aldarinnar, sem segja má hafi orðið öld steinhúsanna.

Bessastaðir

Bessastaðakirkja og Bessastaðastofa.

Í aldarbyrjun vantaði svo að segja allt á Íslandi. Örfá hús voru til úr varanlegu efni; öll steinhlaðin. Það sem byggt var eftir að menn tóku upp þá tækni að hella steinsteypu í mót er ótrúlega yfirgripsmikið, en hitt er ekki síður áhugavert að meðal þess sem gert var snemma og á fyrriparti aldarinnar eru verk sem oft bera merki um verksnilli og frábæra listræna tilfinningu.
Sé reynt að átta sig á því bezta sem við eigum í steinsteyptum húsum og mannvirkjum frá öldinni er í mörg horn að líta, en að leiðarljósi þarf að hafa nokkur grundvallaratriði svo sem listrænt útlit, sögulegt mikilvægi og byggingar tæknilega sérstöðu. Vegna sögulegs mikilvægis mætti láta sér detta í hug að meiripartur athyglisverðustu húsa og mannvirkja væri frá fyrrihluta aldarinnar. Það reynist þó ekki afdráttarlaust vera svo.

Það smáa kann að vera stórt

Hólmur

Stórmerkileg mynd af rafstöðvarframkvæmdum á Kirkjubæjarklaustri. Fyrst rafstöðin var gerð 1922 og þessi mynd er því tekin á þeim tíma.

Þegar þetta er skoðað á landsvísu beinist athyglin ekki einvörðungu að stórbyggingum og stærstu mannvirkjunum svo sem virkjunum, brúm eða höfnum. Sum lítil hús og óásjáleg geta verið merkileg fyrir einhverra hluta sakir. Sem dæmi um það mætti nefna rafstöðvarhús í Hólmi í Landbroti og víðar í Skaftafellssýslum, verk brautryðjandans Bjarna í Hólmi sem átti mestan þátt í að rafvæða Skaftfellinga. Sum lítil steinhús geta haft vægi á við stórbyggingar fyrir sakir listrænna vinnubragða; til að mynda gamalt Vigtar- og kaffihús við Reykjavíkurhöfn, sem vanrækt hefur verið að halda við, og spennistöðvar í Reykjavík sem Guðjón Samúelsson teiknaði.
Meðal þess smáa er fundarhús Lónmanna austur í Lóni, og Seljavallalaug sem ungmennafélagar undir Eyjafjöllum steyptu 1923, hvorttveggja athyglisvert verk sem bættu mannlífið í þessum sveitum.
Á hringferð kringum landið sumarið 2001 var hugað að ýmsum mannvirkjum og steinhúsum, gömlum og nýjum, og tók af þeim ljósmyndir. Til að mynda fannst mér merkilegt að sjá eitt elzta steinsteypta fúnkishús landsins á Seyðisfirði frá árinu 1938, verk Þóris Baldvinssonar sem síðar veitti forstöðu Teiknistofu landbúnaðarins.

Sundskáli Svarfdæla

Sundskáli Svarfdæla.

Sundskáli Svarfdæla frá 1929 er líklega ekki víðkunnur, en var engu að síður merkilegt framtak þar í sveitinni og er enn í góðu gildi. Eftirminnilegast var þó að koma í Ingjaldshólskirkju á Snæfellsnesi, sem er með vissu talin elzta steinsteypta kirkjan í heiminum. Svo má spyrja: Eru hús merkilegri en „dolosar“ sem brjóta brimið í Þorlákshöfn, nýja brúin yfir Jökulsá í Dal, eða Garðskagavitinn gamli? Meðal merkilegra mannvirkja sem segja má að séu gleymd og grafin er flóðgátt Flóaáveitunnar á Brúnastaðaflötum; stórvirki frá árinu 1927, sem Jón Þorláksson landsverkfræðingur og síðar forsætisráðherra hannaði.

Kaupfélag Árnesinga

Kaupsfélag Árnesinga.

Kristinn Vigfússon staðarsmiður á Selfossi, sem byggði þar stórhýsi Kaupfélags Árnesinga, Landsbankahúsið og Mjólkurbú Flóamanna, vann afreksverk sem nú er gleymt við gerð flóðgáttarinnar. Efnið varð að flytja á vegleysum yfir foraðsmýrar, en framkvæmdin markaði þáttaskil fyrir búskap í Flóanum.

Tæknin reynist ekki forsenda fyrir listrænum árangri

Reykjavík

Bakarabrekkan (Bankastræti) skömmu eftir 1880.

Á fyrriparti aldarinnar voru unnin stórvirki við erfiðar aðstæður; steypan hrærð með handafli og hífð upp með handafli. Í suma vita urðu menn að bera mölina í pokum á bakinu úr báti og upp á byggingarstað. Við byggingu Dyrhólaeyjarvitans árið 1927 var byggingarefnið flutt á bátum upp í fjöru og síðan híft upp á bjargbrúnina með handafli. Það hefur verið mikið erfiðisverk að steypa upp Vífilsstaðaspítalann fyrir 1910, Reykjavíkur Apótek 1916–17 og Korpúlfsstaði 1925–30.
Eftir timburhúsaskeiðið byggðu menn í fyrstu steinhús, þar sem tekið var mið af klassískum stíl steinhleðslu- og timburhúsa. Þetta tímabil hefur verið nefnt íslenzka steinsteypuklassíkin. Það stóð ekki lengi en mikil vinna var lögð í smáatriði sem segja má að séu einvörðungu fyrir augað.

Reykjavík

Reykjavíkurapótek 1920.

Allt slíkt skraut var síðar bannfært þegar módernisminn varð að einstefnu. Á þessu stutta tímabili steinsteypuklassíkurinnar urðu til nokkrar perlur og má ímynda sér að mótasmíðin hafi oft verið flókin og seinleg. Síðar hefur tæknin og hraðinn verið látin ráða ferðinni; annað er of dýrt, en jafnframt væri hægt að benda á fjölda ömurlegra dæma um steinsteypta kumbalda í frystikistustíl sem verða að líkindum ekki varðveittir til framtíðar.
Skemmtilegt er að sjá þegar mikil alúð hefur verið lögð við smáatriði í minni háttar mannvirkjum eins og til að mynda fyrrnefndum spennistöðvum sem Guðjón Samúelsson teiknaði. Ef til vill veita menn þessu enga athygli, en þar eru bogadregnar dyr, spjaldsettar hurðir, koparþök og flatsúlur á hornum.

Reykjavík

Austurstræti 9.

Á forhlið hússins Austurstræti 9 í Reykjavík, sem enn er kennt við Egil Jacobsen þó að sú verzlun sé þar ekki lengur, eru sérstæðar og fallegar skreytingar enda þótt forhlið hússins sé módernísk. Þessar skreytingar teiknaði Jens Eyjólfsson en Guðmundur frá Miðdal útfærði þær. Þar er í fyrsta sinn líkt eftir stuðlabergi með steinsteypu, en síðar kemur það stef fyrir hjá Guðjóni Samúelssyni í Landakotskirkju, Þjóðleikhúsinu og Hallgrímskirkju. Annarskonar skreyti var í tízku á sumum fyrstu steinhúsunum. Það sést á einu allra elzta steinhúsi í Reykjavík, íbúðarhúsinu Ingólfsstræti 21 sem Halldór Þórðarson lét byggja 1903.

Reykjavík

Ingólfsstræti 21.

Þetta skreyti felst í að móta hleðslusteina úr steypu á hornunum; stílbragð sem var vel þekkt utan landsteinanna. Annað skreyti af erlendum upp runa var kastalastíllinn og setur hann enn svip á umhverfið við Laufásveg þar sem Pétur Thorsteinsson útgerðarmaður frá Bíldudal byggði yfir sig glæsihús á árunum 1916–19. Eftir að Bjarni Jónsson bíóstjóri eignaðist húsið nefndi hann það Galtafell eftir fæðingarstað sínum og hefur því nafni verið haldið.

Manfred Vilhjálmsson

Manfred Vilhjálmsson.

Á síðari hluta aldarinnar hefur minna verið gert til þess að móta í steypu eitthvað sem gæti staðið sem stílbragð eða verið til skrauts. Þó er það til og má benda á að Manfreð Vilhjálmsson arkitekt hefur gert það á athyglisverðan hátt með því að kljúfa fiskitrönur og setja í mótin, svo sem sjá má á skólabyggingu og íbúðarhúsi í Garðabæ. Arkitektarnir Vilhjálmur og Helgi Hjálmarssynir, hafa á einkar listrænan hátt líkt eftir hefðbundinni veggjahleðslu með mótun í steinsteypu í Minningarkapellunni á Kirkjubæjarklaustri og þar er enn ein lítil perla í byggingarsögu aldarinnar. Annað sem segja má að gegni því hlutverki að gæða steinveggi lífi er að móta áferðinni er haldið; veggirnir stundum aðeins sementskústaðir á eftir eða málaðir beint. Þetta hafa sumir verkfræðingar og arkitektar nefnt „sjónsteypu“ sem er óframbærilegt orð.

Búrfellsvirkjun

Búrfellsvirkjun – lágmynd.

Megnið af því sem byggt hefur verið úr steinsteypu á öldinni er samkvæmt forskrift módernismans og þar á formið eitt að gleðja augað. Undantekningar frá þessari reglu eru þá helzt þegar lágmyndir eftir listamenn eru felldar inn í verkið; til dæmis myndir Sigurjóns Ólafssonar sem felldar voru inn í langvegg stöðvarhúss Búrfellsvirkjunar. Stöðvarhúsið minnir á rammgert virki, einfalt í formi, en myndröð Sigurjóns magnar það upp og þá ekki síður Þjórsá þar sem hún beljar fram undan stöðvarhúsinu.

Silfurtorg

Silfurtorg á Ísafirði.

Það sérstaka og óvenjulega er ekki umfram allt að finna á höfuðborgarsvæðinu þar sem langmest hefur þó verið byggt. Til Ísafjarðar verða menn að fara til þess að finna eina húsið í jugendstíl eftir að Nýja Bíó í Reykjavík var rifið. Það er hús Bókhlöðunnar og Pennans við Silfurtorg. Þessi rómantíski stíll komst í tízku í Evrópu um aldamótin 1900 og það hefur ekki verið einfalt mál að byggja húsið á Ísafirði. Forhliðin er sveigð og upphaflega voru fengnar í það sveigðar rúður sem því miður hafa ekki enzt.
Annað sérstakt evrópskt fyrirbæri er íbúðarhúsið sem Gunnar skáld Gunnarsson lét byggja á Skriðuklaustri, þar sem blágrýtishnullungar voru settir í ytri veggi til að líkja eftir hleðslu. Húsið hefur staðist afar vel tímans tönn, en enginn annar hér á landi virðist hafa tekið sér þessa byggingaraðferð til fyrirmyndar.

Tvö listasöfn, brýr og vitar

Reykjavík

Hnitbjörg – Listasafn Einars Jónssonar.

Áreiðanlega er það ekki tilviljun að tvö listasöfn myndhöggvara í Reykjavík skera sig úr og sýna að þar hafa snjallir formsmiðir verið að verki; báðir dálítið sérvitrir og sækja föng í eigin hugarheim fremur en ríkjandi tízku. Þetta á sér staklega við um Hnitbjörg, Listasafn Einars Jónssonar frá árunum 1916–23, sem er að segja má stærsti skúlptúr Einars. Flestir hafa aðeins séð bakhliðina sem snýr að götunni. Forhliðin sem snýr að garðinum er þó án efa magnaðasti hlutinn í útliti hússins, en ómaklega falin í alltof nærgöngulum trjágróðri. Listasafn Ásmundar Sveinssonar, elzti hluti þess frá 1942, er gerólíkt og einstætt meðal steinsteyptra mannvirkja á Íslandi; fyrirmyndir sóttar til Forn-Grikkja og Forn-Egypta, en heildin rímar samt við módernískar byggingar.

Reykjavík

Ásmundarsafn.

Menn verða seint á eitt sáttir um það hver séu fegurstu mannvirki aldarinnar í steinsteypu; ekki einu sinni þeir sem bezt eru til þess menntaðir eru sammála. Sumir mundu benda á steinsteypt listaverk eins og Saltfiskstöflun Sigurjóns Ólafssonar hjá Sjómannaskólanum í Reykjavík eða Fyssu Rúríar í Laugardal. Margar brýr eru tilkomumiklar og listaverk út af fyrir sig, en á leið yfir þær sjáum við það ekki. Brýr þarf að skoða neðanfrá og jafnvel frá hlið. Til eru brýr sem njóta sín ekki til fulls nema frá ákveðnu sjónarhorni og þarf helzt að vera í kyrrstæðri þyrlu til þess. Svo er um nýju brúna á Jökulsá á Dal.

Fnjóskárbrúin

Fnjóskárbrúin.

Meðal þeirra fegurstu eru gamla Fnjóskárbrúin hjá Skógum, sem byggð var 1908; verk danskra verkfræðinga og hönnuða. Önnur glæsileg brú, sem nú er einnig í aukahlutverki frá því sem var, er Hvítárbrúin hjá Ferjukoti í Borgarfirði frá árinu 1928. Heiðurinn af hönnun hennar á Árni Pálsson verkfræðingur hjá Vegagerðinni. Eftir gagngerðar endurbætur og viðgerðir síðastliðið sumar er brúin sem ný væri og getur talizt eitt fegursta steinsteypumannvirki landsins.
Margir vitanna við strendur landsins eru tilkomumeiri mannvirki en menn hafa almennt hugmynd um og ræður þá mestu, að þeir eru yfirleitt ekki í alfaraleið; sumir á mjög afskekktum stöðum.

Dyrhólaviti

Dyrhólaviti.

Örfáir þeirra eru á vinsælum ferðamannastöðum, Reykjanesviti og Dyrhólaeyjarviti þar á meðal. Höfundar vitanna virðast ekki hafa orðið frægir af verkum sínum, en þar tel ég að sé fremstur meðal jafningja Axel Sveinsson verkfræðingur hjá Vita- og hafnarmálastofnun. Hann hefur til dæmis hannað hinn nýja Garðskagavita, sem er sívalur og mjókkar að ofan. Kálfshamarsvita á Skaga hannaði Axel eins og dæmigerðan skýjakljúf; allt eftir módernískum nótum, en Straumnesviti í Sléttuhlíð, sem Axel á einnig heiðurinn af, er gerólíkur; aðeins 9 m hár, en mikil vinna lögð í flókna formsmíði og vitinn er í sjálfu sér magnað, sjálfstætt listaverk.
Úrvalsverk aldarinnar eiga skilið að athygli sé vakin á þeim. Ef til vill hefur þú séð þau, en ekki tekið vel eftir þeim. Sum þeirra eru fyrst og fremst sögulega merkileg, önnur út frá tæknilegu sjónarmiði, eða listrænu. Og til eru þau hús og mannvirki sem sameina þetta allt.“

Heimildir:
-Sigmál, fréttabréf Steinsteypufélags Íslands, 1. tbl. feb. 2019, fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi, bls. 9.
-https://heimildin.is/blogg/aron-levi-beck/fyrsta-steinsteypta-husi-a-islandi/
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=66972
-Lesbók Morgunblaðisins 24,08.2002, Gísli Sigurðsson – Afreksverk frá liðinni öld, bls. 8-9.

Reykjavík

Stjórnarráðshúsið.

Bárujárn

Á vefsíðunni Wikipedia segir af sögu bárujárnsins hér á landi:

Bárujárn

Bárujárnshúsin í Seltúni í Krýsuvík 1872.

„Fyrsta bárujárnið var flutt hingað til lands einhvern tímann á árunum 1870-1880. Það var Slimmonsverslunin sem flutti það inn, og í upphafi var það bæði þykkt og þungt og plöturnar um 3 metrar á lengd. Voru þá mikil vandkvæði á því að sníða það eins og þurfti.

Fyrsta húsið sem bárujárn var lagt á var hús í Krýsuvíkurnámum um 1870, en það hús var síðar rifið og flutt þaðan 1872.
Fyrsta húsið í Reykjavík sem járnið var sett á, var hús í eigu Geirs Zoëga kaupmanns og útgerðarmanns við Vesturgötu í Reykjavík (Sjóbúð), en hann klæddi viðbyggingu hjá sér með galvaniseruðu bárujárni.

Bárujárn

Sjóbúð Geirs Zoéga við Vesturgötu.

Árið 1876 lagði svo W. Ó. Breiðfjörð bárujárn á þak og veggi húss síns. En notkun bárujárns fór þó ekki að verða almenn fyrr en eftir 1880 og almennt var það ekki lagt á húsveggi fyrr en eftir 1890. Bárujárn einkenndi mjög íslensk timburhús fram til 1935 eða þar til steinsteypa tók við sem helsta byggingarefni.

Menn þóttust hafa himin höndum tekið þar sem bárujárnið var komið, og breiddist það út um allt land á fáum árum. Kostir þess voru augljósir, en „gallarnir“ komu í ljós síðar. Ekki var laust við að það vefðist fyrir mönnum, hvernig skyldi negla það á þökin. Þannig var um hús á Sauðarkróki sem byggt var 1894. Þar var neglt í lágbárurnar á járninu svo að þakið hriplak, þangað til plötunum var snúið við og þær festar í hábáru. Í upphafi reyndu jafnvel sumir að tyrfa yfir bárujárnsþök til hlýinda.“

Í Reykvíkingi 1894 var fjallað um „Bárótta þakjárnið„:

Bárujárn

Hús W.Ó.Breiðfjörðs.

„Þetta byggingarefni er nú farið að ryðja sjer svo til rúms hjer í Reykjavík, helzt á seinni árum, að á hvert hús sem nú er byggt hjer úr timbri er það brúkað bæði á þak og jafnvel veggi.
Það er mjög stutt síðan farið var að brúka þetta þakjárn, og því vart unnt, að bera um af reynslunni, hvað endingargott það er. Eitt er þó víst, að það járn, sem farið er að flytjast hingað í seinni tíð, er sjáanlega verra og endingarminna, en járn það, sem fluttist hingað fyrst, og svo er lagningin og allur frágangur orðinn allt öðruvísi en á fyrstu þökunum sem hjer voru lögð; sem sönnun fyrir þessu er það, að á húsi, sem var endurbætt hjer í sumar, var þriggja ára gamalt járn orðið ónýtt, þar sem þakjárn, sem lagt var á nokkrum parti af sama húsinu árið 1876, var jafngott.

Bárujárn

Fyrrum hús Brennisteinsfélagsins í Seltúni, nú við Suðurgötu 10, Hafnarfirði.

Rjett fyrir 1870 fluttist hingað hið fyrsta bárótta þakjárn, og var lagt á húsið í Krýsuvíkurnámunum, sem síðar var rifið, og flutt þaðan 1872. Var Geir Zoega sá fyrsti hjer í Reykjavík, sem fékk galvaniserað bárótt þakjárn, og lagði það á útúrbyggingu hjá sjer, og stendur enn þann dag í dag, eins og þá er það var lagt. 1876 fjekk W. Ó. Breiðfjörð svo þetta þakjárn, og lagði það á húsþak sitt og hliðar, en þetta þakjárn fór þó ekki að verða almennt hjer fyrr en um og eptir 1880, og almennt var það ekki lagt á húsveggi fyr en eptir 1890.

Bárujárn

Bárujárn.

Með því að bygging þakjárns var með fyrstu lítt kunn hjer, fjekk Breiðfjörð frá Englandi, um leið og hann fjekk járnið, skriflega leiðbeining um, hvernig væri bezt að leggja þakjárn og fara með það, svo það entist eins vel og það gæti, og hljóðaði sú leiðbeining þannig: „Þakjárn þarf ekki að leggjast á misvíxl nema um eina báru. En undir hverja báru sem neglt er í — og eins undir iengdarsamskeytin — verður að láta „ávalan“ lista úr borði, svo naglarnir, hausarnir á þeim, ekki gjöri laut í báruna á járninu, þó þeir sjeu reknir fast. Varast verður að negla þakjárn of mikið, svo eðlilegar verkanir hita og kulda með útvíkkun og samdrættir þess ekki hindrist, annars smávíkka naglarnir götin á járninu, svo auðveldlega getur Iekið þar um. —

Bárujárn

Bárujárnsnaglar.

Fullkomið er, að negla svo sem svarar 6 nöglum í hverja 7 feta plötu. En varast verður að brúka ógalvaniseraða nagla, og ekki má heldur negla trjekjöl á hús, með ógalvaniseruðum nöglum, því nái ryð að festa sig á einhverjum hluta af galvaniseringunni á járninu, þá jetur það sig út um járnið, og í gegnum það á fáum árum. Nauðsynlegt er af farfa járnið með sama farfa og lit og merkin á járninu eru“. —
Það var einkennilegt, að allt bárótt þakjárn sem fyrst fluttist hingað, var merkt með rauðum stöfum. — En ekki má farfa járnið, hvorki á þökum nje veggjum, með menjufarfa, en ýmsa aðra liti en menjufarfa má þó brúka á járnið, ef það er lagt á veggi.

Bárujárn

Bárujárnshús.

Til að gjöra járn þjett með þakbrúninni, verður að skera lista annaðhvort úr eik eða úr hjarnafuru (því Norðmenn flytja svo sem nóg af henni hingað!) þjett upp í allar bárurnar. En til að gjöra þjett upp með kjölnum, sem ætti að vera úr galvaniseruðu járni, má brúka cement og smásteinflísar, en gagnslaust er að cementera undir kjölinn nema í sólskinslausu veðri.
Vilji maður farfa járnið undir eins og búið er að leggja það, þá verður að bursta það fyrst utan úr saltvatni, og láta það svo standa í c. 14 daga, svo glanshúðin fari af því. Síðan verður að þvo saltvatnið vel af áður en farfað er. Annars verður að bíða að farfa það, þangað til glanshúðin er horfin (forvitret), svo skal farfa járnþökin undir eins með þar til gjörðum farfa þ. e. rauðum. Á þök má ekki brúka þynnra járn en nr. 22.

Bárujárn

Bárujárnsþök í Reykjavík.

Með því hjer í Reykjavík er nú farið að brúka feiknin öll af þessu galvaniseraða þakjárni, bæði á þök, veggi og jafnvel í girðingar, og sömuleiðis á bæi, hús og hlöður upp til sveita, þá ættu menn að athuga betur en gjört hefur verið, hvernig járnið er og hvaða þykkt er á því, en hlaupa ekki eptir því, þó endingarlaus pjátursplata sje ódýrari, en varanleg járnplata. Og eins ættu menn að varast, að brúka í járn ógalvaniseraða nagla, — gæta betur en áður að, hvernig járnið er lagt, og mála það svo undir eins og gljáhúðin er farin af því, því það er sannarlega fyrir marga tugi þúsunda krónu virði, sem landsmenn, einkanlega Reykvíkingar, brúka í þakjárni á ári hverju, og væri því sorglegt, ef allir þeir peningar væru eyðilagðir eptir hálfan mannsaldur fyrir tóma handvömm, skeytingarleysi og fásinnis sparsemi.

Bárujárn

Bárujárnshús á Eyrarbakka.

Samfara þakjárnsbrúkuninni hjer ætti þekkingin bæði á gæðunum, þykktarnúmerinu og allri meðhöndlun þess að ráða meira fyrir, en sýnzt hefur hingað til, bæði hjá smiðunum og þeim, sem byggja láta. En því er öldungis ekki þannig varið, því þeir sem byggja hjer geta aldrei fengið eins næfur þunt járn og þeir vilja; og sama er að segja um sauminn í járnið, af því að ógalvaníseraðir naglar eru ódýrari en galvaníseraðir, þá er sjálfsagt að brúka þá á járnið.
Og nú í sumar hefur sparsemin keyrt svo fram úr hófi hjá sumum, þó þeir hafi meir en getað efnanna vegna keypt hina rjettu nagla, að þeir hafa brúkað ógalvaníseraða steypta nagla til að negla með járn, og haldi þessi þekkingarleysissparnaður áfram, verður eflaust farið að festa galvaníserað járn á þök og veggi framvegis með húfu-títuprjónum, því það mun ódýrast fyrir augnablikið.

Bárujárn

Bárujárnshús í Hafnarfirði.

Á líkan hátt er nú með fráganginn á járneggingunni hjá sumum smiðunum ólíkt því sem fyrst var gjört hjer. Enginn listi er nú látinn undir bárurnar á járninu, þar sem neglt er í gegnum það, og 10—15 naglar eru drifnir í hverja þriggja álna plötu og keyrðir svo rækilega að, að stór laut verður eptir kringum hvern nagla. En eitt er þó ekki sparað, og það er, að leggja járnið nógu mikið á misvíxl, — sjálfsagt að skara hverja plötu yfir tvær bárur, ef ekki meira —, þannig eyða þeir að óþörfu áttundu hverri plötu eða rúmlega 12% af járni því, sem þeir leggja; þetta gjöra þeir af hjartans sannfæringu svo að þjett verði.

Bárujárn

Bárujárnshús.

Vjer göngum að því sem gefnu samkvæmt núríkjandi hugsunarhætti, að bæði smiðir og húsabyggjendur ef til vill í svipinn reiðist oss ærið fyrir þessar útásetningar viðvíkjandi hinu bárótta þakjárni og meðhöndlun þess. En annaðhvort er, eptir voru áliti, að segja sannleikann, þó sumir veigri sjer við því, eða þegja; með hræsni fetast ekkert spor áfram til sannra framfara eður endurbóta. Og hjer er margra manna fjármunum hætta búin af vanþekkingunni, ef ekki er í tíma aðgjört.

Það mun vera vanalega þeim aðkenna, sem láta byggja, að brúkað er járn á þök með þykktarnúmerinu 27, en það álítum vjer sama og að kasta peningum sínum í sjóinn, því það járn er eins og þynnsta pjátur, og ekki einusinni hæfilegt á veggi. Þakjárn hafði áður ekki önnur þykktarnúmer, en 18, 20, 22, 24, en svo hefur eptirspurnin frá Íslandi (því annarstaðar brúkast það ekki) drifið það upp í eður rjettara sagt niður í 25, 26, 27: lengra kemst það víst ekki, því þá tyldi það ekki saman.

Bárujárn

Bárujárnshús.

Það er vor sannfæring, að smiðir og þeir, sem byggja láta, geti bezt í sameiningu bætt úr þessu, enda mun þess stór þörf, ef allt þakjárn, sem flutt verður hingað frá 1890 til aldamótanna ekki á að vera orðið ónýtt 1915, í stað þess að þakjárn frá góðum verksmiðjum hæfilega þykkt, — númer 22 á þök og 24 á veggi — rjett og vel frá því gengið, farfað eptir eitt ár og förfuninni svo viðhaldið eptir þörfum, á að geta enzt í þrjá fjórðu aldar, eður lengur.“

Framhald var á umfjöllun um bárujárnið í Reykvíkingi 1898 undir fyrirsögninni „Enn á fáein orð um þakjárnið„:

Bárujárn

Bærinn Hlíð í Hafnarfirði.

„Vjer höfum hjer áður í þessu blaði rakið sögu þakjárnsins frá því fyrsta að það fór að flytjast hjer til landsins, og þar með, að í fyrstu fluttist hingað einungis hin góða og þykka tegund Nr. 22 og kostaði þá 3. al. platan á fjórðu krónu. Síðan var farið að flytja þynnra og þynnra járn, og að síðustu var það orðið alónytt til allrar endingar — þunt eins og pappír, og eftir því slæm efni í því.
Til þess að bæta úr slíkum vandræðum, byrjuðum vjer fyrir nokkrum árum að flytja þykkri og betri þakjárns tegund og höfum síðan, haldið því fram, því það hafði verið ógurlegt tjón fyrir almenning, ef haldið hefði verið áfram að flytja ónýta járnið sem ekki endist lengur en 8 til 12ár þar sem gott þakjárn endist í hundrað ár sje því vel við haldið með förfun, þó einhverjir óvildarmenn vorir kunni að segja, að þetta sje sjálfhælni og gort úr honum Walgarði, þá skeytum vjer því engu, en lýsum slíkt ósannindi hjá þeim góðu hálsum; og meira en minna samviskuleysi þyrfti til þess.

Bárujárn

Bárujárnshús undir Eyjafjöllum.

Fyrir fagmann í byggingum, að flytja byggingarefni sem er al ónýtt og selja það almenningi, enda munu allir sanngjarnir viðurkenna, að vjer höfum gjört ýmsar endurbætur viðvíkjandi þakjárninu til þæginda og hagsmuna fyrir almenning, þannig endurbættum vjer naglana í járnið, byrjuðum á að flytja löngu lengdirnar af járninu sem er bæði þægilegt, efnisdrýgra og óhultara fyrir leka, en hinar mörgu samsetningar með stuttu plötunum etc. Það gleður oss því mjög að almenningur er nú farin að sansast á okkar mörgu bendingar hjer í blaðinu, um hið þunna og alónýta þakjárn, því lítil sem engin eftirspurn er nú orðin eftir því, hjá þeim sem flytja það, vjer höfum aldrei flutt það eins og mönnum er kunnugt. Eins og svo oft er tekið fram hjer í blaðinu, þá má öldungis ekki brúka á þök þynnra járn en Nr. 24 og ekki þynnra járn á veggi eða gafla en Nr. 26, og negla allt járn með galvensereðum nöglum með rúnnum kúftum hausum.“

Bárujárn

Bárujárnshús á Hallormsstað.

Þá var umfjölluninni fylgt eftir í sama blaði með því „Þess ber að gæta almenningi til leiðbeiningar“:
„Einn kaupmaður hjer í bænum, hefur flutt nú í sumar þakjárn sem er miklu mjórra en hingað hefur áður fluttst, — ekki nema 8 bárur á plötunni, það er á fjórða þumlung mjórri hvor plata, allt svo c. 1/7 mjórra en vanalegt járn, þannig knýr samkeppnin suma til að viðhafa, jafnvel hins tjarstæðustu meðöl til að reyna að koma buslaárum sínum fyrir borð, en almenningur er nú farinn að verða skynsamari og óglámskygnari en áður, enda hafa þeir nú orðið, fremur en áður, að styðjast við leiðbeining þeirra sem vilja þeim vel.“

Bárujárn

Bárujánsbraggar við Flókagötu.

Í Þjóðólfi árið 1897 birtist grein eftir Björn Bjarnason með fyrrsögninni „Húsabótamál„:
„Enn hef eg eigi orðið þess var, að neinn hafi pantað eða fengið flutt hér til lands bárujárn með fellingum, sem eg gat um í Búnaðarritinu VIII, 1894, bls. 162 (og Fjallk. sama ár), en það er þó svo auðsælega miklu betra en hitt, sem hér er algengast, að ráða má til að útvega sér það, einkum á bæjarhús. Ættu skjálftasveitabúar að taka þessa bendingu til greina.
Eldlímsþakið, sem þar er einnig lýst, hef eg reynt. Það er algerlega vatnshelt og vindþétt, en reynist of þunnt á einfaldri súð, og hefur þess vegna komið slagningur undir því, þar sem hiti er í húsinu (frostið komizt að súðinni). Þarf því að þilja innan á grindina og troða á milli, eins og undir járnþaki, sé eldlímsþak notað, og er það þó eins dýrt og járnþak.

Þórkötlustaðir

Þórkötlustaðir (Miðbær) í Grindavík.

Nokkur reynsla er nú fengin fyrir járnþakningu á íbúðarhúsum og fénaðarhúsum, og væri fróðlegt að vita, hvaða aðferð við millitroðninguna hefur gefizt bezt; því allvíða veit eg til, að slagningur hefur verið í járnþöktum baðstofum. Eins væri fróðlegt að vita, hvernig það reynist að tyrfa utan yfir járnþakið til hlýinda, sem sumir hafa gert, og hvort járnið eigi skemmist við það. Margt þessu viðvíkjandi gætu menn nú lært af þeirri reynslu, sem þegar er fengin iunanlands, ef safnað væri upplýsingum um það.

Flagghúsið

Flagghúsið í Grindavík.

Skaði er, að hin verðlaunaða húsabótaritgerð Sig. Guðmundssonar, skuli eigi enn hafa birzt á prenti. Líklega mætti margt af henni læra. Og hann er einmitt búsettur á skjálftasvæðinu, og því líklegur til að geta lagt þarft „orð i belg“ um þetta húsabyggingamál þeirra héraða.
Ísafold hefur lagt það til, og er enn að halda því fram, að vér ættum að fá útlendan (danskan!) húsagerðarfræðing oss til leiðbeiningar í sveitabæjabyggingum. En ólíklegt er, að slíkt yrði að hinum minnstu notum fyrir oss, enda er líklegast að fáum öðrum en ritstj. Ísaf. komi það í hug. Vér fengjum að eins ánægjuna af að borga þessum „dánumanni“ ferðina hingað.

Bárujárn

Bárujárnshús.

Miklu meiri likur eru til, að lið gæti orðið að því, að senda hæfan íslenzkan mann til útlanda, þar sem landshættir eru líkastir vorum, t. d. hinna norðlægari héraða Noregs og Svíþjóðar, til að kynnast þar húsagerð, og kynni margt að mega læra þar, er hér mætti að liði verða.
Þó að nokkrir bæir kunni nú að verða bættir á næstu sumrum, þar sem hrunið varð í sumar, með styrk samskotafjárins, verður um mörg ár enn mikið starfsvið fyrir hendi, að kippa í betra horf bæjabyggingum víðsvegar um land, og á því veltur að miklu leyti framtíð þjóðarinnar og heiður. Er því vert að gera allt sem verða má til að hlynna að því máli, og mun eg ekki átelja ísaf. fyrir það, þó hún endurtaki orð og hugmyndir mínar eða aunara 3.—4. hvert ár, til að halda málinu vakandi, úr því hún hefur ekkert nýtt að bjóða, — nema ‘arkitektinn’ danska!“ – Björn Bjarnarson, Reykjahvoli 28. febr. 1897.

Bárujárn

Bárujárnshús.

Í AVS-blaði arkitekja (Arkitektúr – verktækni) árið 1999 segir af „Bárujárni í íslenskir byggingarlist„:
„Árið 1995 gaf Minjavernd út bæklinginn Bárujárn, verkmenning og saga. Ritstjóri þessa ágæta bæklings var Hjörleifur Stefánsson, arkitekt, en meðhöfundar hans eru arkitektarnir Grétar Markússon og Stefán Örn Stefánsson.
Bæklingurinn er 60 bls. að stærð og gefur gott yfirlit um þennan þátt íslenskrar mannvirkjagerðar. Hér fer á eftir útdráttur úr þessum bæklingi, en hann er m.a. fáanlegur á skrifstofu Arkitektafélags Íslands. (ritstj.)
Bárujárnsklædd timburhús eru óvíða til annars staðar en á Íslandi og líklega hvergi í jafnríkum mæli. Þau eru snar þáttur í byggingarsögu okkar og bæjarmenningu. Þau eru sérstakt framlag íslensku þjóðarinnar til húsagerðarsögunnar, enda vekja þau athygli þeirra ferðamanna sem hingað koma og hafa auga fyrir því sem einkennir umhverfi okkar.
Bárujárn endist ekki að eilífu frekar en önnur byggingarefni.

Bárujárn

Ryðgað bárujárn.

Oftast er það tæring, þ.e. ryð, sem takmarkar endingu þess. Stundum má kenna um óheppilegum eða beinlínis röngum frágangi en fyrir kemur einnig að bárujárn skemmist vegna hnjasks, það rifnar eða dældast. En jafnvel þegar frágangur er eins og best verður á kosið tærist járnið að lokum og eyðist.
Þegar um friðuð hús er að ræða og önnur hús sem hafa menningarsögulegt gildi skiptir oft miklu máli að upphaflegt handverk hússins varðveitist og að efnisnotkun og aðferðum verði ekki raskað nema í undantekningartilvikum.
Bárujárn tók að berast hingað frá Englandi seint á 7. tug seinustu aldar. Um þær mundir opnuðust nýjar verslunarleiðir til Englands vegna sauðasölunnar svokölluðu, þegar umtalsverður útflutnungur hófst á lifandi sauðfénaði.

Bárujárn

Uppskipun á bárujárni í Vestmannaeyjum.

Nýjar verslunarvörur komu með skipunum sem sóttu sauðféð og meðal þeirra var bárujárnið. Talið er að fyrst hafi bárujárn verið sett á húsþak timburhúss í brennisteinsnámunum í Krýsuvík skömmu fyrir 1870, en þær voru reknar af ensku félagi. Þá voru þök íslenskra timburhúsa langflest klædd tjörguðu timbri. Slík þök voru talin endast illa og erfitt var að halda þeim regnþéttum. Talið er að Geir Zoéga útgerðarmaður hafi fyrstur íslenskra manna sett bárujárn á hús sitt árið 1874 og tveimur árum síðar setti Valgarður Breiðfjörð smiður og kaupmaður bárujárn á þak og veggi á húsi sínu, Aðalstræti 8 í Reykjavík, og hefur það ef til vill verið í fyrsta sinn sem bárujárn var notað á húsveggi hér á landi.

Bárujárn

Iðnó í Reykjavík.

Reykjavík gekk í Brunabótafélag dönsku kaupstaðanna árið 1874 og var þá gert skylt að leggja eldtraust þök á öll ný hús. Sú ákvörðun hefur eflaust átt drjúgan þátt í því hve mikla útbreiðslu bárujárnið fékk á skömmum tíma. Um 1874 voru aðeins bárujárn og steinskífur viðurkennd sem eldtraust þakefni hér á landi. Bárujárnið var a.m.k. helmingi ódýrara en skífurnar.

Bárujárn

Ráðherraústaðurinn.

Eftir mikinn bæjarbruna í Reykjavík árið 1914 var nánast bannað að byggja timburhús í Reykjavík. Eftir það voru nær því öll hús sem reist voru gerð úr steinsteypu. Áfram var bárujárn notað á þök húsanna.
Um 1970 var orðin töluverð breyting á afstöðu almennings og stjórnmálamanna til húsafriðunar og um það leyti var hafin stórfelld viðgerð og endurbætur á gömlum timburhúsum. Skilningur hafði vaxið á því að bárujárn hafði valdið byltingu í íslenskri húsagerð og var að mörgu leyti eitt ákjósanlegasta byggingarefni sem hér var völ á.

Bárujárn

Fríkirkjuvegur 11.

Handverkskunnáttu við smíðar timburhúsa hafði hrakað frá því í byrjun aldarinnar og þekking og reynsla á notkun bárujárns var ekki almenn meðal smiða.
Þessum bæklingi er m.a. ætlað að örva áhuga á bárujárnsnotkun og hvetja til þess að gömlum bárujárnshúsum sé vel viðhaldið. Hér er kynnt saga bárujárnsins og reynt eftir mætti að lýsa þróun handverksins og notkun þess. Leiðbeint er um aðferðir við notkun bárujárns á nýjum húsum en þó einkum við endurnýjun bárujárns á gömlum, friðuðum húsum.

Grindavíkurkirkja

Grindavíkurkirkja.

Mikilvægt er að hafa í huga, að oft háttar svo til að fleiri en ein aðferð koma til greina þegar ákveða skal hvernig nota skuli bárujárn. Bárujárnsklæðning húsa byggist á handverki sem hófst á öldinni sem leið og er enn í þróun. Um hálfrar aldar skeið lá timburhúsagerð hér á landi að mestu niðri en fyrir um það bil 25 árum var þráðurinn tekinn upp að nýju og enn er verið að bæta aðferðir og útfærslur.“

Fréttablaðið árið 2005 fjallar um „Bárujárbsklæddan útnárann Ísland„:
„Bárujárn er eitt helsta einkenni húsanna í miðbæ Reykjavíkur. Óvíða í heiminum hefur það verið notað eins mikið til klæðningar og hér á Íslandi.

Bárujárn

Torfbærinn.

„Íslendingar hafa lagt tvennt til byggingalistasögunnar, annars vegar torfbæinn og hins vegar bárujárnsklædda timburhúsið. Þegar sveiserstíllinn svokallaði barst til landsins frá Norðurlöndunum um 1890 þá byrjuðu íslenskir forsmiðir að klæða vegleg timburhús með bárujárni. Þegar Norðurlandabúar sjá þessi hús í dag þá taka þeir bakföll af undrun því þeir eiga ekki að venjast því að sjá hús í sveiserstílnum klædd bárujárni, en það er einmitt mikið af slíkum húsum í miðborginni.

Bárujárn

Gamla torfkirkjan í Víðimýri.

Norðmönnum eða Svíum datt ekki í hug að nota bárujárn til að klæða húsin sín því þeir áttu nóg af timbri,“ segir Magnús Skúlason forstöðumaður húsafriðunarnefndar. Afsprengi iðnbyltingarinnar Bárujárn var afsprengi iðnbyltingarinnar í Bretlandi og kom fyrst fram á sjónarsviðið í kringum 1830. Aflmiklar gufuvélar voru forsenda þess að hægt væri að ,,valsa“ bárurnar, sem bárujárn dregur nafn sitt af, í slétt járn en það hafði ekki gefið góða raun að nota slétt járn til klæðningar.
Það er einkum þrennt sem gerir bárujárn að undraefni. Í fyrsta lagi eru það bárurnar sem gefa efninu styrk langt umfram það sem ætla mætti af þykkt þess, í öðru lagi valda bárurnar því að loft getur leikið um svæðið bak við járnið sem dregur stórlega úr rakaskemmdum og í þriðja lagi er bárujárn galvaníserað sem eykur mjög mikið á endingu járnsins og gerir það að verkum að bárujárn getur enst í allt að 100 ár.

Bárujárn

Bárujárnshús við Dýrafjör.

„Þegar Íslendingar fengu verslunarfrelsi og fóru í auknum mæli að versla við Skotland og England, sérstaklega að selja þeim sauði, þurfti að finna einhverja vöru til að flytja til baka, þá fengu íslenskir kaupmenn þá hugmynd að fllytja inn bárujárn í staðinn fyrir sauðina,“ segir Pétur H. Ármannsson hjá byggingarlistardeild Listsafns Reykjavikur.
„Það var um 1880 sem bárujárnið fer að verða útbreitt hér á landi og eru nokkrar ástæður fyrrr því. Timburklæðningin sem var notuð hér á landi áður en bárujárnið kom til sögunnar var óhentug í þeim veðrabrigðum sem eru á Íslandi.

Járngerðarstaðir

Járngerðarstaðir í Grindavík.

Bárujárnið þótti heppilegra en gamla klæðningin því það einangraði betur. Einnig spilaði inn í að á seinni hluta 19. aldarinnar fóru menn að tryggja hús sín hjá dönskum fyrirtækjum og ef hús var bárujárnsklædd voru tryggingarnar ódýrari en ella því eldhætta er minni þegar hús eru klædd bárujárni en þegar þau eru timburklædd,“ segir Pétur.

Þótti ekki fínt í öðrum löndum

Bárujárn

Viðgerð á bárujárnshúsi.

Pétur segir að íslenskum smiðum hafi tekist einstaklega vel upp að laga notkun á bárujárni að norrænum byggingarstíl þó svo að bárujárnið hafi ekki þótt við hæfi í öðrum löndum. „Það datt engum í Bretlandi eða á Norðurlöndunum í hug að nota bárujárn nema í skúra eða útihús því það þótti ekki fínt, bárujárnið var heppilegt og ódýrt efni en það þótti ljótt og því var það nær eingöngu notað á íbúðarhús á jaðri hins siðmenntaða heims,“ segir Pétur.
„Bárujárnið var mikið flutt í útjaðar breska heimsveldisins. Ég fór með nýsjálenskan arkitekt í skoðunarferð um miðborg Reykjavíkur um daginn og hann var gáttaður þegar hann sá allt bárujárnið á húsunum því hann hélt að engin þjóð ætti eins mikið af bárujárnsklæddum húsum og Nýsjálendingar,“ segir Pétur og minnist einnig á að bárujárn sé mikið notað í Ástralíu.

Bárujárn

Bárujárnshús í Reykjavík.

Bárujárn varð fljótt ríkjandi í klæðningum húsa hér á landi, bæði á þökum og eins á veggjum. Fyrsti maðurinn sem talinn er hafa sett bárujárnsklæðningu á þak og veggi á húsi sínu var Valgarður Breiðfjörð, smiður og kaupmaður, sem bárujárnsklæddi hús sitt við Aðalstræti 8 árið 1876.
Almennt var bárujárn þó ekki lagt á húsveggi fyrr en eftir 1890. Í grein frá árinu 1897 sem bar titilinn Handhægasta byggingarefnið og birtist í blaðinu Reykvíkingi segir Valgarður Breiðfjörð: ,,Það er engum efa bundið, að það handhægasta, varanlegasta og besta byggingarefni sem við höfum nokkru sinni fengið, er galvaniseraða þakjárnið,“ en bárujárnið gekk undir ýmsum nöfnum hér áður fyrr áður en orðið bárujárn festist við það.

Lifði lok timburhúsaaldar

Bárujárn

Fríkirkjan í Reykjavík.

Þrátt fyrir að timburhúsaöld hafi liðið undir lok á Íslandi um 1920 var bárujárnið áfram notað á þök steinsteyptu húsanna sem byrjuðu að rísa í borginni. Listin að bárujárnsklæða hús féll svo í gleymsku í um hálfa öld allt fram til um 1970 að áhugi fór að vakna aftur á gamla timburstílnum og menn fóru aftur að nota bárujárn til klæðningar á nýjum húsum í nýjum hverfum.
„Bárujárn þykir ekki fínt og því kom það mér á óvart þegar ég sá það notað á húsþaki í Písa á Ítalíu fyrir nokkrum árum og eins veit ég að það er mikið notað á Falklandseyjum en þar er veðurfar svipað og hér á landi. Ég held að að bárujárnið sé til víða í heiminum í ófínni hverfum en ég held að Ísland sé eini staðurinn þar sem bárujárnið er viðurkennt og þykir bara flott,“ segir Magnús Skúlason.“

Heimildir:
-https://is.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1ruj%C3%A1rn
-Reykvíkingur, 4. árg. 08.09.1894, Bárótta þakjárnið, bls. 83-84.
-Reykvíkingur, 7. tbl. 01.07.1898, Enn á fáein orð um þakjárnið, bls. 26-27.
-Lesbók Morgunblaðsins, 15. tbl. 22.04.1951, Bárujárn, bls. 236.
-Þjóðólfur, 11. tbl. 05.03.1897, Björn Bjarnason – Húsabótamál, bls. 48-49.
-AVS. Arkitektúr verktækni, 2.tbl. 01.08.1999, Bárujárn í íslenskir byggingarlist, bls. 33-35.
-Fréttablaðið, 182. tbl. 08.07.2005, Útnárinn Ísland er bárujársnklæddur, bls. 37.

Bárujárn

Bárujárnshús við Bergþórugötuna var vinsælt dægurlag fyrir nokkrum áratugum eftir þá Davíð Oddsson og Gunnar Þórðarson.
Upphaflega voru þrjú svipuð bárujárnstimburhús við Bergþórugötu en nú er bara eitt af þeim eftir, nefnilega þetta sem er nr. 20 og hefur verið málað með ærið sérstökum hætti eins og sjá má. Eins og flest hús á það sér merkilega sögu, var upphaflega reist af Byggingarfélagi Reykjavíkur sem stofnað var af verkalýðssamtökunum í Reykjavík árið 1919 og var hluti af fyrstu tilrauninni til að stofna verkamannabústaði hér á landi.
Sú tilraun fór þó illa. Byggingarfélagið fór á hausinn. Löngu seinna eða 1986 fékk Barnaheimilið Ós inni í húsinu og var þar alveg til 2017. Þetta var einkabarnaheimili eða leikskóli sem róttækir foreldrar, flestir úr hópi leikara, höfðu stofnað þar sem á þeim tíma var ekki gert ráð fyrir að börn giftra foreldra fengju heildagspláss á slíkum stofnunum sem borgin rak. Það gerðist ekki fyrr en með Reykjavíkurlistanum 1994. Núna er bárujárnshúsið við Bergþórugötuna svona skrautlega málað og líklega bara í anda dægurlagatextans.

Gaddavír

Á Vísindavef Háskóla Íslands er fjallað um gaddavírinn:

Gaddavír

Gaddavír – girðingarstaur.

„Nákvæmlega hvenær fyrsti girðingarvírinn kom er sennilega erfitt að segja. Fjöldaframleiðsla girðingarvírs hófst í Ameríku á seinni hluta 19. aldar. Gaddavír er fyrst fluttur hingað til lands 1895-1900, en ekki er hægt að sjá nákvæmlega árið af verslunarskýrslum. Árið 1901 urðu gaddavírsgirðingar styrkhæfar úr sjóðum búnaðarfélaga eftir talsverðar umræður á þingi.
Skipulögð notkun gaddavírsins í landbúnaði hófst þannig á fyrsta áratug 20. aldar, sennilega í upphafi vegna áhrifa frá Íslendingum sem flust höfðu til Vesturheims.
Girðingar með gaddavír er fyrst getið í landbúnaðartölum árið 1901. Síðan jukust vírgirðingar stórum með hverju árinu sem leið eftir það og árið 1906 nýttu bændur meir gaddavír en grjót og torf til girðinga í fyrsta skipti. Jókst sá munur síðan ár frá ári og voru yfirburðir gaddavírsins orðnir miklir miðað við grjótveggina árið 1911. Segja má að í sveitum landsins hafi almenn „gaddavírsvæðing“ átt sér stað á árunum 1906-1923.

Gaddavír

Gaddavírsgirðing um gamla bæ.

Árið 1903 samþykkti Alþingi „gaddavírslögin“ svonefndu. Samkvæmt þeim átti ríkið að kosta gerð gaddavírs í nokkrum mæli á árunum 1905-1908. Ný lög komu um styrki til gaddavírskaupa 1911 og 1913 og má af því sjá að vinsældir gaddavírsins jukust ár frá ári meðal bænda.
Ekki voru „gaddavíralögin“ samt óumdeild í upphafi. Rætt var mikið um skaðsemi gaddavírsins fyrir skepnurnar og margir óttuðust kostnaðinn vegna hans. En bændum snerist fljótt hugur í máli þessu og varð sú raunin að fleiri vildu girða með vírnum en nam upphaflegum styrkjum til verksins og því voru nýju lögin um styrk til gaddavírskaupa samþykkt.“

Joseph Farwell Glidden

Joseph Farwell Glidden (1813–1906).

Í Sagnir árið 1989 fjallar Hulda Sigurborg Sigtryggsdóttir um „Gaddavírsgirðingar„:
„Árið 1873 fann Illinois-bóndinn Joseph Farwell Glidden upp gaddavírinn og lagði þar með grunninn að nýjum blómlegum iðnaði, gaddavírsiðnaðinum. Líklega hefur hann ekki grunað hversu miklum deilum uppfinning hans átti eftir að valda, bæði í Ameríku og Evrópu. Í Ameríku vildu margir nautgripabændur að hjarðir þeirra fengju að reika um óhindrað en aðrir vildu girða landareignir sínar og olli þetta margvíslegum árekstrum milli þessara aðila. Að lokum unnu gaddavírsgirðingar fullan sigur.“
En gaddavír er til fleiri hluta nytsamlegur en búfjárvarna. Tæpum þrjátíu árum eftir uppgötvun Glidden, fundu Bretar upp á því snjallræði í Búastríðinu, 1899-1902, að girða Búana inni með því að nota færanlegar girðingar og þrengja meira og meira að þeim og aftur fór gaddavírinn með sigur af hólmi.

Girðingar um aldamót

Joseph Farwell Glidden

Einkaleyfi Gliddens á gaddavírnum.

Á árunum 1895-1900 byrjuðu Íslendingar að flytja inn gaddavír til reynslu frá Danmörku, en fyrsta gaddavírsverksmiðjan þar var reist 1895. Vírsins er þó ekki getið í hagskýrslum fyrr en 1901, en þá höfðu verið girtir 552 metrar með honum.
Aðrar girðingar hérlendis voru nær eingöngu gerðar úr innlendu efni, torfi og grjóti. Margir bændur hirtu lítið um að verja túnin, nema helst á vorin eftir að þau fóru að spretta og þangað til búið var að heyja. Þá létu þeir börn eða hjú vaka yfir túnum og verja þau fyrir skepnuágangi, dag og nótt. Þessi aðferð var mjög óhentug, því ekki fór hjá því að einhver troðningur ætti sér stað á túninu, auk þess sem túngæslu varð aðeins við komið þegar bjart var á næturnar. Því var eina örugga túnvörnin girðing, og með henni mátti spara starfskraft. Líklega hefur mönnum almennt ekki verið ljóst hversu mikla þýðingu það hafði að verja túnin fyrir skepnuágangi allan ársins hring.
En gaddavírinn hafði ekki haft langa viðdvöl hér á landi, er mikið fjaðrafok varð vegna tilveru hans.

Gaddavír

Gaddavír.

Deilurnar fóru fram á tvennum vígstöðvum; í þingsölum og meðal almennings í blöðum og tímaritum.
Bændablöðin, Freyr, Búnaðarritið, Þjóðólfur og Ársrit Rœktunarsambands Norðurlands birtu greinar sem voru heldur hliðhollar gaddavírsgirðingum, þó vissulega megi finna hið gagnstæða. Blöðin Ísafold, Ingólfur og Austri, sem ekki voru eins hliðholl bændum, birtu hins vegar greinar andstæðinganna. Mikill fjöldi tímaritsgreina sýnir best þann áhuga sem landsmenn sýndu málinu. Og í Alþingistíðindum má sjá að þingmenn skiptast ekki síður en almenningur í tvo hópa.

Deilt um gaddavír

Gaddavír

Gaddavírsgirðing í Garðinum.

Árið 1901 flutti Búnaðarmálanefnd Alþingis þingsályktunartillögu um skilyrði og reglur fyrir styrkveitingar úr landssjóði til Búnaðarfélaga. Þar er ekkert minnst á gaddavírsgirðingar en Ólafur Briem þingmaður Skagfirðinga, flutti breytingartillögu þess efnis að gaddavírsgirðingar yrðu styrkhæfar og féllst Búnaðarmálanefndin á það. Um tillögu Ólafs spunnust miklar umræður um almennt ástand landbúnaðarins, gildi túnvarna og gaddavírsgirðinga. Sérstaklega voru það gaddarnir á vírnum sem menn voru ekki á eitt sáttir um.

Tryggvi Gunnarsson

Tryggvi Gunnarsson (1835-1917).

Tryggvi Gunnarsson þingmaður Reykjavíkur, sagði að reynsla væri komin á það í Reykjavík að girðingar væru skaðlegar: …margar skepnur hafa skaðað sig á þeim, og til bæjarfógetans hefir komið áskorun um, að fyrirbjóða þess konar girðingar hér í bænum …
Andstæðingar gaddavírsins lýstu, með sterkum lýsingarorðum, hvernig hann myndi holrífa búpening landsmanna á hinn hryllilegasta hátt. Enn fremur væri hér um lélegt girðingarefni að ræða, hann veitti ekkert skjól, þyldi ekki að liggja undir fönn og því gæti reynst nauðsynlegt að taka hann upp á haustin. Að öllu þessu samanlögðu væri heppilegra að halda áfram að girða með grjóti eins og verið hefði.
Formælendur gaddavírsins töldu hins vegar að eftir að skepnur hvekktust á honum, hættu þær að leita á hann, gaddavírsgirðingar væru ódýrar, fullkomin vörn og fullgirða mætti stór svæði á skömmum tíma með lítilli vinnu. Þær væru forsenda túnræktar og þar með frekari framfara í landbúnaði og síðast en ekki síst spari þær vinnukraft, sem sé dýr og illfáanlegur.

Guðjón Guðlaugsson

Guðjón Guðlaugsson (1857-1939).

Lyktirnar urðu þær að gaddavírsgirðingar voru taldar styrkhæfar úr sjóðum búnaðarfélaga.
Deilurnar héldu samt áfram á svipuðum nótum til 1903 en þá fluttu þrír þingmenn í efri deild, Guðjón Guðlaugsson þingmaður Strandasýslu, Guttormur Vigfússon þingmaður Suður-Múlasýslu og Jón Jakobsson þingmaður Húnavatnssýslu, frumvarp til laga um túngirðingar, og við það fengu umræðurnar byr undir báða vængi. Í frumvarpinu er gert ráð fyrir að landssjóður fái heimild fyrir allt að 500.000 króna láni til að kaupa túngirðingarefni og síðan láni hann % af verði girðingarefnis á jörðum einstakra manna og stofnana en greiði allan kostnað á landssjóðs- og kirkjujörðum. Markmiðið með frumvarpinu var að girða tún allra jarðeigenda og ábúenda, sem það vildu, á árunum 1906-1908. Tímatakmörkin voru hugsuð sem trygging á þann hátt að landssjóður tæki efnið af þeim sem ekki upptylltu þetta skilyrði. Endurgreiðslu skyldi þannig háttað að árlega í 30 ár ættu ábúendur jarðanna að greiða fjórar krónur af hundraði, frá þeim tíma er efnið kæmi í heimahöfn.

Ari Brynjólfsson

Ari Brynjólfsson (1849-1925).

Frumvarpið mætti harðri andstöðu í þinginu og utan þings enda tók það allmiklum breytingum áður en það varð að lögum. Í lögunum var upphæðin sem heimilt var að veita úr landssjóði orðin 100.000 krónur á ári á tímabilinu 1905-1909, að báðum árum meðtöldum en hlutfall þess sem landssjóður lánaði af verði girðingarefnis aukist í % hluta. Það sem upp á vantaði greiddi lántakandinn um leið og hann pantaði efnið. Endurgreiðslukjörin höfðu hins vegar versnað; greidd skyldu „árlega 5 krónur af hundraði hverju í 4% vexti og afborgun.“ Viðbrögð við vöxtunum létu ekki á sér standa. Ari Brynjólfsson þingmaður S-Múlasýslu, taldi að með gaddavírslögunum væri verið að „læða skatti á alla fasteign í landinu, eða hvað er afborgun og vextir annað en útgjöld?“
Sérstaklega voru margir þingmenn á móti því að landssjóður lánaði til þessara framkvæmda.

Júlíus Havsteen

Júlíus Havsteen (1839-1915).

Júlíus Havsteen þingmaður Reykjavíkur, sagði að menn ættu að sjá sjálfir um að girða eigur sínar, en ekki landssjóður. Lánið væri illa tryggt og yrði líklega eitt af þeim lánum sem aldrei væru greidd. Í sama streng tók Kristján Jónsson þingmaður Reykjavíkur. Með frumvarpinu sé ætlast til að landssjóður eða landsstjórnin fari að búa í landinu og með því sé stoðunum kippt undan einstaklingsframtakinu.
En landssjóður var ekki eini sjóðurinn sem átti að veita fjármunum í þessar framkvæmdir, því í lögunum er gert ráð fyrir að sýslusjóðir greiði uppskipun og geymslu efnis og einnig þann kostnað sem hljótist af því að skoða og mæla girðingarstæði á öllum jörðum sýslunnar, en í lögunum er sýslunefndunum falið að sjá um þá framkvæmd.
Sýslunefndir skyldu einnig fá sérstaka skoðunarmenn til að skoða girðingarstæði og ákveða hversu mikið hver bær skyldi greiða ef girt væri utan um tún margra bæja eða á milli bæja og einnig hvort meira en túnið var girt.
GaddavírHins vegar náðu lögin ekki yfir þær girðingar sem skiptu túni ef ábúendur voru fleiri en einn. Hreppstjórar áttu að hafa eftirlit með viðhaldi girðinganna. Bændum var að vonum illa við þessi auknu útgjöld úr sýslusjóðum, töldu þau leiða til hærri útsvara, sem væru nógu þungbær fyrir. Ennfremur vakti það gremju að sýslunefndin léti „einhverja útvalda gæðinga sína skoða og mæla öll garðstæði um öll tún í sýslu hverri.“
Reyndar er athyglisvert hversu mikla ábyrgð og völd sýslunefndir á hverjum stað eru látnar bera á framkvæmd laganna.

Gaddavír

Bæjarsker í Garði fyrrum.

Ýmislegt fleira þótti athugavert við lögin. Til dæmis þótti lánstíminn of langur. Eðlilegra væri að miða við þann tíma sem girðingarnar muni endast, 15-18 ár, og þá losni menn við að greiða af láninu löngu eftir að girðingarnar séu ónýtar. Mönnum var heldur ekki ljóst hvað gerðist þegar girðingarnar væru ónýtar. Á landssjóður þá að leggja út nýja upphæð fyrir girðingum? var spurning sem heyrðist.

Úr vörn í sókn

GaddavírSkoðanir Guðjóns Guðmundssonar virðast vera nokkuð dæmigerðar fyrir álit margra á gaddavírslögunum. Með þeim sé verið að bjóða ónytjungum og ráðleysingjum takmarkalítið og mjög illa tryggt lán, til þess að girða tún sitt með útlendu og lítt þekktu girðingaefni, og jafnframt séð um að enginn eyrir af þessu mikla fé… lendi hjá innlendum mönnum, heldur alt í vasa útlendra verksmiðjueigenda og auðmanna. Atorkumaðurinn aftur á móti, sem vill girða tún sitt með grjóti eða öðru góðu innlendu efni, fær enga hjálp til þess, enda þótt nóg og gott grjót sé alveg við hendina.
Fleirum þótti nóg um eyðsluna og sveið að sjá á eftir svo miklum peningum út úr landinu; nær hefði verið að veita lánum til allra girðingartegunda, því girðingaraðstæður séu mismunandi.“ Innflutningur á girðingarefni var í andstöðu við sjálfsþurftarhugsunarháttinn, sem taldi grjót og torf efni sem fólk ætti að nota, þar sem það kostaði ekkert.

Kristján Jónsson

Kristján Jónsson (1852-1926).

Þegar þau sjónarmið, sem fram hafa komið, eru skoðuð þarf ekki að koma á óvart þótt frumvarpið hafi breyst í meðförum Alþingis. En forvitnilegt er að athuga hvaða þingmenn voru meðmæltir girðingariögunum og hverjir ekki. Afstaðan kom glöggt fram í viðhorfum þeirra til landbúnaðar og sjávarútvegs. Formælendur gaddavírsins sögðu að sjávarútvegurinn tæki fólk frá landbúnaðinum í góðærum en skilaði því svo á sveitina þegar svikull sjávarafli brygðist. Nú verði landbúnaðurinn að snúa vörn í sókn og girðingarframkvæmdirnar voru hluti af þeirri sókn. Þessir þingmenn voru á sömu skoðun og Guðjón Guðlaugsson: … menning þjóðarinnar og hagsæld byggist á engu fremur, en á nýtilegum landbúnaði; eyðileggist hann, þá mun skammt að bíða eyðileggingar landsins sjálfs; verði land vort einungis fiskiver, þá gef eg ekki mikið fyrir framtíð þess… .
GaddavirEkki þarf að koma á óvart að þeir þingmenn sem mæltu á þessa leið voru flestir kjördæmakjörnir fyrir landbúnaðarhéruð og jafnframt bændur. Þegar það er haft í huga er ekki að undra þótt þeim væri mikið í mun að rétta landbúnaðinum hjálparhönd.
Þeim þingmönnum sem voru á móti gaddavírslögunum fannst óréttlátt að veita svo miklum fjármunum til einnar atvinnugreinar. Kristján Jónsson sagði að landbúnaðurinn væri ekki lengur þýðingarmestur heldur hefði sjávarútvegur og iðnaður bæst í hópinn. Þessir þingmenn voru flestir annaðhvort konungkjörnir, stunduðu embættisstörf og bjuggu í Reykjavík eða þjóðkjörnir fyrir staði þar sem sjávarútvegur skipti meira máli en landbúnaður. Því er eðlilegt að þeir hafi ekki viljað veita peningum í atvinnugrein sem þeir töldu sig hafa lítilla hagsmuna af að gæta.

Framkvæmd laganna
GaddavírEftir 1904 þagna þær raddir sem töldu gaddavírinn hættulegan, enda var komin nokkur reynsla á hann og flestir sammála um nytsemi hans. Ekki var lengur minnst á að heppilegra væri að girða með torfi og grjóti og verður ekki annað séð en almennt hafi verið viðurkennt að gaddavír væri framtíðargirðingarefni. Deilur almennings í blöðum og tímaritum hljóðna með öllu og þingmenn deila nú eingöngu um framkvæmd laganna og þann kostnað sem þeim sé samfara.
GaddavírEn þegar farið var að framfylgja lögunum frá 1903 kom í ljós að þau hafa ekki verið nægilega vel kynnt, að minnsta kosti var mönnum sem sóttu um lán hafnað, bæði af því að fyrirframgreiðslu vantaði hjá sumum, en hjá flestum voru skýrslur skoðunarmanna það ófullkomnar að ekki var hægt að koma upp fullnægjandi girðingum úr því efnismagni sem þeir tiltóku á skýrslunum. Þessi misbrestur bendir til að ýmsir skoðunarmenn hafi ekki verið vandanum vaxnir. Afleiðingin varð sú að færri fengu girðingarlán á þeim kjörum sem lögin gerðu ráð fyrir eða 51 á öllu landinu sem skiptist þannig: 11 í Suðuramti, 27 í Vesturamti, 11 í Norðuramti og 2 í Austuramti og 1905 höfðu aðeins verið lánaðar 7200 krónur af hinni upphaflegu upphæð. Ef til vill hefur eitthvað dregið út áhuga bænda að þurfa að greiða hluta efnisins fyrirfram.

Ólafur Briem

Ólafur Briem (1851-1925).

Sú staðreynd að færri höfðu orðið til að notfæra sér lánakjör landssjóðs lá fyrir þinginu 1905 og var vitaskuld vatn á myllu andstæðinganna og hefur vafalaust átt sinn þátt í því að þar var ákveðið að fresta framkvæmd laganna um tvö ár og aftur 1907 um eitt ár í viðbót, þrátt fyrir að nefnd, sem skipuð var að undirlagi Guðjóns Guðmundssonar, legði til að lögin frá 1903 yrðu framlengd um eitt ár, til 1909. Það var þó bót í máli að á þessum þremur árum sem lögunum frá 1903 var frestað, hélt landsstjórnin áfram að panta girðingarefni fyrir sýslu-, sveitar- og búnaðarfélög og samvinnukaupfélög. Bændur gátu girt án þess að taka til þess lán og það virðast bændur í Norður- og Suðuramti hafa gert ef borin eru saman lánveitingar til þeirra og stöplaritin. Ef til vill hefur áhugi bænda á þessum svæðum verið meiri því þar er þéttbýlla en í Vestur- og Austuramti og meiri ágangur af völdum búfjár. Því er óhætt að segja að þótt minna yrði úr lánveitingum úr landssjóði en ráð hafði verið fyrir gert, hafði mikið áunnist í sambandi við innflutning vírsins.

Gaddavír

Gaddavír.

Þessa viðhorfsbreytingu til gaddavírsins má sjá í þingumræðum 1909, því ekki verður séð að ágreiningur hafi verið um að setja bæri ný gaddavírslög í stað laganna frá 1903, sem runnu út í árslok 1908, eða að ágreiningur hafi verið um að girðingarframkvæmdir skyldu styrktar með opinberu fé. Í nýju lögunum er ekki tilgreind hvaða upphæð verði veitt úr landssjóði til girðingarframkvæmda heldur eiga menn að gera áætlun yfir kostnað og sækja um lán. Fleiri breytingar er að finna, enda var nú komin nokkur reynsla á lögin frá 1903. Til dæmis er eftirlit með viðhaldi girðinga ekki lengur í höndum hreppstjóra heldur eigenda og þeir ákveða nú hvar girðingin eigi að standa og hversu löng hún verði, í stað skoðunarmanna á vegum sýslunefnda áður. Ef til vill hefur ekki þótt lengur þörf á jafn mikilli stýringu og fyrst, þar sem gaddavírinn hafði unnið sér fastan sess.
GaddavírÞað nýmæli er hins vegar tekið upp að sýslunefndir og sveitarstjórnir geti gert bindandi samþykktir um girðingar og miðist það einkum við samgirðingar, en það voru þær girðingar sem skiptu túnum ef ábúendur voru fleiri en einn en ekki var minnst á hvernig kostnaðurinn ætti að skiptast. Þessu var breytt 1913 á þann veg að kostnaðurinn vegna samgirðinga skiptist milli landeigenda eftir notagildi hvers um sig, að mati sýslunefnda, en þó gat sá sem girti aldrei átt rétt á frekari endurgreiðslu en sem svaraði helmingi girðingarkostnaðarins. Ákvæði um samgirðingar var víkkað út og náði nú til girðinga á landamerkjum og nú var hægt að skylda nágrannann til að girða á móti.
GaddavírLíklega hefur ekki verið vanþörf á því vegna þess að eitthvað var um að nágrannar neituðu að taka þátt í girðingarkostnaði. Frumvarpið 1913 varð að lögum án mikilla umræðna, en þingmenn voru nú almennt sammála um að gaddavírsgirðingar væru hið mesta þarfaþing, sem sýnir að gaddavírinn var viðurkenndur sem framtíðargirðingarefni. Þessi lög voru lengi í gildi eða allt til ársins 1952.

Að lokum

Gaddavír

Gaddavírsgirðing.

Athyglisvert er hversu skammt hræðslan við gaddavírinn entist. Eftir 1904 minnist enginn á skaðsemi hans, enda hætta blaða- og tímaritsgreinar að birtast um málið, sem bendir til að menn hafi almennt viðurkennt að gaddavírinn væri framtíðargirðingarefni. Á Alþingi er heldur ekki framar deilt um skaðsemi vírsins heldur um framkvæmd laganna og hverjir eigi að greiða þann kostnað sem lögunum fylgi. Í þeim umræðum halda menn áfram að skiptast í tvö horn eftir hagsmunum.
Á Alþingi 1909 og 1913 eru fáir þingmenn á móti lánveitingum til túngirðinga og er því óhætt að segja að gaddavírinn, hér sem annarsstaðar, hafi unnið fullan sigur.“

Heimildir:
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=1030
-Sagnir, 1. tbl. 01.04.1989, Hulda Sigurborg Sigtryggsdóttir – Gaddavírsgirðingar, bls. 84-89.

Gaddavír

Girðingarvinna.

Gerði

„Skammt sunnan við álverið í Straumsvík stendur lítið bárujárnshús sem nefnist Gerði, fyrrum hjáleiga frá Þorbjarnarstöðum í Hraunum. Húsið er nú í eigu starfsmannafélags álversins í Straumsvík en var áður sumarhús Ragnars Péturssonar kaupfélagsstjóra í Hafnarfirði og fjölskyldu hans.

Gerði

Gerði var í byggð frá 1900-1930.

Meðan Gerði var enn bújörð bjuggu þar m.a. Guðjón Jónsson frá Setbergi og Stefanía kona hans, ásamt tveimur sonum sínum og fóstursyni. Gerði fór í eyði líkt og fleiri jarðir í Hraunum um 1930. Milli Gerðis og Þorbjarnarstaða eru merkar ferskvatnstjarnir sem bera nöfn eins Þorbjarnarstaðavatnagarðar, Gerðistjörn, Brunntjörn og Stakatjörn.

Gerði

Gerði – túnakort 1919.

Árið 1901 bjuggu 7 manns í (Hraun) Gerði. „Gerði og Péturskot voru hjáleigur frá Þorbjarnastöðum. Guðjón Jónsson frá Setbergi reisti Gerði skömmu fyrir aldarmótin 1900.
Bárujárnshúsið í Gerði (starfsmannafélagshúsið) stendur nú þar sem bærinn var. Um var að ræða þrætu[sumar]bústað. Eigandinn lenti í þeirri aðstöðu að fá, án þess að fá nokkru um það ráðið,
heilt álver ofan í náttúrudýrðina. Álfélagið gerði samkomulag við eigandann og fékk bústaðinn í því ástandi sem hann var og færði starfsmannafélaginu til endurbóta. Þá var þar einungis
norðvesturhorn núverandi húss, en síðar var bætt við það litlu húsi við suðausturhlutann. Starfsmannafélag Álfélagsins endurgerði húsið af fórnfýsi um 1990 og bætti þá við forstofu og salerni að austanverðu.

GerðiGamlar þjóðleiðir liggja suður í Almenning frá Hraunabæjunum og hér verður greint frá einni þeirra sem nefnist Gerðisstígur. Upptök hans eru í heimatúni Gerðis. Leiðin liggur upp með Brunanum, sem margir kalla Kapelluhraun. Hann fer í suðaustur í áttina að Efri hellum og seljunum Gjáseli og Fornaseli. Þegar þangað er komið ar er hægt að halda áfram og fylgja Hrauntungustíg og Ketilstíg alla leið til Krýsuvíkur. Þar er líka hægt að taka stefnuna í vestur að Straumsseli, upp og suður í hæðina fyrir ofan sem nefnist Hafurbjarnarholt eða í hina, norður að Ásfjalli og Hafnarfirði.

Upphaf Gerðisstígs er á Litla-bala neðan bæjarhólsins, við tóft gömlu gripahúsanna. Leiðin liggur í gegnum hlaðið gerði, sem var varnargarður heimatúnsins.

Gerðisstígur

Gerðisstígur – varða við Hólaskarð.

Einnig er hægt að nálgast stíginn frá Þorbjarnarstöðum, sem er vestan við tjarnirnar. Þá er gengið suðaustur fyrir tjarnirnar og inn á stíginn við Hólana. Þar sem stígurinn liggur utan heimatúnsins á móts við Alfarleiðina gekk hann undir heitinu Kirkjustígur. Þegar Hraunafólk sótti messur í sóknarkirkju sinni að Görðum á Álftanesi var sveigt til norðurs inn á Alfaraleiðina á þessum stað og henni fylgt yfir Brunann framhjá Kapellunni sem Kappelluhraun er nefnt eftir. Þaðan lá leiðin að Hvaleyri, um Hafnarfjörð og út í Garðahverfi.

Alfaraleiðin

Alfaraleiðin.

Það er ekki ætlunin að halda til kirkju í þetta sinn. Stígnum er fylgt þvert yfir Alfaraleiðina þar sem hún liggur frá Kapelluhrauni um Brunaskarð vestra. Þegar komið er framhjá Alfaraleiðinni liggur Gerðisstígur á hraunhrygg austanvert við Hólana, sem eru áberandi hraunhæðir á hægri hönd. Stígurinn var auðkenndur að mestu fyrir nokkrum árum með stikum sem merktar eru Byggðasafni Hafnarfjarðar. Þær hafa eitthvað týnt tölunni en þar sem þær eru ennþá vísa þær veginn. Austan Gerðisstígs stendur myndarleg varða sem vísar á slóðann þar sem hann liggur um Hólaskarð milli vesturbrúnar Brunans og Hólanna. Hér var stígurinn jafnan nefndur Hólaskarðsstígur.

Gerðisstígur

Gerðisstígur um Selhraun.

Framundan er Seljahraun, þunn hraunþekja sem var farartálmi áður en Seljahraunsstígur var ruddur í gegnum apalhraunið í firndinni.

Seljatún nefndist lítil gróin flöt norðan Seljahrauns og sunnan Brunans. Þetta tún er að hluta til að hverfa en þó má sjá hvar hlaðið gerði er enn til staðar þó það sé fallið að mestu. Þetta gerði nefnist Stekkatún. Þegar komið er yfir Seljahraun blasti áður fyrr við augum áberandi kennileiti, Þorbjarnarstaðarauðimelur. Hann er horfinn með öllu en þar sem hann var áður er ófrágengin rauðamelsnáma. Rauðamel var mokað upp á vörubílspalla á sjötta og sjöunda áratug 20. aldar og efnið notað í gatnagerð og til að fylla í húsgrunna víðsvegar í Hafnarfirði. Rauðimelur gekk stundum undir heitinu Rauðhólar á sínum tíma, eða jafnvel Þorbjarnarstaða-Rauðhólar til aðgreiningar frá öðrum slíkum í nágrenninu.

Gerðisstígur

Neðri-Hellar.

Rétt norðan Rauðamels eru Neðri-Hellar, einnig nefndir Litlu-Hellar. Skammt norðan melsins er lág klettaþyrping þar sem nefnast Rauðamelsklettar syðri og Rauðamelsklettar nyrðri, oftast nefndir einu nafni Rauðamelsklettar. Vestur frá Rauðamelsklettum taka við lágar brekkur, Ennin. Stígur liggur til suðurs frá námunni eða melnum um Gráhelluhraun eftir gamalli ruddri slóð að Efri-Hellum. Norðaustan melsins er Réttargjá, sprunga sem snýr nánast suður og norður. Þar var hlaðið fyrir svo að sauðfé héldist þar þegar vetrarbeit var enn stunduð á þessum slóðum um miðja 19. öldina. Botninn í gjánni er mjög gróinn.

Gerðisstígur

Réttargjá.

Skammt austan við Réttargjá, alveg í Brunabrúninni þar sem æfingasvæði Skotíþróttafélags Hafnarfjarðar er núna, er Þorbjarnarstaðarétt. Þessi rétt var líka nefnd Vorréttin þar sem hún var einkum notuð á vorin. Enn eitt nafnið á réttinni er Rauðamelsrétt, þó hún sé spottakorn frá melnum. Þetta er fallega hlaðin hraunrétt í skjólgóðum krika sem myndast hefur við Brunabrúnina.

Ógreinilegur stígur sem er að gróa upp og hverfa liggur frá Vorréttinni að Efri-Hellum. Þar er áberandi hraunklettur í Brunabrúninni sem vísar á hellana.

Vorréttin

Vorréttin/Rauðamelsrétt.

Stígurinn er nú nefndur Efrihellnastígur en hann tekur enda við fjárhellana sem eru vestan við áðurnefndan hraunklett, sem minnir á stórar hellur úr fjarska. Féð hefur gegnið inn í annan hellinn frá suðri, en hinn úr norðurátt. Hellarnir eru ekki manngengir en smalinn hefur getað skriðið inn í þá og farið í gegn ef því var að skipta. Hellarnir eru á svæði sem gæti verið hluti af Búrfellshrauni.

Efri-hellar

Efri-Hellar.

Nokkrir einkennandi og áberandi stapar standa upp úr Brunanum á þessum slóðum. Haunið skiptir um nafn við þessa stapa og nefnist Brenna, þar sem brunatungan sunnan Efri-Hella gegnur til vesturs. Neðst í Brennunni er Brennuhóll, hraunstapi sem mikið ber á. Guðmundur Bergsveinsson í Eyðikoti, hjáleigu frá Óttarsstöðum, sótti sér kvarnarsteina í Brennuna og bar þá heim á bakinu. Setti hann mosa á bakið til að hlífa því, er hann bar hellugrjótið heim í Eyðikot.

Efri-Hellar

Efri-Hellar; hraunkarl.

Leiðin liggur áfram til suðvesturs í áttina að vörðu sem vísar á gott haglendi. Þessari slóð er fylgt þar til komið er að lágum hraunhrygg sem nefnist Kolbeinshæð með Kolbeinshæðarvörðu. Hraunið á milli Rauðamels og Kolbeinshæðar nefnist Gráhelluhraun. Það er vel gróið umhverfis Kolbeinshæð og sunnan í henni vestanverðri er Kolbeinshæðarskjól, forn smalaskúti. Það mótar enn fyrir hleðslum framan við skútann og áður mun hafa verið reft yfir hann en nú er þekjan fallin. Það er eingöngu einn fúinn trjádrumbur sem minnir á þá tíð er setið var yfir sauðum við Kolbeinshæð.

Austanvert í hæðinni er Kolbeinshæðarhellir, en Kolbeinshæðarstígur er óglöggur þar sem hann liggur til suðurs um skarð í áttina að Laufhöfðahrauni. Kjarrið er þéttara umhverfis Laufhöfðann og í vesturbrún hraunsins er Kápuhellir ofan við Katlanna. Þar norðan og neðan við er Jónshöfði og frá honum liggur Fornaselsstígur útfrá Straumsselsstíg um Laufhöfðahraun að Gjáseli og Fornaseli.

Kolbeinshæðarskjól

Kolbeinshæðarskjól.

Þessi sel tilheyrðu Þorbjarnarstöðum og trúlega einnig Lambhaga. Nyrðra selið, Gjásel er utan skógræktargirðingar en Fornasel innan girðingar. Í hvoru seli fyrir sig hafa verið þrjár vistarverur og nærri þeim eru niðurgrafin vatnsból í selhæðunum. Vatnsbólið í Gjáseli er lítið og slæmt enda þornar það upp bæði að vetri og sumri, Fornaselsbrunnurinn er stærri og betri. Í slakka eða jarðfalli norðan Gjásels er forn kví og upp frá selinu er Gránuskúti, eða Gránuhellir. Þegar horft er í suðvestur blasir við Litlaholt, sem liggur á milli Straumssels og Hafurbjarnarholts, en svo nefnist hæðin sem hæst rís og þekkist á því að þar er steyptur landmælingastólpi, en áður var þar landamerkjavarða, Hafurbjarnarholtsvarða.

Fornasel

Fornasel – tilgáta.

Þegar horft er í vesturátt frá Gjáseli blasir Straumsselsvarða við efst í Straumselshöfðum. Það er ágæt ganga vestur í Straumssel og þaðan áfram í Óttarsstaðasel og best að taka stefnuna á selvörðurnar sem sjást víða að. Einnig er hægt að halda til baka og fylgja t.d. Straumsselsstíg til norðurs að Tobbuklettum og áfram að Þorbjarnarstöðum og Gerðinu.

Þriðji kosturinn er að halda áleiðis að Hrauntungukjafti og freista þess að rekast á Hrauntungustíg, eða það litla sem eftir er af honum, því hann hefur að mestu verið eyðilagður eftir að Skógrækt Ríkisins leyfði efnistöku á þessum slóðum.

Þorbjarnastaðaborg

Þorbjarnarstaðaborg.

Efsta lag Brunans hefur verið skafið ofan af og eftir stendur víðáttumikið námasvæði sem er eins og svöðusár í Brunanum. Þeir sem kjósa að ganga Hrauntungustíg í áttina að Krýsuvíkurvegi ættu fyrst að skoða Fjárborgina sem er fallega hlaðin tvískipt borg úr hraunhellum. Það voru börn bóndans á Þorbjarnarstöðum sem hlóðu fjárborgina á seinni hluta 19. aldar. Hún hefur sennilega ekki verið notuð nema í stuttan tíma, allavega er ekki jafn gróið umhverfis hana og aðrar sambærilegar fjárborgir. Þegar búið er að grandskoða fjárborgina er stefnan tekin eftir vegslóða í áttina að Krýsuvíkurvegi. Það er líka hægt að halda til baka og fylgja slóðinni í gegnum Hrauntunguna norðan skógræktargirðingarinnar og athafnasvæðis rallýkrossmanna. Hrauntungan er vel gróin myndarlegum birkitrjám, víðikjarri og einnig þar sem hún liggur á milli Efri og Neðri skolta hrauntungukjafts. Hrauntungustígur liggur annarsvegar í áttina að Hamranesi, um Helludal og Ásflatir að bænum Ási sem stóð undir Ásfjalli, og hinsvegar framhjá Fornaseli til Krýsuvíkur og Grindavíkur.“

Heimild:https://www.hraunavinir.net © Jónatan Garðarsson 2009

Straumssel

Straumssel – tilgáta.

Krýsuvík

Í Bæjarblaðinu árið 1990 var fjallað um „Gífurlegan uppblástur á Reykjanesskaga“ með undirfyrirsögninni – „Uppblásturinn víðast hvar kominn niður á berar klappir„:

Skógrækt

Bæjarblaðið 1990 – forsíða.

„Flest okkar hafa eflaust leitt hugann að því hvernig Ísland hafi litið úr þegar ekki sást til fjalla fyrir þéttvöxnum skógbreiðum, en þannig ku það hafa litið út í eina tíð. Þá er það spurning hvort Ísland hefði ekki átt að heita Grænland eða öfugt?
En hvað sem því líður, þá hefur þjóðarsálin rumskað til vitundar. Ísland skal verða grænt á nýjan leik, eftir þá gífurlegu landeyðingu sem átt hefur sér stað; landið nánast að fjúka út í veður og vind.
Björgunaraðgerðir eru hafnar svo um munar, og nú má ekki sofna á verðinum. Skógræktarátakið og uppgræðslan má ekki verða stundarfyrirbrigði eða tískubóla. Þetta er framtíðarverkefni þjóðarinnar.
Skógræktarfélag Íslands hefur staðið að Landgræðsluátakinu 1990 og undirtektir landsmanna hafa verið góðar. Sjálfboðaliðar skipta hundruðum, jafnvel þúsundum. Tekist hefur að hrífa marga með sem ekki hugsuðu út í þessi mál áður. Átakið nær til 76 svæða um landið og er takmarkið að setja niður 1,5 milljónir plantna. Hluti þess hefur verið gróðursettur hér á Suðurnesjum.
Í greinargerð Svæðisskipulags Suðurnesja 1987-2007 er m.a. að finna kafla um landgræðslu og skógrækt á svæðinu. Er hann birtur hér óbreyttur, til fróðleiks handa lesendum og áhugafólki um umhverfismál.

Almenn lýsing

Reykjanesskagi

Reykjaneskagi – gróðurkort.

Skipta má Reykjanesskaganum í þrjá aðalhluta eftir gróðurfari, og fer það saman við bergmyndun hans, þ.e. Móbergssvæðið, fjallaklasinn frá Grindavík austur fyrir Kleifarvatn er gróðurlaust og blásið land. Grágrýtissvæðið, þ.e. vesturhluti skagans og Miðnesheiði er að mestu hulið mójarðvegi, sem hefur verið að blása upp. Miðhluti og vestasti hluti Reykjanessins er hulið hrauni sem er yngra en frá síðustu ísöld. Það er að mestu mosavaxið með grasbollum og hefur ekki verið í mikilli hættu af öðru en ofbeit.
Víðar á Reykjanesi er uppblástur kominn niður á berar klappir, einkum á Hafnaheiði. Þar er jarðvegur ýmist mjög sandblendinn eða hreinn sandur.

Krýsuvík

Gróðureyðing á Krýsuvíkurheiði.

Gróðureyðing og gróðurrýrnun sú sem víða blasir við á Suðurnesjum á sér alllanga sögu og margar orsakir. Jarðvegur er ákaflega rýr og er að mestu myndaður úr gosefnum, og er því fokgjarn. Veðrátta er umhleypingasöm og óhagstæð gróðri, og lítið er um að snjóalög hlífi gróðri á vetrum.
Ofbeit fjár hefur haft mikil áhrif til gróðureyðingar, einnig upprif á kjarri og lyngi til eldiviðar áður fyrr í miklum mæli. Þá hefur nú á seinni áratugum verið flutt mold í lóðir úr rofabörðum á svæðinu. Víða hafa orðið gróður- og jarðvegsspjöll af völdum aksturs utan vegar.
Á Miðnesheiði, sem nú er að mestu auðn, hefur verið töluverður jarðvegur fyrr á árum miðað við þykkt rofabarða sem eftir standa.
Þegar litið er á gróðurfar á Suðurnesjum í heild, má segja að það sé ekki í samræmi við gróðurskilyrði. Hins vegar fer það nú víðast hvar batnandi og beitarálag minnkandi.

Framkvæmdir við landgræðslu

Reykjanes

Reykjanesskagi – Stóra-Sandvík.

Árið 1938 var sáð í sandinn við Stór-Sandvík og í sandana milli Sandgerðis og Hvalsness, og svæðin girt af í framhaldi af því. Uppblásturinn frá þessum svæðum var þá farinn að ógna nærliggjandi byggð, t.d. í Höfnum.
Skógræktarfélag Suðurnesja hefur stuðlað mjög að landgræðslumálum. Árið 1969 gerði það samþykkt um nauðsyn þess að lausaganga sauðfjár yrði bönnuð á skaganum, en einungis leyft að hafa fé í afgirtum hólfum.
Leitað var til sveitarfélaganna í þessum efnum og árið 1977 samþykktu þau öll slíka friðun á vestanverðum Reykjanesskaga. Á árunum 1977-78 var gerð landgræðslugirðing þvert yfir Reykjanes, frá Vogum að norðan, allt til Grindavíkur að sunnan. Þetta var samvinnuverkefni Landgræðslu ríkisins og sveitarfélaga á Suðurnesjum.

Krýsuvíkurréttir

Krýsuvíkurréttir.

Allt land vestan þessarar girðingar er landgræðslusvæði, og er lausaganga búfjár bönnuð. Gæsla er kostuð af sveitarfélögum á Suðurnesjum og er höfð þar sem girðingin liggur að Keflavíkurvegi. Þetta er nú næststærsta samfellda landgræðslusvæði landsins.
Í athugun var að girða sunnan við Reykjanesbrautina frá áðurnefndri landgræðslugirðingu vörslugirðingu í höfuðborgarsvæðisins við Hafnarfjörð. Með þessu myndi landgræðslusvæðið stækka verulega, Vatnsleysuströnd yrði þá laus við ágang búfjár og slysahætta á Reykjanesbraut af völdum sauðfjár myndi hverfa. Hugmyndir hafa nú komið fram um að girða þvert yfir skagann á móts við Kleifarvatn og girða jafnframt af beitarhólf vestar á svæðinu. Þegar þetta er ritað hefur ekki verið tekin ákvörðun
um þetta.

Uppgræðsla

Húshólmi

Uppgræðsla í Húshólma.

Landið innan landgræðslugirðingarinnar á Reykjanesi var víða algerlega uppblásið. Landgræðslustarfið hefur því að mestu miðast við að endurgræða slík svæði. Friðun ein sér dugði ekki. Landið var orðið svo rýrt, að áburðardreifing og sáning urðu einnig að koma til. Friðun hefur hins vegar bætt landið þar sem einhver gróður var fyrir.
Ýmis áhugamannafélög og fyrirtæki hafa sýnt gróðurverndarmálum mikinn áhuga. 1970 til 1979 dreifðu félög og félagasamtök og síðar flugvélar landgræðslunnar nærri 600 tonnum af áburði og fræi.
Sveitarfélögin leggja fram ákveðið fjármagn í samvinnu við Landgræðslu ríkisins til fræ- og áburðarkaupa. Einnig hafa Keflavíkurverktakar lagt fram verulegt fjármagn á undanförnum árum og Íslenskir aðalverktakar lögðu fram verulega fjárhæð árið 1988.

Uppgræðsla

Uppgræsðla sunnan Arnarfells í Krýsuvík.

Frá 1975 hefur flugvél landgræðslunnar dreift svo til öllum áburði til uppgræðslu á Reykjanesi. Frá 1979 hefur verið dreift um 100 tonnum á ári. Þarna var starfað af nokkrum krafti og áhuga fyrstu árin, en úr því lognaðist starfið út af, þannig að í 20-25 ár hefur það legið niðri að mestu og skógræktarfélagið að heita má óvirkt. Í Grindavík er starfandi skógræktarfélag.
Áðurnefndir skógræktarreitir eru Háibjalli við Snorrastaðatjarnir í Vatnsleysustrandarhreppi, Sólbrekkur við Seltjörn í Njarðvík, Selskógur í Þorbirni við Grindavík og Álaborg í Miðneshreppi. Allir þessir reitir eru innan landgræðslugirðingarinnar.

Rósel

Rósel ofan Keflavíkur 2020 – umlukið trjárækt.

Trjárækt í þéttbýli hefur nokkuð verið stunduð, einkum í Keflavík og Njarðvík en í minna mæli í hinum sveitarfélögunum. Í seinni tíð hefur fólk sinnt trjárækt á lóðum sínum og búast má við að árangur þess sjáist í auknum mæli á næstu árum. Ræktun lóða helst oft í hendur við ástand viðkomandi gatna, þannig má vænta enn verði skógrækt á flatlendi utan byggðar á svæðinu.
Hins vegar mælir Skógrækt ríkisins með því að skógrækt utan þéttbýlis verði fyrst og fremst við Háabjalla, Sólbrekku og í Selskógi.

Baðsvellir

Baðsvellir (Selskógur) ofan Þorbjarnar í Grindavík.

Skógrækt er sennilega víðar möguleg, þ.e. austan Grindavíkurvegar. Sem dæmi um staði sem sennilega eru hentugir til skógræktar má nefna skjólsæla staði sunnan og vestan undir Fagradalsfjalli og í Fagradal. í Strandarheiði í skjóli af klettum, nálægt Kálffelli og á Höskuldarvöllum mætti hugsanlega hafa trjárækt. Örnefni vitna um að áður fyrr hafi verið skógur sums staðar á svæðinu, t.d. Skógfell og Kolgrafarholt i Strandarheiði. Til að byrja með er mælt með nokkrum stöðum við Fagradalsfjall. Á Keflavíkurflugvelli hefur einnig unnið mikið að landgræðslumálum á flugvallarsvæðinu.
Að mati Landgræðslu ríkisins væri æskilegt að árleg áburðardreifíng næstu árin innan landgræðslugirðingarinnar yrði um 130 tonn.

Skóg- og trjárækt

Vogar

Akurgerði í Vogum.

Árið 1950 var stofnað Skógræktarfélag Suðurnesja, sem hófst handa um skógrækt á örfáum stöðum á Suðurnesjum. Af starfi félagsins eru sýnilegir nokkrir skógræktar frekari áhuga almennings fyrir trjárækt á lóðum sínum með auknu slitlagi á götum og gangstéttum. Almenningsgarðar (skrúðgarðar) með trjárækt eru gengt Myllubakkaskóla í Keflavík og í Aragerði í Vogum.
Vegna ályktunar Alþingis frá 1985, um könnun á möguleikum á skógog trjárækt á Suðurnesjum, hefur Skógrækt ríkisins sent frá sér álitsgerð um skóg og trjárækt á svæðinu.
SkógræktHelstu niðurstöður eru þær, að Skógrækt ríkisins mælir skógræktarsvæði með það í huga, að þau verði grænar vinjar á hinu hrjóstuga landi, sem þarna er. Markmiðið hlýtur að vera, að fólk geti notið þar útivistar i skjóli, sem tré ein geta gefið og þar sem samspil nokkurra trjátegunda gleður augað. Skipulagið á að felast m.a. í því að skapa slíka mynd, sterka andstæðu við nakið og hrjúft landslag. Vegir að þessum svæðum þurfa að vera vel færir öllum bifreiðum. Það má jafnvel hugsa sér möguleika á að tjalda þar, ef menn vilja leggja í kostnað við nauðsynlega aðstöðu til þess.“

Heimild:
-Bæjarblaðið, 24. tbl. 27.06.1990, Gífurlefur uppblástur á Reykjanesskaga – uppblásturinn víðast hvar kominn niður á berar klappir, bls. 10-11.

Háibjalli

Háibjalli.

Háibjalli

Við Háabjalla ofan Voga er skilti með eftirfarandi fróðleik:

„Skógræktin á Háabjalla og Snorrastaðatjarnir.

Saga skógræktar

Háibjalli

Háibjalli – upplýsingaskilti.

Upphaf skógræktar við Háabjalla má rekja til ársins 1948 er Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík fékk 15 ha land gefins frá Vogabændum. Landið var strax girt af en gróðursetning hófst árið eftir. Á árunum 1949-1961 var talsvert gróðursett. Sitkagreniið í skjóli við Bjallann lifir vel og er hér að finna hæstu trén á Suðurnesjum. Árið 2002 eignaðist Skógræktarfélagið Skógfell landið og hóf ræktun að nýju.
Undir klettaveggnum er skjólgott og frjósamt og því góð skilyrði til skógræktar, þar nýtur þó ekki sólar á kvöldin. Undanfarin ár hafa skólarnir í sveitarfélaginu plantað í afmarkaða reiti.
Einn af frumkvöðlum skógræktarinnar við Hábjalla var Egill Hallgrímsson frá Austurkoti í Vogum. Hann var jafnframt einn af stofnendum Skóræktarfélags Suðurnesja árið 1950.

Snorrastaðatjarnir

Háibjalli

Snorrastaðasel við Snorrastaðatjarnir.

Suðaustan við Háabjalla eru tjarnir nefndar eftir Snorrastöðum. Snorrastaðir er forn eyðijörð sem var komin í eyði áður en fyrsta jarðabókin á Íslandi var gerð árið 1703.
Stærstu tjarnirnar eru í gömlum heimildum nefndar Vatnsgjár. Þar streymir vatn undan hrauninu í gegnum tjarnirnar og er syðsti hluti þeirra yfirleitt íslaus. Mikill og fjölbreyttur gróður er í og við tjarnirnar. Þar blómstrar engjarós á bökkum og horblaðka eða reiðngsgras í tjörnunum. Áður var tjarnargróðurinn nytjaður og þótti horblaðkan góð til lækninga. Á svæðinu má finna flestar plöntutegundir sem vaxa á Suðurnesjum.
Á norðurbakka stærstu tjarnarinnar má sjá tóftir af Snorrastaðaseli og rétt austan við tjarnirnar er Skógfellavegur, gömul þjóðleið til Grindavíkur. Háibjalli og Snorrastaðatjarnir eru á náttúruminjaskrá.

Jarðfræði

Háibjalli

Háibjalli.

Háibjalli er um 10-12 m hátt hamrabelti, norðvesturbarmur einar af fjölmörgum misgengissprungum á þessu svæði. Sprungurnar myndast þegar landið gliðnar er Norður-Ameríkufleki og Evrasíufleki reka hvor í sína átt. Suðuausturbarmur Hábjallasprungunnar hefur sigið mikið og því er norðvesturbarmurinn svo hár sem raun ber vitni og nýtur skógurinn skjóls af honum.

Háibjalli

Háibjalli.

Fjöldi sprungna með svipaða stefnu (NA-SV) er að finna frá hábungu Vogastapa langleiðina að Fagradalsfjalli í suðaustri. Misgengissprungurnar mynda nokkra stalla suðaustan í Vogastapa sem nefndir eru bjallar og er Háibjalli hæstur þeirra. Sunnan við Snorrastaðatjarnir er nútímahraun sem ýmis er nefnt Skógfellahraun eða Arnarseturshraun. Það rann á 13. öld og er 22 km2 að stærð. Arnarklettur skagar upp úr hrauninu skammt frá suðurenda tjarnarinnar.“

Háibjalli

Háibjalli – tóft.

Hafnafjörður

Í Morgunblaðinu 1983 er fjallað um Hafnarfjörð í tilefni af 75 ára kaupstaðarafmæli bæjarins:

Hafnarfjörður„Hafnarfjarðarkaupstaður er 75 ára í dag, miðvikudaginn 1. júní, og af því tilefni stendur yfir sérstök afmælisvika í bænum. Á þessum tímamótum verða hér rifjaðir upp ýmsir þættir er varða sögu Hafnarfjarðar og birtar nokkrar gamlar myndir.
Byggð við Hafnarfjörð á sér langa sögu, en Hafnarfjarðar er fyrst getið í skráðum heimildum um 1400. Fiskafurðir verða þá aðalútflutningsvara landsmanna í stað landbúnaðarafurða. Skreið verður eftirsóttasta útflutningsvara Íslendinga í stað vaðmáls.
HafnarfjörðurSökum legu sinnar og ágætra hafnarskilyrða frá náttúrunnar hendi, varð Hafnarfjörður ein helzta verzlunar- og fiskveiðihöfn landsins. Í upphafi 15. aldar hófu Englendingar fiskveiðar og verzlun hér við land. Höfðu þeir aðsetur í Hafnarfirði. Hann var önnur helzta verzlunarhöfn Englendinga hér á landi fram yfir 1480. Enskir og þýzkir kaupmenn háðu harða samkeppni um beztu verzlunarstaðina upp úr 1470, og greina heimildir frá ófriði milli þeirra í Hafnarfirði. Um 1480 höfðu kaupmenn frá Hamborg hrakið Englendinga frá Hafnarfirði, og var hann aðalhöfn þeirra hér á landi á ofanverðri 15. öld og alla 16. öld.
HafnarfjörðurEngrar íslenzkrar hafnar er jafnoft getið í erlendum heimildum á þessu tímabili og Hafnarfjarðar. Þegar einokunarverzluninni var komið á 1602, var verzlun Þjóðverja í Hafnarfirði úr sögunni. Á fyrri hluta einokunartímabilsins 1602—1787 var Hafnarfjörður helzti verzlunarstaður á landinu.
Upp úr 1700 tók Reykjavík að eflast á kostnað Hafnarfjarðar og um miðja öldina var Reykjavík orðin stærsti verzlunarstaðurinn við innanverðan Faxaflóa. Endahnúturinn var rekinn á þessa þróun, þegar Reykjavík hlaut kaupstaðarréttindi 1786 ásamt fimm öðrum verziunarstöðum, en Hafnarfjörður var ekki meðal þeirra. Hann var þó áfram löggiltur verzlunarstaður.

Hellisgerði

Minnisvarði um Bjarna Sívertsen í Hellisgerði.

Fyrsta tilraun til þilskipaútgerðar hér á landi var gerð frá Hafnarfirði á árunum 1753—59 á vegum Innréttinga Skúla Magnússonar og á árunum 1776—87 gerði konungsverzlunin út frá Hafnarfirði þilskip. Árið 1794 hóf Bjarni Sivertsen að verzla í Hafnarfirði, er hann keypti verzlunarhús konungsverzlunarinnar. Hann var brautryðjandi á sviði innlendrar verzlunar og útgerðar og kom mjög við sögu Hafnarfjarðar, unz hann lézt 1833, enda hefur hann verið kallaður faðir Hafnarfjarðar. Bjarni reisti skipasmíðastöð í Hafnarfirði og lét smíða þar þilskip. Hann stundaði umfangsmikla þilskipaútgerð frá Hafnarfirði fyrstu þrjá áratugi 19. aldar. Hann lét reisa á árunum 1803—1805 hús, er enn stendur og við hann er kennt. Það hefur verið endurreist í upphaflegri mynd. Stytta af Bjarna Sivertsen er í skrúðgarði Hafnfirðinga, Hellisgerði.
Alla 19. öld voru fiskveiðar aðalbjargræðisvegur Hafnfirðinga og voru þær fyrst og fremst stundaðar á opnum bátum.
ÞilskipUpp úr 1870 urðu þáttaskil í atvinnusögu Hafnarfjarðar er nokkrir Hafnfirðinga, einkum kaupmenn, fóru að kaupa þilskip frá útlöndum, sem voru mun stærri en þau, sem verzlanirnar i Hafnarfirði höfðu gert út að sumarlagi. Sjósókn var stunduð lengur á þessum stærri þilskipum en áður hafði verið venja, eða frá marz og fram í september. Um 1885 leystu þilskipin árabátana að mestu leyti af hólmi.
Hafnarfjörður var upphaflega hluti af Álftaneshreppi, sem náði yfir núverandi Bessastaðahrepp, Garðabæ og Hafnarfjörð.
HafnarfjörðurÁ ofanverðri 19. öld kom í ljós, að Hafnarfjörður hafði að ýmsu leyti sérstöðu í þessu sveitarfélagi, og olli mestu um það, að aðalatvinnuvegur Hafnfirðinga var fiskveiðar og fiskverkun, en íbúar annars staðar í Álftaneshreppi höfðu framfæri sitt aðallega af landbúnaði. Það hélzt nokkurn veginn í hendur, að þilskipaútgerð frá Hafnarfirði færðist í aukana upp úr 1870 og að hugmyndinni um kaupstaðarréttindi handa Hafnarfirði var fyrst hreyft opinberlega, en það var árið 1876. Hún náði ekki fram að ganga, en 1878 var Álftaneshreppi skipt í tvo hreppa, Bessastaðahrepp og Garðahrepp.
HafnarfjörðurHafnfirðingar lögðu þó ekki árar í bát og vöktu aftur máls á því 1890, að kauptúnið fengi kaupstaðarréttindi, en meirihluti hreppsbúa var því andvígur. Á árunum 1890—1900 lá málið í þagnargildi, enda fóru þá erfiðir timar í hönd, aflabrestur og fólksfækkun. En upp úr 1900 fór aftur að rofa til. Afli jókst og íbúum fjölgaði mikið. Það varð deginum ljósara, að það var töluvert óhagræði fyrir Hafnfirðinga að vera í sambýli við aðra hluta Garðahrepps. Fellt var á Aþingi 1903 og 1905 að veita Hafnarfirði kaupstaðarréttindi, en 1907 samþykkti Alþingi lög um kaupstaðarréttindi handa Hafnarfirði og gengur þau í gildi 1. júní 1908.
HafnarfjörðurFyrstu bæjarstjórnarkosningar í Hafnarfirði voru 1. júní 1908, og voru þá kosnir sjö bæjarfulltrúar: Guðmundur Helgason, Böðvar Böðvarsson, Sigurgeir Gíslason, Jón Gunnarsson, Kristinn Vigfússon, Sigfús Bergmann og Þórður Edílonsson. Bæjarfulltrúum var fjölgað í níu 1912 og í ellefu 1974. Alls hafa 76 manns átt sæti í bæjarstjórn Hafnarfjarðar að meðtöldum núverandi bæjarfulltrúum. Forseti bæjarstjórnar er nú Árni Grétar Finnsson. Auk hans eiga nú sæti í bæjarstjórn Hafnarfjarðar Andrea Þórðardóttir, Einar Þ. Mathiesen, Ellert Borgar Þorvaldsson, Guðmundur Árni Stefánsson, Haraldur Sigurðsson, Hörður Zóphaníasson, Markús Á. Einarsson, Rannveig Traustadóttir, Sólveig Ágústsdóttir og Vilhjálmur G. Skúlason.

Páll Einarsson

Páll Einarsson (1868-1954).

Fyrsti bæjarstjóri í Hafnarfirði var Páll Einarsson bæjarfógeti, en á árunum 1908—30 var bæjarfógetinn í Hafnarfirði jafnframt bæjarstjóri. Bæjarstjórar hafa verið 13 á þessu tímabili: Páll Einarsson 1908, Magnús Sigurðsson 1908, Jón Hermannsson 1908—09, Magnús Jónsson 1909—1930, Emil Jónsson 1930—1937, Guðmundur Gissurarson 1937—1938, Friðjón Skarphéðinsson 1938—1945, Eiríkur Pálsson 1945—1948, Helgi Hannesson 1949—1954, Stefán Gunnlaugsson 1954—1962, Hafsteinn Baldvinsson 1962—1966, Kristinn ó. Guðmundsson 1966—1979 og Einar I. Halldórsson frá 1979.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 2024.

Í febrúar 1942 voru gerðar breytingar á starfssviði bæjarstjórnar. Þær voru fólgnar í því, að stofnað var bæjarráð. Bæjarráð er skipað þremur bæjarfulltrúum auk bæjarstjóra. Í upphafi voru bæjarráði falin störf þau, er nokkrar nefndir höfðu haft með höndum, en jafnframt er hlutverk þess að hafa ásamt bæjarstjóra með höndum framkvæmd á ákvörðunum bæjarstjórnar. Það hefur það sérstaka hlutverk að vera fjárhagsnefnd bæjarins og hefur eftirlit með fjárhagsstjórninni og undirbýr fjárhagsáætlun hverju sinni. Formaður bæjarráðs er Vilhjálmur G. Skúlason.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 2024.

Þegar Hafnarfjörður fékk kaupstaðarréttindi 1908, voru íbúar í bænum 1.469. Mörg verkefni biðu fyrstu bæjarstjórnar árið 1908. Þá var stofnuð lögregla í bænum og slökkvilið árið eftir. Af verklegum framkvæmdum má nefna, að lögð var vatnsveita til bæjarins 1909 og vatnsleiðslur í götur bæjarins. Sama ár keypti bærinn rafstöðvar þær, sem Jóhannes J. Reykdal hafði komið á fót í Hafnarfirði 1904 og 1906, en sú fyrrnefnda var fyrsta almenningsrafveita hér á landi.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður 1954 – loftmynd.

Um svipað leyti fór bæjarstjórn að huga að smíði hafskipabryggju, og var hún tekin í notkun í febrúar 1913. Það eð afkoma Hafnfirðinga og þar með bæjarfélagsins er að miklu leyti komin undir fiskveiðum og fiskverkun, hefur verið lögð áherzla á að reisa nauðsynleg hafnarmannvirki í Hafnarfirði og nú er þar nýtízkuleg og vel búin höfn.

Atvinnulíf Hafnarfjarðar hefur alla tíð byggzt fyrst og fremst á fiskveiðum og fiskverkun.

Hafnarfjörður

Hafnarfjarðarhöfn 1910.

Á árunum 1906—1929 stunduðu útlendir aðilar, Norðmenn, Hollendingar, Þjóðverjar og Bretar útgerð og fiskverkun í bænum, og gerðu þessir aðilar bæði út línuveiðara og togara. Fyrsti togarinn kom til landsins 1905, og hét hann „Coot“. Hann var gamall er hann var keyptur til landsins og var gerður út í Hafnarfirði til 1908. Árið 1915 var keyptur nýr togari og með þeim skipakaupum var lagður varanlegur grundvöllur að togaraútgerð og þar með að vexti og viðgangi bæjarins.

Hafnarfjörður

Hafnarfjarðarhöfn um 1930.

Stærsta útgerðar- og fiskvinnslufyrirtækið í Hafnarfirði er nú Bæjarútgerð Hafnarfjarðar, sem var stofnuð 1931.
Á síðustu árum hefur þeim fækkað hlutfallslega, sem vinna við útgerð og fiskvinnslu í Hafnarfirði. Aðrar atvinnugreinar, svo sem iðnaður, verzlun og þjónusta, hafa eflzt og dafnað. Elzta iðnfyrirtækið í Hafnarfirði er trésmiðjan Dvergur, sem var stofnuð 1911. Af öðrum gamalgrónum fyrirtækjum má nefna Raftækjaverksmiðjuna sem var stofnuð 1936. Hún framleiðir alls konar raftæki og er eina fyrirtækið sinnar tegundar á landinu.

Hafnarfjörður

Hafnarfjörður – loftmynd 1954.

Stærsta iðnfyrirtækið í Hafnarfirði er álverið í Straumsvík, sem tók til starfa 1969.
Samhliða auknum umsvifum í atvinnulífi bæjarins hefur íbúum fjölgað mikið og eru þeir nú um tólfþúsund og fimmhundruð. Sveitarfélögin hafa einnig tekið að sér á undanförnum árum aukin verkefni og þjónustu við borgarana. Af þessu hefur leitt að umsvif bæjarfélagsins hafa aukist og jafnhliða þessu hefur verið gert sérstakt átak í varanlegri gatnagerð, endurnýjun rafkerfis bæjarins, lagningu hitaveitu og fegrun bæjarins.
Hafnarfjörður var sérstakt kjördæmi á árunum 1931—59. Þingmenn Hafnarfjarðar voru Bjarni Snæbjörnsson 1931—1934 og 1937—1942, Emil Jónsson 1934-1937, 1942-1953 og 1956—1959, Ingólfur Flygenring 1953—1956 og Matthías A. Mathiesen 1959.“

Heimild:
-Morgunblaðið, 121. tbl 01.06.1983, Hafnarfjarðarkaupstaður 75 ára, bls. 16-17.

Hafnarfjarðarhöfn

Hafnarfjarðarhöfn 2023.

Hengifoss

Kristján Eldjárn skrifaði í Skinnfaxa árið 1944 um „Örnefnaskráningu U.M.F.Í.

Skinnfaxi

Skinnfaxi 1944 – forsíða.

„Oft er um það talað, að við lifum á öld mikilla breytinga, og er það hverju orði sannara. Við búum við annars konar menningu en afar okkar og ömmur. Verkmenning, sem þjóðin hefur unað við í þúsund ár, hefur skyndilega þokað fyrir nýjum starfsháttum, gamall, íslenzkur hugsunarháttur hverfur með hinum gömlu lifnaðarháttum, og börnin nema aðrar sögur og önnur ljóð en áður var. Við köllum breytingarnar framfarir, erum upp með okkur af þeim og skiljum, að fyrir þær verðum við að fórna miklu af hinum gamla arfi. En það er ekki sársaukalaust, og við lítum með eftirsjá til hinna fornu hátta, sem við höfum horfið frá. Þá gerir þörfin og löngunin lil að halda gömlum minjum til haga vart við sig. Á undan ganga safnarar, oft kallaðir sérvitringar, en jafnan velgerðamenn þjóðarinnar, þegar frá líður.
Það var mikil framför, þegar pappír varð algengur á 17. öld, því að þjóðin þurfti mikið að skrifa. Þá hættu menn að hirða um gamlar skinnbækur, og eyðingin mikla vofði yfir þeim.

Kristján Eldjárn

Kristján Eldjárn (1916-1982).

Þá kom Árni Magnússon handritunum til bjargar. Engin skinnpjatla var svo aum, að honum væri ekki að henni fengur, ef aðeins var á henni letur. Hann leitaði skinnbóka, hvar sem hann spurði til þeirra, og ganga af því sögur, hve lítillátur hann var, ef skinnbókarslitur var annars vegar. Á þennan hátt kom Árni saman safni því, sem nú er talið ómetanlegt og hefur gert safnandann og land hans frægt víða um heim.
Skinnhækurnar voru veglegastar allra íslenzkra þjóðminja, og þær urðu fyrstar allra að þoka fyrir tækni nýja tímans. Það liðu langar stundir áður en annar eins dómur yrði haldinn yfir nokkrum þætti íslenzkrar menningar. En á 19. og 20. öld hefur röðin komið að þeim, hverjum á fætur öðrum. Í því róti hefur það verið lán okkar að eiga menn, sem voru á undan samtið sinni og skildu hver nauðsyn það var að hefjast handa um þjóðminjasöfnun, ef allt átti ekki að verða um seinan. Jón Árnason og Magnús Grímsson forðuðu þjóðsögum og ævintýrum frá að fara í gröfina, og með stofnun forngripasafnsins drógu þeir Helgi prestur Sigurðsson og Sigurður málari Guðmundsson til muna úr forngripaskemmdum og forngripaprangi, sem óð uppi fram um miðja 19. öld.

Árni Magnússon

Árni Magnússon (1663-1730).

Fleiri stórmerka safnara höfum við átt, eins og Ólaf Davíðsson, sem dró saman allskonar þjóðlegan fróðleik, og Bjarna prest Þorsteinsson, sem safnaði íslenzkum þjóðlögum. Allra þessara manna minnist þjóðin með þakklæti, því að nú eru allir á einu máli um það, að við eigum að vera hirðusamir um gamlan íslenzkan menningararf og tortíma honum ekki fremur en orðið er. Við viljum ekki vekja upp fornöld, en við viljum vernda allar þjóðlegar minjar, af því að þær eru heimildir um líf forfeðra okkar í þessu landi, okkar eigin uppruna, okkur sjálf.
En okkur er ekki nóg að geta þess, sem gert er. Starfinu verður að halda áfram, þvi að enn eru til þjóðlegar minjar, sem bjarga þarf frá gleymsku. Meðal þeirra eru örnefnin. Á hverri jörð er fjöldi örnefna, forn og ný, eldri og yngri, og það er að eins lítill hluti þessa aragrúa, sem þegar hefur verið skráður. Það má, ef til vill segja, að örnefni séu ekki eins merkar og skemmtilegar minjar og skinnbækur, forngripir og þjóðsögur. En vitanlega er það eins og það er virt, og örnefnin þarf að skrá og það sem allra fyrst. Þau eru það, sem komið hefur í okkar hlut að forða frá gleymsku.

Jón Árnason

Jón Árnason (1819-1888).

Örnefnin eru að mörgu leyli mjög merkileg. Sigurður Nordal, prófessor, segir um þau i Arfi Íslendinga: „Ýmis örnefni og bæjanöfn frá landnámsöld eru órækt vitni um menn, sem bæði kunnu að sjá og lýsa því, sem þeir sáu, með einu orði — hinu eina rétta orði. Þessi nöfn eru elzti skáldskapur Íslendinga og mörg mjög skáldleg: Bláskógar, Brimlárhöfði, Dynskógar, Glóðafeykir, Helgrindur, Hengifoss, Hreggnasi, Ljósavatn, Skuggabjörg, Svalþúfa, Unaðsdalur o.s.frv. Þau sýna, að þjóðin nam landið með augum, hug og tungu, um leið og hún nýtti það sér til bjargar.“ Þó er það ekki einkum vegna skáldskapar örnefnanna, að við viljum geyma þau i minni. Þau hafa margvíslegt gildi annað. Þau geta orðið málvísindunum að liði, geyma stundum orðstofna, sem annars eru glataðir. Sagnfræðilegt gildi geta þau haft, einkanlega ef rannsaka á sögu einstakra héraða eða bæja.

Magnús Grímsson

Magnús Grímsson (1825-1860).

Af örnefnum og bæjanöfnum má töluvert ráða um landnámið í hverju béraði, afstæðan aldur bæja o.s.frv. Þá getur trúbragðasagan oft leitað sér sönnunargagna meðal örnefna. Sum þeirra geyma minni um heiðin goð, önnur eru dregin af nöfnum helgra manna eða guðs móður. En dýrmætust eru örnefnin vegna þess vitnis, sem þau bera um starf og líf þjóðarinnar í landinu. Sá, sem skrá vill atvinnusögu hennar, hlýtur sífellt að leita til örnefna, sem minna á atvinnubrögð landsmanna. Til er sægur slíkra örnefna. Sum lúta að atvinnugreinum, sem liðnar eru undir lok, t.d. járnvinnslu, kolagerð, saltbrennslu, sölvataki, önnur að ýmiss konar landbúnaði eða sjávarútgerð. Þessi örnefni eru ómetanleg heimild um líf þjóðarinnar á liðnum öldum, en sú heimild er ónothæf, meðan ekki eru til ýtarlegar örnefnaskrár úr öllum héruðum landsins.
Margar erlendar þjóðir eru komnar miklu lengra áleiðis með örnefnaskráningu en við. Á það við um frændþjóðir okkar á Norðurlöndum, sem allra þjóða hezt hafa notað örnefnaauð sinn. Við erum hér eftirhátar þeirra.

Helgi Sigurðsson

Helgi Sigurðsson (1815-1888).

Þó er ekki svo að skilja, að ekkert hafi verið aðhafst. Fornleifafélagið hefur haft nokkra örnefnasöfnun með höndum, en það er fátækt félag og hefur fáum mönnum fyrir sig að bregða. Og þó að því hafi orðið dálítið ágengt, eru enn heilar sýslur, sem engu hefur verið safnað í.
Nú er svo komið, að þetta mál fer ekki að þola neina hið lengur. Jarðir leggjast í eyði, plógur og herfi bylta landinu og afmá ýmis sýnileg merki manna verka, fjölskyldur flytja milli hæja og héraða. Allt stuðlar þetta að því, að örnefni gleymist, ruglist og brjálist. Það er mjög sennilegt, að töluverður fjöldi örnefna fari i gröfina með hverjum gömlum manni, sem í valinn hnigur. Það er því bersýnilegt, að hafa verður hraðann á, ef bjarga á örnefnunum frá gleymsku.
En hver á að vinna þetta nauðsynjaverk? Eðilegt er, að mönnum verði hugsað til ungmennafélaganna. Enginn hefur önnur eins skilyrði til þess. Þar er öflugur félagskapur, sem telur sig vinna á þjóðlegum grundvelli og á fulltrúa hvarvetna um land allt. Það er líka all-langt síðan á þetta var bent.

Sigurður Guðmundsson

Sigurður Guðmundsson (1833-1874).

Dr. Þorkell Jóhannesson, landsbókavörður, ritaði grein í Samvinnuna 1930 um rannsóknir í íslenzkri atvinnu- og menningarsögu. Þessi ágæta grein var sérprentuð og send út um land á vegum Sambands ungmennafélaga Íslands. Leggur Þorkell til í greininni, að ungmennafélögin beiti sér fyrir örnefnaskráningu, hvert í sínu héraði, enda þarf ekki að orðlengja, hve vel þau slanda að vígi, til að vinna þetta verk, svo augljóst sem það er. Samt hefur tillaga Þorkels ekki borið mikinn árangur, og enn eru örnefnin óskráð í mörgum sýslum. En nú virðast ungmennafélögin sjálf vera að fá áhuga á málefninu. Á síðasta sambandsþingi U.M.F.Í. var gerð samþykkt um örnefnasöfnun ungmennafélaga. Að vísu mun ungmennafélögum úti um land vera kunnugt um þetta, en þó er þetta greinarkorn skrifað til að vekja frekari athygli á þessu stórmerka menningarmáli.
En jafnframt skal það tekið skýrt fram, að örnefnaskráning er engan veginn vandalaust verk. Ef ungmennafélagar vilja sinna henni, verða þeir að gæta þess vel að gera það á þann h

Ólafur Davíðsson

Ólafur Davíðsson (1862-1903).

átt, að skrár þeirra séu í samræmi við þær kröfur, sem gerðar eru til örnefnasafna.
Safnarinn verður að fara eftir tilteknum reglum, enda skilst mér, að U.M.F.Í. muni ætla að koma upp dálitlum leiðarvísi handa þeim, sem taka vilja þátt í örnefnaskráningunni. Það ber að hafa hugfast, að kák og hálfverk er litlu betra en ógert. Það, sem gert verður, á að gera vel. Í öðru lagi er mikils vert, að félög þau, sem safna vilja örnefnum, hafi jafnan samvinnu og samband við fornleifafélagið, m.a. til að koma í veg fyrir, að safnað verði á svæðum, sem þegar eru til fullkomnar örnefnaskrár frá.
Engu skal um það spáð, hvern byr þetta fær hjá ungmennafélögum, eða hvort þau sjá sér fært að leggja hönd á plóginn. En á hinu er enginn vafi, að þarna er merkilegt verkefni, sem þau geta leyst af hendi.

Þorkell Jóhannesson

Þorkell Jóhannesson (1895-1960).

Og ekki væri það ósennilegt, að ungmennafélagar tækju vel i þetta mál, því að það er ekki örgrannt um, að beztu menn ungmennafélaganna finni stundum til þess, að þau vanti verk að vinna, menningarmál að berjast fyrir.

Ungmennafélögin telja sig vinna á þjóðlegum grundvelli, en hvað er þjóðlegt, ef ekki það að vernda frá glötun og gleymsku þjóðlegar minjar, hvort sem þær nefnast skinnbækur, forngripir, þjóðsögur eða örnefni. Og það er víst, að hver sá maður eða hvert það félag, sem nú gengur fram fyrir skjöldu og kemur örnefnaauði okkar undan eyðingunni miklu, vinnur sér þökk og virðingu óborinna Íslendinga, engu síður en þeir niiklu velgerðamenn íslenzkra fræða og íslenzkrar menningar, sem ég gat í upphafi.“

Heimild:
-Skinnfaxi, 1. tbl. 01.04.1944, Kristján Eldjárn – Örnefnaskráning U.M.F.Í., bls. 34-39.

Fjárborgir

Fjárborgir.

Galtastaðir

Í Heima er best árið 1973 er fjallað um „Örnefni og örnefnasöfnun„:

Þórhallur Vilmundarson„Fyrir nokkru sendi Örnefnastofnun Þjóðminjasafnsins frá sér bækling, sem forstöðumaður stofnunarinnar, Þórhallur Vilmundarson prófessor hefir samið. Eru það leiðbeiningar um örnefnasöfnun handa þeim, sem taka vildu slíkt að sér, en Örnefnastofnunin vinnur að skrásetningu og rannsókna örnefna á landinu. Hér er um merkilegt mál að ræða, og vonandi, að sem flestir vildu leggja hönd á plóginn, því að verkefnið er víðtækt og krefst aðstoðar margra. Ef til vill mætti segja, að hér væri um að ræða verk, sem aldrei yrði til fulls lokið, meðan byggð helzt í landinu.
Enginn, sem nokkuð þekkir til íslenzkra staðhátta, gengur þess dulinn, að hér er geysilegur grúi alls konar örnefna á bæjum, fjöllum, dölum, hólum og lautum, og það svo, að jafnvel á smábýlum geta nöfnin skipt hundruðum, hvað þá þegar landrýmið er meira.

Landslag

Landslag.

Ég gerði eitt sinn að gamni mínu skrá um örnefni á tilteknu svæði, og reyndust þau um 250 og hafa þó vafalaust ekki öll kurl komið til grafar, og margt mun vera týnt að eilífu. En það er einmitt hættan, sem yfir örnefnunum vofir, að þau glatist við breytingu byggðarinnar og sífellda tilflutninga fólks. En vitanlega koma oft ný nöfn í stað þeirra gömlu. En þó að nýju nöfnin geti mörg verið góð og segi sína sögu, og eigi vafalítið mörg eftir að verða gömul, þá er þó fyrsta og brýnasta viðfangsefnið nú að safna og skrá gömlu nöfnin, sem eru að falla í gleymsku.

Fossárrétt

Fossárrétt 2011. Fornleifar klæddar skógi.

Fyrir allmörgum árum, er ég var að kanna útbreiðslu skóga eftir gömlum heimildum, rakst ég á allmörg nöfn, sem kunnugir menn vissu nú engin deili á, og svona mun það víðar vera.
Öllum er kunnugt um hvílík tilfærsla hefir verið á fólki í sveitum landsins síðustu áratugina, og raunar hefir byggð margra býla á landinu ætíð verið óstöðug, og fremur sjaldgæft, að margir ættliðir hafi setið sömu jörð í röð, mannsaldur eftir mannsaldur. Það gefur auga leið, að við hver ábúendaskipti er hætta á, að örnefni glatist, ekki sízt ef hinn nýi ábúandi, gerir sér ekki sérstakt far um að læra landafræði býlis síns.

Landslag

Tómas Guðmundsson – Fjallganga: 
I.
Urð og grjót.
Upp í mót.
Ekkert nema urð og grjót.
Klífa skriður.
Skríða kletta.
Velta niður.
Vera að detta.
Hrufla sig á hverjum steini.
Halda, að sárið nái beini.
Finna, hvernig hjartað berst,
holdið merst
og tungan skerst.
Ráma allt í einu í Drottin:
,,Elsku Drottinn,
núna var ég nærri dottinn!
Þér ég lofa því að fara
þvílíkt aldrei framar, bara
ef þú heldur í mig núna!“
Öðlast lítinn styrk við trúna.
Vera að missa vit og ráð,
þegar hæsta hjalla er náð.
II.
Hreykja sér á hæsta steininn.
Hvíla beinin.
Ná í sína nestistösku.
Nafn sitt leggja í tóma flösku.
Standa upp og rápa.
Glápa.
Rifja upp
og reyna að muna
fjallanöfnin:
náttúruna.
Leita og finna
eitt og eitt.
Landslag yrði
lítils virði,
ef það héti ekki neitt.
III.
Verða kalt, er kvöldar að.
halda seint og hægt af stað.
Mjakast eftir mosatónum.
Missa hælinn undan skónum.
Finna sig öllu taki tapa:
Hrapa!
Velta eftir urð og grjóti
aftur á bak og niðr í móti.
Leggjast flatur.
Líta við.
Horfa beint í hyldýpið.
Hugsa sér,
að höndin sleppi.
Hugsa sér,
að steinninn skreppi.
Vita urðir við sér taka.
Heyra í sínum beinum braka.
Deyja, áður en dagur rynni.
Finnast ekki einu sinni.
IV.
Koma heim og heita því
að leggja aldrei upp á ný.
Dreyma margar næstu nætur
hrap í björgum, brotna fætur.
Segja löngu seinna frá því
,,Sjáið tindinn, þarna fór ég!
Fjöllunum ungur eiða sór ég,
enda gat ei farið hjá því,
að ég kæmist upp á tindinn.
Leiðin er að vísu varla
vogandi nema hraustum taugum,
en mér fannst bara best
að fara beint af augum.

En oft koma ný nöfn í stað hinna gömlu, því að nafnlaus landareign fellur engum í geð, eða eins og Tómas segir: „landslag væri lítilsvirði, ef það héti ekki neitt.“ Svo má segja, að fyrrum væru nöfn flestra kennileita nauðsyn, en hinir breyttu búskaparhættir nútímans, hafa að miklu leyti dregið úr þeirri þörf, ef svo mætti að orði kveða.
Nokkur dæmi skulu nefnd þessu til stuðnings. Meðan fráfærur tíðkuðust, þurftu smalarnir að þekkja nöfn á næstum því hverri þúfu og steini. Til lítils var að segja nýjum smala að halda sig með ærnar í kringum Smjörhóla, eða koma heim með þær þegar sólin stæði yfir Bláhnjúk, ef hann þekkti ekki örnefnin til hlítar.
Smalar af nágrannabæjum hittust oft, og þurftu að spyrja hvorn annan um fénaðarferð, og þannig víkkaði þekkingin á örnefnunum út til nágrannabýlanna. Þau eru líka ófá örnefnin, sem tengd eru smalamennsku, fénaðarferð og fráfærum víðsvegar um land. Ég vil aðeins minna þar á öll stekkjaheitin, Lambárnar og Kvíaholtin.
En það var fleira en smalamennskan, sem skapaði örnefni. Meðan heyskapur var stundaður á engjum, fengu engjaspildurnar og engjablettirnir, þar sem engin voru ósamfelld, hver sitt nafn og einnig hólar, holt, lækjadrög og keldur í engjunum eða í námunda við þau.
Hætt er við, að mörg þessara nafna glatist, þegar tekið er að afla allra heyja á ræktuðu landi. Þannig mætti lengi halda áfram að telja, hvernig nýi tíminn, með breyttum búnaðarháttum og nýrri tækni hlýtur að afmá minjar hins liðna. Þótt hér hafi aðeins verið dvalið við búnaðarhætti, á raunar sama við um sjávarsíðuna, þegar hætt er að sækja sjó úr heimavörum og gera að afla á heimilunum. Mörg nöfn hafa áreiðanlega skapazt þar, sem hverfa úr sögunni, þegar vinnubrögðin, sem þau voru tengd eru horfin. En fleira kemur og til. —
Ýmsir þættir landbúnaðar, sem stundaðir voru í fornöld og fyrr á öldum eru löngu fyrir bí. En örnefnin geyma um þá minjar, sem ekki verður um villzt. Dettur mér þar einkum þrennt í hug: Akuryrkja, svína- og geitahald. Um þetta allt er til grúi örnefna víðsvegar um land, sem sýna ljóslega, að hér hefir verið um almenna hluti að ræða. Svínanöfn eru til í flestum sveitum; geitanöfnin eru líka býsna algeng og eins þar sem engar sagnir eru um slíkt. Í því sambandi minnist ég þess, að á æskuheimili mínu var til örnefnið Kiðlingakofamýri. Geitarækt mun þó hafa fyrir öldum víðast lagzt niður, og enginn vissi deili á því, hvar kiðlingakofinn hefði staðið, og hafi tættur hans verið til, voru þær löngu sokknar í jörð. En nafn mýrarinnar var órækt vitni um, að einhvers staðar þar í grennd hefði hann staðið, og geitur verið hafðar þar. Slík dæmi munu nær óteljandi.
Þá má ekki gleyma skógunum. Stundum vilja menn draga orð Ara fróða í efa, að Íslandi hafi til forna verið skógi vaxið milli fjalls og fjöru. En örnefnin koma þar til og sanna sögu hans. Þau eru hvarvetna að finna, þar sem engin sést birkikló, og staðhættir jafnvel að öðru leyti þannig, að nútímamanni þætti harla ólíklegt, að þar hefði nokkru sinni skógur vaxið. En nöfnin eru þögult vitni um meðferð feðra vorra á landinu og gæðum þess.
Ekki megum vér heldur gleyma því, að oft geyma nöfnin einu minjarnar, sem til eru, um löngu liðnar sögur og atburði. Þótt því sé heldur ekki að gleyma, að stundum munu örnefni hafa verið samin eftir sögnum og sögum.

Helgafell

Helgafell – útsýnisskífa.

Ekki er minnst vert um örnefnin frá sögu tungunnar. Í þeim eru geymd orð, sem annars eru glötuð, mörg þeirra að vísu afbökuð, svo erfitt er að rekja uppruna þeirra, en afbökunin orðið til vegna þess, að tilefni nafnsins hefir glatazt. Þá er og þess að minnast, að mörg örnefni eru valin af mikilli smekkvísi, og mundi tunga vor verða drjúgum snauðari ef þau gleymdust.
Þannig er á margt að líta. Vér söfnum gömlum gripum, hvers konar minjasöfn hafa risið upp á síðari árum, og margir láta sér annt um þau, og hafa nautn af að skoða gömul áhöld og aðra muni frá liðnum tíma. Enda dregur enginn í efa gildi slíkra safna fyrir menningarsögu þjóðarinnar. Örnefnin eru eins konar andlegt minjasafn. Þau gefa innsýn í viðhorf liðinna kynslóða til umhverfisins, orðkyngi þeirra í að gefa nöfn, en líka fátækt á því sviði, þar sem því er að skipta. Og þau geyma oft minjar um löngu liðin störf og búskaparhætti.
Bæklingur sá, sem getið var í upphafi greinar þessarar, er nákvæm leiðbeining um, hversu skrásetja skuli örnefni, svo að fullnægt verði hinum ströngustu fræðilegum kröfum. Hann er auðskilinn hverjum, sem les hann með athygli, og um leið er hann hvatning til þess að taka þátt í því menningarstarfi, sem söfnun örnefna er.“ – St. Std.

Heimild:
-Heima er best, nr. 5, 01.05.1973, Örnefni og örnefnasöfnun, bls. 146-147 og 154.

Arnarvatn

Arnarvatn á Sveifluhálsi.

Hæaibjalli

Þorvaldur Örn Árnason skrifaði í Skógræktarblaðið árið 2011 um Hábjalla í Vogum:

Háibjalli„Þegar ekið er vestur eftir Reykjanesbraut í átt til Keflavíkur og komið er framhjá Vogavegamótum gefur að líta í suðurátt trjáreit undir klettabelti. Það er skógræktin við Háabjalla í Vogalandi.
Bjallinn er misgengi sem er austast af fimm misgengjum sem ganga út úr Vogastapa til suðvesturs. Skógrækt hófst við Háabjalla 1949 og er þar nú gróðursæll skógarreitur í eigu Skógræktar- og landgræðslufélagsins Skógfells. Eru hæstu trén allt að 17 m. Þangað er aðeins um hálftíma gangur frá Vogum.

Veður, jarðvegur, gróður
Veðurfar á Suðurnesjum er að sumu leyti hagstætt gróðri en að öðru leyti ekki. Meðalárshiti er meðal þess sem hæst gerist á landinu, en hitasveiflur litlar svo lítið er um heita daga og frost eru væg. Ársúrkoman var 1.124 mm og fellur verulegur hluti hennar sem regn. Í janúar ríkja norðaustlægar áttir en á sumrin suðlægar.

Þorvaldur Örn Árnason

Þorvaldur Örn Árnason.

Þótt megnið af bæjarlandinu einkennist af hrauni er þar meira af gróðurmold en sýnist, milli hraunhóla og klappa. Það kom berlega í ljós þegar verið var að grafa fyrir tvöföldun Reykjanesbrautarinnar svo og í húsgrunnum nýbygginga í Vogum. En það skiptast á hólar og lautir og á hólunum eða hraunkollunum er jarðvegur víða mjög þunnur. Þannig háttar einmitt til á skógræktarsvæðinu við Háabjalla þegar fjær dregur klettabeltinu.
Búskaparhættir fyrr á öldum gengu mjög nærri gróðri og jarðvegi hér, einkum beit búfjár og eldiviðartaka. Þegar allur skógur og kjarr var uppurið í nágrenninu var rifið upp lyng og mosi til að brenna og til að greiða með skatt til kóngsins manna á Bessastöðum. Með batnandi efnahag dró mjög úr eldiviðartöku og nú hefur jarðhitinn tekið við.
Nokkuð fjölbreyttur gróður þrífst í skjólinu af Háabjalla. Má þar nefna blágresi, brönugrös, jarðarber, hrútaber og síðast en ekki síst skógfjólu. Sitkagrenið er byrjað að sá sér í skóginum.

Búfjárbeit og friðun

Háibjalli

Háibjalli.

Skógræktarfélag Suðurnesja hóf strax eftir stofnun þess 1950 baráttu fyrir friðun Suðurnesja fyrir beit. Árið 1969 gerði Skógræktarfélag Suðurnesja samþykkt um nauðsyn þess að lausaganga sauðfjár yrði bönnuð en einungis leyft að hafa fé í afgirtum hólfum. Leitað var til sveitarfélaganna og var Rosmhvalanesið þá friðað fyrir beit og girt af árið eftir. Árið 1977 létu öll sveitarfélögin og Landgræðslan girða þvert yfir skagann frá Vogum til Grindavíkur og friða svæðið vestan þeirrar girðingar fyrir beit, Háibjalli þar með talinn. Sauðféð er síðan í sérstökum beitarhólfum en því hefur fækkað verulega.

Háibjalli

Háibjalli.

Sauðfé frá Grindavík hefur sótt nokkuð inn í Vogalandið og stundum unnið skaða á trjárækt við Háabjalla. Fyrir fáeinum árum náðist samkomulag um að banna lausagöngu sauðfjár einnig í landi Grindavíkur og girti Landgræðslan þá víðáttumikið beitarhólf við Núpshlíðarháls sunnan Trölladyngju.
Þessi beitarfriðun Suðurnesja skiptir gríðarmiklu máli fyrir þá sem rækta og annast um skóga og garða. Áður en hún kom til fór drjúgur hluti orku og fjármuna skógræktarfólks í að girða, viðhalda girðingum og reka út fénað sem slapp inn. Þannig stríð heyja menn enn víða um land.

Landslag við Háabjalla

Háibjalli

Háibjalli.

Háibjalli er um 20 m hár hamar, norðvesturbarmur einnar af fjölmörgum misgengissprungum á þessu svæði. Sprungurnar myndast þegar landið gliðnar er Ameríkuflekinn og Evrópuflekinn reka hvor í sína átt. Þannig er líklegt að vegalengdin milli Voga og Grindavíkur lengist að meðaltali um 2 cm á ári af þeim sökum. Suðausturbarmur Háabjallasprung unnar hefur sigið mikið og því er norðvesturbarmurinn svo hár sem raun ber vitni og nýtur skógurinn skjóls af honum.

Snorrastaðatjarnir

Snorrastaðatjarnir. Háibjalli fjær.

Snorrastaðatjarnir eru þar sem landið hefur sigið mest. Fjöldi sprungna með svipaða stefnu (NA-SV) eru beggja vegna Snorrastaðatjarna, alveg frá hábungu Vogastapa og langleiðina að Fagradalsfjalli í suðaustri. Misgengissprungurnar mynda nokkra stalla suðaustan í Vogastapa sem nefndir eru bjallar og er Háibjalli hæstur þeirra.
Hægt er að líta á landslag þetta sem smækkaða mynd af Þingvöllum, þar sem Háibjalli eða Hrafnagjá (hæstu misgengissprungurnar í Vogum) myndu svara til Almannagjár og Snorrastaðatjarnir til Þingvallavatns.

Seltjörn

Seltjörn – náttúruminjasvæði.
Seltjörn, Snorrastaðatjarnir og hluti Hrafnagjár, Grindavík, Reykjanesbæ (áður Njarðvík), Vatnsleysustrandarhreppi, Gullbringusýslu. (1) Svæði frá Seltjörn til Snorrastaðatjarna, ásamt skógarreitum. Einnig syðsti hluti Hrafnagjár. (2) Gróskumikill gróður í Snorrastaðatjörnum. Gróðursælir skógarreitir undir Háabjalla og í Sólbrekkum. Mikilvægur áningarstaður farfugla vor og haust. Hrafnagjá er misgengissprunga með fjölbreyttum gróðri.

Háibjalli er á náttúruminjaskrá, ásamt Snorrastaðatjörnum og Hrafnagjá austan við, og Seltjörn og Sólbrekkum vestan við. Megnið af þessu svæði tilheyrir Sveitarfélaginu Vogum en Seltjörn og Sólbrekkur tilheyra Reykjanesbæ og syðsti hluti Hábjallamisgengisins er í Grindavíkurlandi. Samkvæmt aðalskipulagi Sveitarfélagsins Voga er stefnt að friðlýsingu þessa svæðis. „Til greina kemur að friða þetta svæði sem fólkvang, e.t.v. framhald af Reykjanesfólkvangi ef hann verður stækkaður til vesturs, nema það verði hluti af eldfjallagarði.“
Víst má telja að land þetta og Vogaheiðin öll hafi verið viði vaxið við landnám. Eftir beitarfriðun í rúm 30 ár er birki- og víðikjarr mikið að sækja í sig veðrið, t.d. austan við Litla-Skógfell og þar austur af við Kálffell. Líklega verður þetta allt vaxið lágu kjarri eftir nokkra áratugi ef búfé verður að mestu haldið frá því.

Snorrastaðatjarnir

Snorrastaðatjarnir

Snorrastaðatjarnir.

Um 600 m suðaustan við Háabjalla eru tjarnirnar sem bera nafn Snorrastaða, en sá bær var löngu kominn í eyði 1703. Stærstu tjarnirnar eru í gömlum heimildum nefndar Vatnsgjár, enda frýs aldrei í þeim næst hrauninu. Í leysingum á vorin og í vætutíð eru tjarnirnar fimm að tölu. Á öðrum árstímum eru þrjár þeirra mest áberandi. Ef gengið er eftir göngustíg að fyrstu tjörninni er komið að þrem grónum tóftum af seli alveg við vatnsbakkann. Það gæti hafa verið kúasel frá Vogabændum (kúaselin voru jafnan nær byggð en sel fyrir fráfærufé).
Mikill og fallegur gróður er í tjörninni, einkum nær hrauninu. Þar blómstrar m.a. engjarós á bakkanum og horblaðka eða reiðingsgras úti í tjörninni. Á vorin má stundum sjá myndarlegar reiðingstorfur úr reiðingsgrasi reknar á land.

Snorrastaðatjarnir

Snorrastaðatjarnir.

Sunnan við tjarnirnar er nútímahraun sem ýmist er nefnt Arnarseturshraun eða Skógfellahraun. Það er 22 km2 að stærð og rann líklega á 13. öld allar götur ofan í suðurenda tjarnanna. Arnarklettur skagar upp úr hrauninu þar skammt frá, en þar var áður Arnarhreiður. Vatn streymir sífellt undan hrauninu og gegnum tjarnirnar enda er syðsti hluti þeirra yfir leitt íslaus. Silungur mun vera í tjörnunum og sögur um að honum hafi verið sleppt þar um 1950.

Háibjalli

Háibjalli – grillaðstaða.

Skátar í Keflavík (Heiðabúar) hafa lengi haft dálæti á Snorrastaðatjörnum. Þeir Emil Birnir Sigurbjörnsson, Guðbrandur Sörenson, Guðleifur Sigurjónsson (síðar garðyrkjumaður og landgræðslufrömuður í Keflavík) og Júlíus P. Guðjónsson voru hópur stráka sem voru oft í tjaldútilegu við Snorrastaða tjarnir árin 1948–1949. Faðir Guðbrandar var seglasaumari og fengu þeir seglaafganga frá honum til að klæða á grind og smíða sér báta. Seglin voru svo tjörguð og sigldu þeir á þessum heimasmíðuðu bátum á tjörnunum og geymdu svo í hraungjótum. Þetta voru mikil ævintýri fyrir stráka um fermingu.

Jakob Árnason

Jakob Árnason (1926-2020), félagsforingi Heiðabúa. 13 skátadrengir mættu á laugardagsmorgnum í  að
smíða og reisa skála á skáta-
lóðinni við Hringbraut.
Skálinn var svo fluttur 27. feb. 1993.

Hvernig tengist þessi skátasaga skógræktinni í Háabjalla? Jú, á þessum tíma var þar fleira ævintýrafólk á ferð – komið til vits og ára. Það voru þeir sem hlustuðu ekki á úrtöluraddir og hófust handa við að rækta skóg undir Háabjallanum, en það þótti klikkun á þeim tíma. Skátarnir slógust stundum í hóp skógræktarfólksins og voru nýttir til að gróður setja eins og einn þeirra komst að orði.
Á 9. áratugnum komu Heiðarbúar með skála og settu inn á milli tveggja vestustu tjarnanna. Var hann töluvert áberandi kennileiti, en gekk síðan úr sér og hrundi 2010.
Skógfellavegurinn, gamla þjóðleiðin milli Voga og Grindavíkur, liggur skammt austan við tjarnirnar. Hann hefur nú verið stikaður og er oft genginn. Þar sem þjóðleið þessi sker Reykjanesbraut var gerður undirgangur sem nýtist Vogabúum vel þegar þeir fara á útivistarsvæði sitt við Háabjalla og Snorrastaðatjarnir.“

Skátaskálinn Heiðaból

Í Skátablaðinu 1994 er fjallað um Heiðaból – nýjan skáli Keflavíkurskáta við Snorrastaðatjarnir:

„Þann 28. nóvember sl. vígðu Heiðabúar í Keflavík nýjan skátaskála sem staðsettur er við Snorrastaðatjarnir á Reykjanesi.

Snorrastaðatjarnir

Skátaskáli Heiðabúa við Snorrastaðatjarnir eftir að hafa fokið um koll 2010.

Skálinn hafði verið byggður á lóðinni við skátaheimilið og síðan var honum ekið á leiðarenda.
Félag Suðurnesjamanna afhenti skátafélaginu landskikann til eignar árið 1985 og hófust byggingarframkvæmdir um haustið 1989 undir stjórn Jakobs Árnasonar. Öll vinna við skálann fór fram í sjálfboðavinnu og komu margir við sögu. Það var svo í febrúar á síðasta ári sem skálanum var lyft af lóðinni og hann settur á flutningabíl sem flutti skálann á áfangastað.
Keypt hefur verið innbú í skálann og er hann allur hinn hentugasti fyrir skátastarfsemi og það uppgræðslustarf sem sunnanmenn
hyggjast ráðast í við skálann.

Við vígslu skálans flutti skátahöfðingi Gunnar Eyjólfsson ávarp, en eins og allir vita var Gunnar skáti í Keflavík.

Snorrastaðatjarnir

Heiðabúar fjarlægja leifar skátaskálans.

Gunnar Sveinsson og Fjóla Sigurbjörnsdóttir gáfu myndarlega peningagjöf í minningarsjóð sem þau stofnuðu til minningar um son sinn Magnús Gunnarsson, fv. félagsforingja sem féll frá langt fyrir aldur fram.
St. Georgsgildið í Keflavík afhenti fánastöng og íslenskan fána og Sigurður Guðleifsson fv. félagsforingi gaf áletrað skinn með byggingarsögu skálans.
Skátablaðið óskar Fleiðabúum til hamingju með skálann og vonar að hann eigi eftir að veita húsasjól mörgum skátanum í leit að ævintýrum og þekkingu í fjölbreyttu starfi.“

Skátaskálinn fauk um koll árið 2010. Skátarnir fjarlægðu síðan brakið. Síðan hefur ekkert hús verið við Snorrastaðatjarnir, en Keflvíkingar hafa löngum sóst eftir því að fá byggja sumarhús sín við tjarnirnar.

Sprengjur – leifar heræfinga Bandaríkjahers

Skógfellavegur

Skógfellavegur.

„Í tvígang a.m.k. hafa fundist sprengjur við Háabjalla. Síðast árið 2003 fundu börn að leik virka sprengju. Líklega hefur hún fundist áður á gömlu æfingasvæði hersins þar skammt frá og verið borin að bjall anum. Landhelgisgæslan sprengdi hana á staðnum og myndaðist lítill gígur í moldina. Þá var enn og aftur farið og leitað með tækjum en ekki fundust fleiri sprengjur á Háabjallasvæðinu, en margar nær Skógfellaveginum.
Adrian J. King, sprengjusérfræðingur Landhelgisgæslunnar, upplýsti 2003 að á árunum 1952–1959 hefðu átt sér stað miklar heræfingar á 15 ferkílómetra svæði í Vogaheiði og þar hafi rignt hundruðum þúsunda sprengna af ýmsum stærðum og gerðum. Mesti þéttleikinn væri rétt austan við Snorrastaðatjarnir. Slík æfingarsvæði væru víðar á Suðurnesjum, svo sem við Stapafell, Sandgerði, Krýsuvík og Kleifarvatn, en 1985 hefði herinn hætt að nota virkar sprengjur í æfingum. Útilokað er að hreinsa svæði sem þetta þannig að það verði öruggt, en hægt er að hreinsa litla bletti með nokkru öryggi.

Snorrastaðatjarnir

Sprengjur eftir leit við og ofan Snorrastaðatjarna.

Bandaríkjaher gat ekki afhent almennilegt kort af svæðinu en Landhelgisgæslumenn fundu loks útlínur skotæfingasvæðisins á korti sem Landmælingar gerðu 1951. Svo virðist sem aðallega hafi verið skotið frá einum stað nálægt Háabjalla rétt við Reykjanesbraut. Fullvíst má telja að einhverjar sprengjuhleðslur hafi lent utan hins afmarkaða æfingasvæðis. Skothríðin dundi þaðan til suðausturs og sést víða hvernig molnað hefur úr klettabeltum marga kílómetra þaðan. Einnig voru búin til skotmörk austan við tjarnirnar úr ýmsu járnadrasli, m.a. vörubílsflaki, og er mest hætta á ósprungnum sprengjum þar í kring. Eitt slíkt svæði er nálægt Skógfellaveginum og ekki fjarri þar sem skátaskálinn var. Draslinu var síðan ýtt ofan í gjár og sprengt eða mokað jarðvegi yfir.

Snorrastaðatjarnir

Snorrastaðatjarnir – viðvörunarskilti.

Síðan hefur hluti af því komið upp úr jarðveginum vegna frostlyftingar. Gera má ráð fyrir að stærstu sprengjuhleðslurnar hafi borist um 7 km inn á heiðina.
Landhelgisgæslumenn hafa teiknað kort af svæðinu þar sem því er skipt í belti eftir því hvar líklegast er að finna hleðslur af hverri stærð. Þeir hafa einnig gert leitaráætlun og leggja mesta áherslu á að leita með Skógfellaveginum. Þeir töldu mikilvægt að sem flestir þekktu hættuna og þess vegna fær þetta mál nokkurt rými í þessari grein þó svo að æfingasvæðið sé utan við sjálfan skógræktarreitinn.
Á heræfingu sumarið 1955 kviknaði í mosanum í hrauninu austan tjarnanna og er það svæði ennþá dekkra yfirlitum. Menn reyndu árangurslaust að slökkva í 3 vikur uns skaparinn tók til sinna ráða og lét rigna.

Upphaf skógræktar við Háabjalla

Háibjalli

Háibjalli.

Árið 1948 fékk Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík 15 ha land gefins frá Vogabændum. Í afsali dags. 28. ágúst það ár segir m.a.: „Þar sem Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík hefir í hyggju að hefja skógrækt og aðrar framkvæmdir á landsvæði suður af svonefndum Háa-Bjalla við Vogastapa, þá afsölum vér undirrituð endurgjaldslaust til Félags Suðurnesjamanna í Reykjavík þeim hluta úr þessu landsvæði sem tilheyrir jörðum okkar.“ Undir bréfið rita eigendur Vogajarða.
Landið var girt strax 1948 og hófst gróðursetning árið eftir. Land þetta nær frá Háabjalla og að enda Arnarseturshrauns (tunga af því lendir innan girðingar) og lenda 1–2 af Snorrastaðatjörnunum innan hennar. Þetta er ákaflega fallegt og fjölbreytt land og hefur eflaust verið hugsað sem útivistarparadís með fjölbreyttum trjágróðri til viðbótar því sem náttúran hafði að bjóða. Undir klettaveggnum (bjallanum) er gott skjól í flestum vindáttum og góð skilyrði fyrir skógrækt. Þar nýtur þó ekki sólar á kvöldin.
HáibjalliUndir Háabjalla voru gróðursettar 27.500 plöntur á árunum 1949–1961. Meirihlutinn drapst, en sitkagrenið í skjóli við bjallann lifði vel og er orðið allt að 17 m hátt. Athygli vekur að ekki virðist hafa verið reynt að gróðursetja reynivið.
Sigurður Blöndal og fleiri skógræktarmenn könnuðu trjágróður á Suðurnesjum árið 1985 vegna ályktunar Alþingis það ár um könnun á möguleikum á skóg- og trjárækt á Suðurnesjum og var árið eftir tekin saman skýrsla fyrir forgöngu nefndar sem Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum kaus til þess að vinna að átaki í skóg- og trjárækt á svæðinu. Niðurstöður um Háabjallareitinn voru m.a.
þessar: „Af allri þessari gróðursetningu sést nú lítið af trjám nema á 15–20 m belti út frá hamrinum …

Háibjalli

Háibjalli – Fjallafinka.

Sitkagrenið er eina trjátegundin sem hefur spjarað sig vel í Háabjalla, auk nokkurra trjáa af rauðgreni. Nokkur ljómandi falleg sitkagrenitré eru þarna núna, sum um 10–12 m há.“ Sigurður gefur jafnframt út dánarvottorð fyrir trjátegundirnar þar sem hann getur til um hvað gæti hafa orðið plöntunum að fjörtjóni, svo sem furulús, vorhretið 1983, sauðfjárbeit eftir að hætt var að hugsa um girðinguna (fé er einkar sólgið í lauftré og lerkið) og sinubruna þar sem mikið af trjám brunnu.
Stopular heimildir eru tiltækar um gróðursetningaraðferðir, áburðargjöf og umhirðu skógarins framanaf. Lengi vel var mjög erfitt að koma ökutæki að og kann það að hafa dregið úr að menn notuðu húsdýraáburð við gróðursetninguna. Guðbrandur Sörenson mundi eftir að einhverju sinni hafi verið sturtað loðnu inn í skóginn í Háabjalla á nokkrum stöðum upp úr 1970 og var ólíft þar það sumar að hans sögn.

Frumherjar

Háibjalli

Háibjalli – tóft (Snorrastaðir?).

Félag Suðurnesjamanna átti Háabjallareitinn þar til honum var afsalað til Skógræktarfélags Suðurnesja þann 20. mars 1970,30 en félagið var stofnað 1950 að frumkvæði Félags Suðurnesjamanna. Í afsalinu er tekið fram að Skógræktarfélagið skuli endurbyggja girðingu utan um landið, sem gæti þýtt að hún hafi verið orðin léleg og fénaður gengið út og inn og átt þátt í því hve margar af plöntunum drápust. Árið 1985 er girðingin dæmd ónýt. Starf Skógræktarfélagsins var öflugt fyrst en svo dró úr því. Í skýrslu Skógræktar ríkisins frá 1986 segir um félagið: „Þarna var starfað af nokkrum krafti og áhuga fyrstu árin, en úr því lognaðist starfið útaf svo að í 20–25 ár hefir það legið niðri að mestu og skógræktarfélagið að heita má óvirkt nema í Grindavík.“

Snorrastaðasel

Snorrastaðasel við Snorrastaðatjarnir.

Af einstökum frumkvöðlum ber fyrst að nefna Egil Hallgrímsson, kennara og kortagerðarmann, frá Austurkoti í Vogum (f. 1890). Hann bjó og starfaði í Reykjavík og kom mörgu til leiðar. Hann hafði frumkvæði að skógræktinni við Háabjalla og einnig í Aragerði í Vogum. Hann var frumkvöðull að stofnun Skógræktarfélags Suðurnesja 1950 og gaf 1000 kr. við stofnun þess og urðu þeir peningar síðan að Skógræktarsjóði Suðurnesja. Hann var kjörinn fyrsti heiðursfélagi Skógræktarfélagsins á aðalfundi þess 1955. Yngri bróðir Egils, Árni Klemens Hallgrímsson hreppstjóri í Vogum, kemur einnig mikið við sögu skógræktar á Suðurnesjum. Svo virðist sem landgræðsluskógaátak hafi þegar verið hafið á 6. áratugnum því í frétt frá aðalfundi félagsins 1958 segir m.a.: „Grasfræssáning hefur farið fram í girðingunum með góðum árangri og er unnið að því að græða þar upp öll flög, jafnhliða trjáræktinni.“

Háibjalli

Háibjalli um haust.

Næstur er nefndur til sögunnar Siguringi E. Hjörleifsson, kennari við Austurbæjarskóla og tónskáld, kjörinn heiðursfélagi í Tónskáldafélagi Íslands 1963.17 Þeir Egill voru vinir og stóðu saman í frumkvöðlastarfi ásamt fleirum. Hann kom á Willis-jeppa úr Reykjavík með plöntur á toppnum til að gróðursetja upp úr 1960 að sögn Særúnar Jónsdóttur í Vogum. Siguringi var kunnugur Árna Klemens í Austurkoti sem aðstoðaði hann við að fylla bílinn af unglingum úr Vogum til að aðstoða hann við skógræktina. Þar á meðal voru 3 dætur Árna, þær Ása, Helga Sigríður og Halla. Magnús Ágústsson man eftir Siguringa að stinga út úr fjárhúsum í Halakoti á Vatnsleysuströnd, setja taðið í poka og upp á bílinn og flytja í Sólbrekkur, einn af reitum Skógræktarfélags Suðurnesja, þar sem hann vann mikið að gróðursetningu.

Skógrækt og umhirða nú

Háibjalli

Háibjalli.

Skógræktar- og landgræðslufélagið Skógfell hefur starfað af krafti síðan það var stofnað 1998. Nafn félagsins er dregið af nafni Litla-Skógfells sem er í Vogalandi í átt að Grindavík. Það er nú skóglaust að mestu en hefur eflaust verið klætt skógi áður fyrr. Félagið hefur gróðursett hátt í 1000 trjáplöntur árlega og auk þess hirt um eldri reiti og grætt upp moldarflög.
Haldin eru vinnukvöld á vorin auk fleiri tilfallandi verkefna og lögð áhersla á þægilegt andrúmsloft og notalega kaffipásu auk þess að vinna. Að jafnaði mæta 10–15 manns.
Skógfell hefur til afnota 10 ha landgræðsluskógasvæði í Brunnastaðahverfi á Vatnsleysuströnd og hefur gróðursett þar, sáð og borið á frá því að félagið var stofnað. Einnig hefur félagið annast um fleiri skógarreiti í Sveitarfélaginu Vogum.

Háibjalli

Háibjalli – sveppir.

Landgræðslu- og skógræktarfélagið Skógfell eignaðist skógræktarlandið við Háabjalla 1. október 2002 með afsali eftirlifandi félaga í Félagi Suðurnesjamanna í Reykjavík. Skógfell hafði þá þegar tekið reitinn að sér og hafist handa við að bæta við trjágróðri, hlú að og bera á eldri tré og bæta aðgengi, ásamt því að hreinsa og fegra svæðið. Gróðursett hefur verið í móa á bersvæði, nokkru fjær hamrinum, aðallega birki, sitkagreni, alaskavíði (Hríma), jörfavíði og furu.
Borinn hefur verið skítur með flestum gróðursettu plöntunum auk tilbúins áburðar og borinn tilbúinn áburður á þau af eldri trjánum sem ekki var góð rækt í. Stærstu trén hefur ekkert verið gert fyrir en þau vaxa mjög vel og eru árssprotar tugir cm á lengd.

Háibjalli

Háibjalli.

Borð með bekkjum og hlaðið grill er til staðar fyrir gesti og gangandi og talsvert notað á sumrin. Umferð á eflaust eftir að aukast þegar lokið verður við gerð stíga frá Vogum undir Reykjanesbraut. Umgengni er góð með undantekningum þó.

Síðustu ár hafa bæði elstu börn Heilsuleikskólans Suðurvalla og miðstig Stóru-Vogaskóla gróðursett á sérstökum svæðum nálægt Háabjalla. Skógfell hefur aðstoðað starfsfólk skólanna við þá vinnu og lagt leikskólanum til 2–3 ára plöntur en grunnskólinn fær plöntur frá Yrkju. Þarna er mjög spennandi leiksvæði fyrir börn, samspil trjáa og hárra kletta, en betra er að fara varlega. Skógurinn er hæfilega þéttur og skjólgóður en þyldi vissulega snyrtingu.

Háibjalli

Háibjalli.

Stefnt er að því að koma upp skógi í móanum milli bjallans og tjarnanna en þó með góðum rjóðrum og ekki alla leið að tjörnunum svo útsýnið við þær haldist. Ákveðið hefur verið að ekki verði um frekari gróðursetningu trjáa að ræða við klettabeltið til að það fái að njóta sín líkt og trjágróðurinn. Einnig má geta þess, að björgunarsveitarmenn hafa notað klettana til æfinga, en það kemur samfélaginu til góða á sinn hátt.
Það sannast á Háabjalla að maður gróðursetur fyrir næstu kynslóðir. Nú eru þeir sem gróðursettu þessi háu, skjólgefandi tré flestir fallnir frá en næstu kynslóðir njóta verka þeirra og fyrirhyggju. Um leið leitast Skógfell við að tryggja að núlifandi kynslóðir hafi sem mest að gefa komandi kynslóðum.“

Heimildir:
-Skógræktarritið, 1. tbl. 15.o5.2011, Þorvaldur Örn Árnason, Háibjalli í Vogum, bls. 66-73.
-Skátablaðið, 1. tbl. 01.04.1994, Heiðaból – nýr skátaskáli, bls. 8.

Háibjalli

Undir Háabjalla.