Hér verður m.a. fjallað um fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi sem og þau fjölmörgu mannvirki önnur er fylgdu í kjölfarið í lok 20. aldar og byrjun þeirrar 21. Segja má að steinsteyputímabilið hafi tekið við af bárujárnstímabilinu í lok 19. aldar, en fram að þeim tíma hafði torfbæjartímabilið ráðið ríkjum frá upphafi byggðar hér á landi.

Fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi

Árið 1895 byrjuðu hjólin að snúast. Á bæ, efst í Norðurárdal lét bóndi að nafni Jóhann Eyjólfsson byggja fyrir sig fyrsta steinsteypta húsið í sögu Íslands. Maðurinn sem hann réð í verkið hét Sigurður Hansson en hann var steinsmiður. Í fyrstu huggðist bóndi þó byggja steinhús úr höggnum steini, líkt og hafði verið gert í Reykjavík um þó nokkurt skeið. Veturinn áður hafði Jóhann safnað að sér efni sem hann ætlaði að nota til þess að reisa húsið en komst Sigurður steinsmiður að því að efnið sem Jóhann hafði safnað væri ókleyft blágrýti. Blágrýtið var engu að síður notað og var það notað í kjallara hússins.

Steinarnir voru lagðir í sementsmúrlímið og sú hlið sem snéri inn í kjallarann var höggvin. Ekki leið á löngu áður en Jóhann bóndi og Sigurður steinsmiður stóðu frammi fyrir stóru vandamáli. Það kom í ljós að engir steinar voru nýtanlegir til þess að hlaða yfir dyr og glugga. Datt þeim félögum í hug að steypa sér steina sem þeir gætu notað í þetta verkefni. Steinana ætluðu þeir að steypa saman úr mulningi sem þeir myndu binda saman með sementsmúrlími. Þá voru gerðar tilraunir með missterkum blöndum og steyptu þeir alls þrjá steina. Hlutföll steypunnar voru 1:2:2 sement, sandur og mulningur, sem reyndist best af þessum prófunum þeirra.

Þeir dóu ekki ráðalausir og töldu að best og einfaldast væri að gera mót fyrir veggjunum og steypa svo steinana í þau. Borðin voru fest með því móti að þau voru skorðuð af með fleygum en ekki negld og lágu mótin laus þegar fleygarnir voru teknir frá. Uppistöðum var þannig háttað að eins metra millibil var meðfram veggjum, að ofan voru þau svo tengd með timbri. Ofan á blágrýtiskjallarann var þá steypumóti stillt upp, aðeins eitt borð á hæð. Mótin voru fyllt með þessari blöndu sem þeir höfðu fundið að best væri af þeim sem þeir höfðu prófað. Eftir að þessi blanda fékk að harðna var næst stillt upp næsta lagi og aftur, aðeins eitt borð á hæð. Mörgum gæti eflaust fundist þessi aðferð nokkuð spaugileg í dag en reynslan var ekki meiri í þá daga. Jóhann bóndi og Sigurður steinsmiður hafa verið nokkuð ráðagóðir og létu ekki hendur falla þegar babb kom í bátinn og leystu þetta prýðinlega með mikilli þrautseigju og þolinmæði þegar þeir reistu bæinn Sveinatungu.

Þetta hús var þó ekki eina steinhúsið sem reist var þetta árið því Davíð Sigurðsson, húsamiður á Akureyri, reisti við sjúkrahúsið á Akureyri fjós og haughús. Ekki er vitað um blöndunarhlutfall hjá Davíð en þar setti hann sement og sand saman í mót og raðaði smásteinum í blönduna. Mikið var talað um sveitungahúsið í Norðurárdal og þótti fólkinu í landinu þetta vera mikil tíðindi. Engu að síður varð engin almennileg útbreiðsla á þessum byggingarmáta fyrr en um aldamótin.

Fyrsta steinsteypa húsið í Reykjavík var reist á árunum 1897 til 1898. Það hús var nefnt Barónsfjós og var við Hverfisgötu sem nú er Barónsstígur 4.

Barónsfjós var reist af franska baróninum Charles Gouldrée Boilleau en Charles hafði ákveðið að hefja rekstur á kúabúi í Reykjavík. Reksturinn á fjósinu gekk þó ekki eins og Charles hafði vonað og eignaðist Nói-Síríus fjósið svo seinna og var með starfsemi sína í því um nokkurt skeið. Húsið stendur við Barónsstíg og dregur gatan nafn sitt af húsi þessu.

Snemma hófst mannvirkjagerð með steinsteypu á Ísafirði. Þar var skósmiður að nafni Magnús Jónsson sem byggði tvílyft steinsteypuhús. Varð uppi fótur og fit og spurðist mikið af húsi þessu, svo mikið að gatan sem húsið stóð á var nefnd Steinsteypuhúsgata en síðar nefnd Sólargata.

En þá er komið að Reykvíkingum. Þrjú hús og einn kjallari voru reist í það minnsta í Reykjavík á árinu 1903. Halldór Þórðarsson sem var bókbindari í Reykjavík reisti sér hús á einni hæð sem var staðsett við Ingólfsstræti og kaupmaðurinn Helgi Magnússon reisti sér tvílyft verslunar- og íbúðarhús sem var við Bankastræti. Þessi hús áttu það sameiginlegt að bæði voru þau reist með flekamótum og fest saman með járnteinum. Teinarnir gengu inn í veggina og hafa átt að þjóna sama tilgangi og bendistál sem við þekkjum í dag. Guðjón Sigurðsson fór þó hærra en fyrrnefndi menn og reisti sér þrílyft hús. Uppbygging útveggja var þó nokkuð frábrugðin því sem áður hafði verið gert þar sem veggirnir voru tvíbreiðir og með loftunarbili á milli. Hugmyndin með því var sú að loftbilið ætti að einangra húsið og koma í veg fyrir að vatn kæmist í gegnum veggina þegar verst viðraði. Netajárn voru notuð í járnabindingu en járnabinding hafði það hlutverk að sporna gegn sprungumyndun. Þekkt var að járnabinding hafi verið notuð erlendis.

Það var ekki fyrr en eftir 1912 sem gjörbreyting varð á byggingarmáta í Reykjavík því þá komu til sögunnar steinsteypuhúsin. Tímabilið sem var um það leyti að hefjast var oft nefnd „steinöldin“ vegna þess hversu mikið steinsteypan var notuð og varð töluverð bylting í byggingariðnaði hérlendis. Árið 1912 voru þrjú steinsteypt hús reist í Reykjavík líkt og árið 1903. Eitt þessara húsa lét Jón Magnússon byggja en til gamans má geta að Jón varð síðar forsætisráðherra. Húsið sem hann lét reisa var staðsett við Hverfisgötu 21. Það var svo Hið íslenska prentarafélag sem festi kaup á þessu húsnæði árið 1941. Árið 1926 gisti svo Kristján X Danakonungur og Alexandrína drottning í húsinu þegar þau heimsóttu Íslands. Húsið er óbreytt samkvæmt virðingum frá 1918 og 1941.

Við Templarasund 5 byggði Sigurjón Sigurðsson stórt hús úr steinsteypu. Sigurjón var trésmiður og var þetta hús þrílyft og einnig með kjallara. Jón K. Ísleifsson teiknaði húsið. Húsið nefndist síðar Þórshamar og er ekki ólíklegt að þetta hafi verið veglegasta og stærsta steinsteypuhúsið á þessum tíma.
Við Skólabrú 2 reis í öllu sínu veldi hús læknisins Ólafs Þorsteinssonar.
Kvennaskólinn í Reykjavík við Fríkirkjuveg var til þessa stærsta steinsteypta húsið en það var byggt árið 1909. Það má með sanni segja að steinsteyptar byggingar voru farnar að spretta upp ansi hratt og þótti ekkert sjálfsagðara en að steypa hús.

Skemmtilegt dæmi um þetta kemur frá árinu 1913 en þá þurfti bæjarstjórn að ræða sérstaklega um hvort mætti byggja hús úr timbri í miðbæ Reykjavíkur, svo algeng var steinsteypan orðin. Á fundi þessum reis maður að nafni Tryggvi Gunnarsson upp og lét út úr sér þau orð að bæjarstjórn mætti ekki láta það henda sig að leyfa byggingar í Reykjavík úr öðru efni en steinsteypu. Það var samþykkt og töldu bæjarfulltrúar að breyta þyrfti byggingarsamþykkt í samræmi við það.

Sturlubræður voru þekktir athafnamenn í Reykjavík. Þeir höfðu byggt sér hús sem brann í október 1912. Þeir dóu ekki ráðalausir og ekki nema ári seinna byggðu þeir steinsteypt hús. Húsið var staðsett á sama stað en það var á Steinstaðablettinum við Hverfisgötu. Þetta hús var nokkuð sérstakt að því leytinu til að þakið, allir stigar og öll loft voru steinsteypt.

Þetta hafði ekki verið gert áður. Breytti þetta áliti almennings til steinsteypu verulega og fór fólk smátt og smátt að hafa meiri trú á þessu byggingarefni en það voru nefnilega ekki allir sem treystu á steinsteypuna. En það er eins með hana á þessum tíma líkt og með margar nýjungar, fólk þurfti að sjá og öðlast þekkingu á hlutum áður en þeir voru teknir í sátt.

Á Vísindavef Háskólans má lesa eftirfarandi um notkun sements hér á landi:
„Við stækkun dómkirkjunnar í Reykjavík á árunum 1847-8 er sement notað í múrhúðun kirkjunnar. Er það í fyrsta sinn sem sement er notað hér á landi svo að vitað sé. Sement er ekki notað aftur fyrr en við byggingu Dóm- og hegningarhússins 1871. Eftir þetta fara að birtast greinar í tímaritum um möguleika steinsteypu til húsagerðar bæði með því að hlaða þau úr steinsteyptum steinum og steypa veggi í mót.
Fyrsta húsið, sem reist var úr steinsteyptum steinum, var Garðar á Akranesi árið 1876-82 en gaflhyrnur þess eru steyptar í borðamót. Árið 1895 er fyrsta steinsteypuhúsið reist í Sveinatungu í Borgarfirði. Bæði húsin standa á kjallara hlöðnum úr holtagrjóti. Sigurður Hansson steinsmiður byggði bæði húsin.

Garðar á Akranesi

Á fyrstu áratugum steinsteypuhúsa voru því bæði byggð hús úr steinsteypusteinum og veggir steyptir í mót. Í byggingarreglugerð frá 1903 eru steinsteypuhús sögð jafngóð steinhúsum og eftir brunann í miðbæ Reykjavíkur árið 1915 var byggingu timburhúsa settar það miklar skorður í viðauka við byggingarsamþykkt þar að ekki var fært að byggja úr öðru byggingarefni en steinsteypu og steinsteypuöld gekk í garð.
Allt þar til að áhrifa fúnksjónalismans fór að gæta hér í byrjun fjórða áratugarins litu byggingarmenn á steinsteypu sem byggingarefni sem kæmi í stað timburs, grjóts eða múrsteina í húsum. Gerð, uppbygging, útlit og fyrirkomulag steinsteypuhúsa var nánast með sama hætt og timbur- og steinhúsa.

Stórhýsi, sem risu fram undir 1930, voru hönnuð með múrsteinshús í Evrópu sem fyrirmynd en þau voru byggð undir mismunandi stíláhrifum sem réðst meðal annars af byggingarefni þeirra og þeim möguleikum og takmörkunum sem þau höfðu. Þessi hús eru flest í nýklassískum stíl þótt fleiri stílgerða gæti einnig en þessi skilningur á notkun steinsteypu er mjög sérstakur.
Það eru einkum hús eftir arkitektana Guðjón Samúelsson og fyrstu hús Sigurðar Guðmundssonar sem bera þessi einkenni en aðrir hönnuðir fylgdu í kjölfarið. Nefna má sem dæmi um hús Guðjóns, Eimskipafélagshúsið, frá 1919, stækkun Landsbankans árin 1922-24, Vonarstræti 4 frá 1925, Landspítalann frá 1925-30 og Landakotskirkju frá 1929. Af húsum Sigurðar má nefna Barnaskóla Austurbæjar frá 1925 og Elliheimilið Grund frá 1928.

Elliheimilið Grund

Þegar fúnksjónalisminn berst hingað um 1930 breytist gerð steinsteypuhúsa verulega. Útlit, gluggasetning og gerð þeirra, yfirborðsmeðhöndlun og fyrirkomulag innandyra varð með allt öðrum hætti. Aðlögun hinnar nýju stefnu að íslenskum aðstæðum skapaði nýja húsagerð. Módernisminn upp úr 1950 hafði í för með sér að alþjóðleg sjónarmið í hönnun húsa náði yfirtökunum en þjóðlegra einkenna gætti lítt.“

Húsið að Ingólfsstræti 21, sem reist var árið 1903, ásamt Bankastræti 6 eru elstu íbúðarhúsin í Reykjavík sem reist voru úr steinsteypu. Húsin eru fyrstu skýru dæmin hér á landi um steinsteypuklassík (nýrenesans í steypu). Ingólfsstræti 21 er óvenju heilsteypt og formfagurt hús og ber það einna hæst af frumverkum steinsteypualdar í listrænu tilliti. Framhlið hússins er samhverf um miðju með miðjusettum kvisti. Umhverfis glugga er klassískt, steinsteypt skraut og á úthornum eru steinhleðslur mótaðar í steypuna.

Ekki er vitað hver hannaði húsið, en fyrsti eigandi þess var Halldór Þórðarson bókbindari og forstjóri Félagsprentsmiðjunnar. Sem dæmi um hve veglega var að þessari byggingu staðið í upphafi má nefna að danskir fagmenn voru fluttir til landsins til þess að steypa upp húsið og gera skreytingar í það, m.a. rósettur og loftlista. Stærstan hluta síðustu aldar bjó í húsinu útgerðar- og athafnamaðurinn Óskar Halldórsson, sem Halldór Laxness gerði ódauðlegan í persónu Íslands-Bersa í Guðsgjafaþulu. Á þeim tíma bjuggu þrjár fjölskyldur í húsinu.

Um miðja 18. öld fóru dönsk stjórnvöld að beita sér fyrir eflingu iðnaðar hér á landi. Konungur styrkti hlutafélagið Innréttingar sem Skúli Magnússon, sem var skipaður landfógeti 1749, stofnaði með öðrum 1751. Aðalaðsetur Innréttinganna var valinn staður í Reykjavík og lagði grunn að þéttbýlismyndun þar.
Skúli Magnússon var einnig aðalhvatamaður þess að byggður yrði embættisbústaður fyrir hann í Viðey hlaðinn úr íslensku grjóti. Í anda upplýsingar voru dönsk stjórnvöld því fylgjandi að byggja hús úr varanlegu efni ef það mætti verða til þess að Íslendingar lærðu að byggja varanlegri hús en torfhús.

Dönsk stjórnvöld vönduðu mjög undirbúning framkvæmda sinna. Létu þau hæfustu húsameistara sína teikna þau steinhús sem reist voru hér og sendu iðnaðarmenn hingað til lands til að vinna við og hafa umsjón með byggingaframkvæmdum og kenna Íslendingum hið nýja verklag.

Þau steinhús sem dönsk stjórnvöld reistu á 18. öld voru Viðeyjarstofa 1753-55, Hóladómkirkja 1757-63, Bessastaðastofa 1761-67, Nesstofa 1761-63, fangahúsið í Reykjavík (Stjórnarráðshúsið) 1765-70, Viðeyjarkirkja 1766-74, Landakirkja á Heimaey 1774-78, Bessastaðakirkja 1777-1795 og dómkirkjan í Reykjavík 1787-96.

Viðeyjarstofa er elsta steinhús landsins sem dönsk stjórnvöld létu byggja á árunum 1753-55.

Viðeyjarstofa

Bygging Viðeyjarstofu hófst árið 1753 og lauk 1755. Með byggingu steinhússins í Viðey hófst nýr kafli í íslenskri byggingarsögu, nýtt byggingarefni og nýjar byggingaraðferðir voru reynd. Upphaflega ætluðu dönsk stjórnvöld að byggja sameiginlegt hús fyrir stiftamtmann og landfógeta eins og teikningar Nicolaj Eigtved hirðbyggingarmeistara bera með sér en fallið var frá þeim áformum og einnar hæðar hús byggt.
Viðeyjarstofa er í afar látlausum rókokkóstíl sem sést að innanverðu á hurðum og umbúnaði þeirra, loftlistum og gluggagerð en að utan er húsið án skreytingar. Lengd hússins er tvöföld breidd þess og eftir miðju húsinu er steinhlaðinn veggur sem gólf- og loftbitar hvíla á. Gluggasetning á langhliðum er samhverf og þak með hálfum valma var klætt timbri í öndverðu. Veggir eru tvíhlaðnir og fyllt á milli þeirra með kalkblönduðum mulningi en steinar í hleðslu kalklímdir. Veggir voru kalkaðir og borðaþakið var tjargað.

Dómkirkjan í Reykjavík

Við stækkun dómkirkjunnar í Reykjavík á árunum 1847-8 er sement notað í múrhúðun kirkjunnar. Er það í fyrsta sinn sem sement er notað hér á landi svo að vitað sé. Sement er ekki notað aftur fyrr en við byggingu Dóm- og hegningarhússins 1871. Eftir þetta fara að birtast greinar í tímaritum um möguleika steinsteypu til húsagerðar bæði með því að hlaða þau úr steinsteyptum steinum og steypa veggi í mót.

Í Lesbók Morgunblaðsins árið 1993 mátti lesa um „Sögu steinsteyptra húsa á Íslandi„:
„Fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi var byggt 1876, en telja má að steinsteypuöld hefjist árið 1903, því nokkur stór steinsteypt hús í Reykjavík eru frá því ári. Jafnframt var steinsteypan notuð til að móta annað tímabil nýklassíkur hér á landi.

Þótt Íslendingar hafi áður fyrr verið seinir að tileinka sér tækninýjungar í húsagerð og þeir hafi lengst af búið í sínum torfbæjum má segja að þeir hafi verið mjög fljótir að tileinka sér notkun steinsteypunnar, Varla eru þeir farnir að skríða út úr torfbæjunum seint á síðustu öld þegar steinsteypan er komin í sjónmál og menn farnir að gera tilraunir með hana.
Um þessar mundir eru liðin um 120 ár síðan farið var að nota steinsteypu til húsagerðar á Íslandi í þeirri mynd sem við þekkjum hana.

Notkun múrblöndu við húsbyggingar er mjög gömul. Forn-Egyptar notuðu brennt, óheinsað gips. Grikkir og Rómverjar notuðu brenndan kalkstein og drýgðu með kalki og vatni, sandi og möluðu grjóti. Þeir notuðu einnig possolan-sement, einkum neðansjávar, en það var kalk blandað með gosösku eða möluðum múrsteini. Sumar byggingar Rómveija sem voru hlaðnar og límdar með steinlími standa enn í dag eins og Kólosseum í Rómaborg og Gard-brúin við Nimes í Frakklandi.

Á miðöldum og frameftir varð síðan afturför í þróun og notkun steinlíms og það var ekki fyrr en á 18. öld að örla fer á þróun á þessu sviði. Árið 1756 var endurreistur viti á vesturströnd Englands. Byggingarmeistarinn, John Smeaton, notaði þá múrblöndu með gosösku og kalksteini. Eftir það varð þróun sem leiddi af sér tilkomu Portland-sements sem fyrst var notað í Leeds á Englandi árið 1824. Nafnið Portland-sement er dregið af því að liturinn líkist Portland-steini, sem er kalksteinsafbrigði unnið í Dorset á Englandi.

Söguágrip steinsteypu húsanna

Með nýrri öld fylgdi uppgangur í íslensku þjóðfélagi sem byggðist á betri nýtingu okkar fengsælu fiskimiða með bættum skipakosti og afkastameiri veiðarfærum. Fólk flutti í miklum mæli úr sveitum landsins til bæjanna og uppbygging þeirra varð óumflýjanleg. Mikil ábyrgð hvíldi á þeim sem byggja áttu upp hina nýju bæi, þ.e. arkitektum, verkfræðingum og byggingameisturum. Þegar þeir komu frá námi beið þeirra óplægður akur án nokkurra kvaða eða skilyrða, nánast engar aldargamlar hefðir voru til og verktækni í húsbyggingum sáralítil hérlendis. Danskir byggingarmeistarar höfðu að vísu komið hér við og byggt nokkrar opinberar byggingar á mismunandi tímum, en verkkunnátta þeirra ekki skilað sér til Íslendinga.

Árið 1903 markað þáttaskil í notkun steinsteypu hér á landi og segja má að þá hefjist steinsteypuöld. Á því ári voru byggð nokkur stór steinsteypt hús í Reykjavík, þar á meðal Ingólfshvoll sem stóð á horni Hafnarstrætis og Pósthússtrætis.

Árið 1905 lét Knud Zimsen byggja íbúðarhús sitt, Gimli, við Lækjargötu í Reykjavík í Reykjavík. Húsið var hlaðið úr steyptum steinum og gólf hússins voru einnig steypt en það hafði ekki verið gert fyrr. Helstu steinsteypubyggingar sem ristu á næstu árum voru Þórshamar við Templarasund (1912) og Pósthúsið á horni Pósthússtrætis og Austurstrætis (1914).

Í kjölfar brunans mikla í kvosinni árið 1915, þegar 11 stórhýsi brunnu til kaldra kola, var timbri nánast alfarið hafnað sem byggingarefni og blómatími steinsteypunnar hófst. Hún varð þá aðalbyggingarefni Íslendinga og er svo reyndar enn.
Árið 1903 var gefin út byggingarsamþykkt fyrir Reykjavík þar sem steinsteypt hús voru lögð að jöfnu við steinhlaðin hús. Þessi byggingarsamþykkt var síðan endurskoðuð í kjölfar brunans árið 1915 á þann veg að timburhús voru alfarið bönnuð.

Stefnur og stíltegundir

Á Steinsteypuöld í byrjun þessarar aldar og við upphaf steinsteypualdar tóku húsameistarar ýmist mið af nýklassískum stíl erlendra steinhlaðinna bygginga eða leituðu af varfærni fanga í íslenskum timburhúsastíl. Stærri byggingar voru yfirleitt í nýklassískum stfl en þær minni voru aðlagaðar að timburhúsahefðinni. Síðar þróaðist gerð steyptra bygginga og menn uppgötvuðu smátt og smátt möguleika hins nýja byggingarefnis. Þá kom fúnkisstefnan til sögunnar og réði ríkjum næstu áratugina allt fram á síðustu ár að ný stefna, póstmódernismi, fer að ryðja sér til rúms. Sú stefna er enn að slíta barnsskónum og er í mótun a.m.k. hér á landi.

Fyrstu íslensku arkitektarnir

Eins og áður sagði hvíldi mikil ábyrgð á frumheijunum í íslenskri byggingarlist. Þeir komu fyrst fram á sjónarsviðið upp úr síðustu aldamótum. Sá fyrsti sem nam byggingarlist var Rögnvaldur Ólafsson. Hann átti stutta starfsævi en vann stórvirki á þessu sviði samt sem áður. Hann kom frá námi 1904 og varð þá ráðunautur landsstjórnarinnar um húsagerð sem var upphaf embættis húsameistara ríkisins. Hann gegndi því embætti þau 13 ár sem hann átti ólifuð. Fyrstu árin vann hann eingöngu í timbri en eftir 1909 fór hann smám saman yfír í steinsteypu. Reyndar var hann ötull boðberi notkunar hins nýja byggingarefnis í ræðu og riti. Húsavíkurkirkja (b. 1905) er líklega þekktasta verk hans frá timburtímabilinu en heilsuhælið á Vífilsstöðum (b. 1909) og aðalpósthúsið í Reykjavík (b. 1914) eru þekktust af steinsteyptu byggingunum. Stíl hans má e.t.v. lýsa sem blöndu af nýrómantík (pósthúsið) og nýklassík (Vífilsstaðir). Rögnvaldur lést árið 1917.
Árið 1919 kom Guðjón Samúelsson heim frá námi. Hann tók við starfí Rögnvaldar sem húsameistari ríkisins og gegndi því til æviloka. Flestar byggingar hans eru steinsteyptar.

Guðjón fékk einstakt tækifæri til að móta hið byggða umhverfi á Íslandi tuttugustu aldarinnar þar sem hann var eini íslenski arkitektinn fram til 1926 og í lykilstöðu. Í verkum sínum notar hann mismunandi stíltegundir og fylgir oftast ríkjandi hefð hvers tíma. Þær þróast frá þjóðlegri rómantík, nýklassík og yfir í fúnkisstefnu á seinni hluta starfsferilsins.
Þekktustu byggingar hans eru Kristskirkja í Landakoti (b. 1925-29) þar sem hann blandar saman gotneskum stíl og þjóðlegri rómantík (bæjarburstirnar), Landspítalinn (aðalbygging, b. 1925-30) í nýklassískum stíl og Þjóðleikhúsið (b. 1928-50) í fúnkisstíl, þar sem hann notar íslenska stuðlabergið til að undirstrika hinar beinu línur stílsins. Einnig notar hann hrafntinnumulning utanhúss og gefur það byggingunni sitt sérstaka svipmót og litbrigði. Fleiri byggingar mætti nefna svo sem aðaibyggingu háskólans (b. 1936-40) og Hallgrímskirkju (b. 1945-86). Allar þessar byggingar eru steinsteyptar. Guðjón lést árið 1950.

Nýklassík

Hér á landi fór að bera á nýklassík í timburhúsagerð um 1870 og má rekja þau áhrif til upphafs stefnunnar í Evrópu um miðja 18. öld. Síðar, eða eftir síðustu aldamót, hófst annað tímabil nýklassíkur hérlendis og í þetta sinn var steinsteypan notuð til að móta hana. Þetta tímabil varði fram til 1930 að Fúnkisstefnan tók völdin. Forustumenn nýklassíkur hér á landi voru fyrstu íslensku arkitektamir, Rögnvaldur Ólafsson og Guðjón Samúelsson. Rögnvaldur Ólafsson kom heim frá námi 1907 að vísu ekki útlærður. Hann vann mikið og gott starf á stuttri ævi, en hann dó 1917 á berklahælinu á Vífilsstöðum.

Í byrjun síðari heimsstyrjaldar varð mikil þensla í íslensku þjóðfélagi, allir urðu ríkir og vildu byggja. Fleiri urðu til að teikna hús en höfðu kunnáttu til og mótun umhverfisins fór verulega úr böndunum. Eftir það gætti töluverðrar ringulreiðar í byggingarlist hér á landi og gerir reyndar enn.
Fúnkisstíllinn þróaðist smám saman með árunum og varð öllu margbrotnari. Hallandi þök og jafnvel risþök fóru að sjást víðar í stað flöktu þakana sem höfðu verið eitt höfuðeinkenni í fyrstu. Menn fóru að gleyma uppruna stefnunnar og bæta inn í ýmis konar skrauti sem þó var oft árið 1917.

Um svipað leyti kom Guðjón Samúelsson heim til starfa og tók upp þráðinn þar sem Rögnvaldur lagði hann niður. Fylgismenn nýklassísku stefnunnar tóku sér til fyrirmyndar settlega og samræmda byggingarlist Forn-Grikkja og Rómverja. Helstu dæmi um íslenska nýklassík eru t.d. Pósthúsið, byggt 1914 eftir teikningum Rögnvaldar Ólafssonar og Eimskipafélagshúsið, byggt 1920-21 eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar.

Sveitastíll
Svokallaður Sveitarstíll í timburhúsum átti rætur að rekja til nýklassíska stílsins í Mið-Evrópu á fyrri hluta 19. aldar og skaut upp kollinum í Noregi stuttu eftir 1840.

Þessi stíll einkennist af skreytilist í tréverki sem kom með nýrri tækni og vélvæðingu í trésmíðaiðnaði. Í byrjun síðari heimsstyijaldar varð mikil þensla í íslensku þjóðfélagi, allir urðu ríkir og vildu byggja. Fleiri urðu til að teikna hús en höfðu kunnáttu til og mótun umhverfisins fór verulega úr böndunum. Eftir það gætti töluverðrar ringulreiðar í byggingarlist hér á landi og gerir reyndar enn. Fúnkisstíllinn þróaðist smám saman með árunum og varð öllu margbrotnari. Hallandi þök og jafnvel risþök fóru að sjást víðar í stað flöktu þakana sem höfðu verið eitt höfuðeinkenni í fyrstu. Menn fóru að gleyma uppruna stefnunnar og bæta inn í ýmis konar skrauti sem þó var oftast látlaust. Þett má gjarnan kalla síðfúknisstíl.

Póstmódernismi

Upp úr 1960 kom fram í Bandaríkjunum ný stefna sem nefnd hefur verið póstmódernismi. Hún varð til vegna óánægju með einhæfni og hreinstefnu fúnkisstefnunnar, sem hafði þá ráðið ríkjum í 30 ár. Póstmódernisminn leitar fanga í form og skreytingar fyrri tíma byggingarlistar, einkum klassískrar. Form eru oft samhverf og leitast er við að gera byggingarlist mannlegri með notkun líflegra og oft litríkra tilvitnana í sögu byggingarlistar.
Hér á landi hefur þessi stefna verið lítt mótuð til þessa og einkum birst í frelsi hönnuða til að gera það sem þá langar til, sem ekki var hægt áður. Oft verður úr tómur ruglingur þegar fúnkisstíl og póstmódernisma er blandað saman.
Þessi stefna er enn að slíta barnsskónum og er því ekki tímabært að hætta sér mikið út í dóma um hana heldur láta framtíðinni það eftir.

Í Lesbók Morgunblaðisins árið 2002 fjallaði Gísli Sigurðsson um „Afreksverk frá liðinni öld„:
„Íslendingar voru fljótir að átta sig á því um og fyrir aldamótin 1900 að steinsteypan var framtíðarbyggingarefni og byggðu fyrstu steinsteyptu kirkjuna í heiminum 1903. Á fyrsta áratug aldarinnar var ráðizt í stórbyggingar, en Vífilsstaðaspítalinn var fyrsta stórhýsið sem Íslendingar byggðu að öllu leyti sjálfir. Allt orkar tvímælis þá gert er. Til þess að leggja mat á verk sem unnin eru á 20. öldinni erum við ugglaust ennþá of nærri viðfangsefninu, en samt er forvitnilegt að líta yfir þetta tímaskeið á Íslandi og þá blasir við að ýmis stórvirki hafa verið unnin.
Íslendingar voru ótrúlega fljótir að átta sig á kostum steinsteypunnar. Hún varð langsamlega þýðingarmesta byggingarefni 20. aldarinnar, sem segja má hafi orðið öld steinhúsanna.

Í aldarbyrjun vantaði svo að segja allt á Íslandi. Örfá hús voru til úr varanlegu efni; öll steinhlaðin. Það sem byggt var eftir að menn tóku upp þá tækni að hella steinsteypu í mót er ótrúlega yfirgripsmikið, en hitt er ekki síður áhugavert að meðal þess sem gert var snemma og á fyrriparti aldarinnar eru verk sem oft bera merki um verksnilli og frábæra listræna tilfinningu.
Sé reynt að átta sig á því bezta sem við eigum í steinsteyptum húsum og mannvirkjum frá öldinni er í mörg horn að líta, en að leiðarljósi þarf að hafa nokkur grundvallaratriði svo sem listrænt útlit, sögulegt mikilvægi og byggingar tæknilega sérstöðu. Vegna sögulegs mikilvægis mætti láta sér detta í hug að meiripartur athyglisverðustu húsa og mannvirkja væri frá fyrrihluta aldarinnar. Það reynist þó ekki afdráttarlaust vera svo.

Það smáa kann að vera stórt

Þegar þetta er skoðað á landsvísu beinist athyglin ekki einvörðungu að stórbyggingum og stærstu mannvirkjunum svo sem virkjunum, brúm eða höfnum. Sum lítil hús og óásjáleg geta verið merkileg fyrir einhverra hluta sakir. Sem dæmi um það mætti nefna rafstöðvarhús í Hólmi í Landbroti og víðar í Skaftafellssýslum, verk brautryðjandans Bjarna í Hólmi sem átti mestan þátt í að rafvæða Skaftfellinga. Sum lítil steinhús geta haft vægi á við stórbyggingar fyrir sakir listrænna vinnubragða; til að mynda gamalt Vigtar- og kaffihús við Reykjavíkurhöfn, sem vanrækt hefur verið að halda við, og spennistöðvar í Reykjavík sem Guðjón Samúelsson teiknaði.
Meðal þess smáa er fundarhús Lónmanna austur í Lóni, og Seljavallalaug sem ungmennafélagar undir Eyjafjöllum steyptu 1923, hvorttveggja athyglisvert verk sem bættu mannlífið í þessum sveitum.
Á hringferð kringum landið sumarið 2001 var hugað að ýmsum mannvirkjum og steinhúsum, gömlum og nýjum, og tók af þeim ljósmyndir. Til að mynda fannst mér merkilegt að sjá eitt elzta steinsteypta fúnkishús landsins á Seyðisfirði frá árinu 1938, verk Þóris Baldvinssonar sem síðar veitti forstöðu Teiknistofu landbúnaðarins.

Sundskáli Svarfdæla frá 1929 er líklega ekki víðkunnur, en var engu að síður merkilegt framtak þar í sveitinni og er enn í góðu gildi. Eftirminnilegast var þó að koma í Ingjaldshólskirkju á Snæfellsnesi, sem er með vissu talin elzta steinsteypta kirkjan í heiminum. Svo má spyrja: Eru hús merkilegri en „dolosar“ sem brjóta brimið í Þorlákshöfn, nýja brúin yfir Jökulsá í Dal, eða Garðskagavitinn gamli? Meðal merkilegra mannvirkja sem segja má að séu gleymd og grafin er flóðgátt Flóaáveitunnar á Brúnastaðaflötum; stórvirki frá árinu 1927, sem Jón Þorláksson landsverkfræðingur og síðar forsætisráðherra hannaði.

Kristinn Vigfússon staðarsmiður á Selfossi, sem byggði þar stórhýsi Kaupfélags Árnesinga, Landsbankahúsið og Mjólkurbú Flóamanna, vann afreksverk sem nú er gleymt við gerð flóðgáttarinnar. Efnið varð að flytja á vegleysum yfir foraðsmýrar, en framkvæmdin markaði þáttaskil fyrir búskap í Flóanum.

Tæknin reynist ekki forsenda fyrir listrænum árangri

Á fyrriparti aldarinnar voru unnin stórvirki við erfiðar aðstæður; steypan hrærð með handafli og hífð upp með handafli. Í suma vita urðu menn að bera mölina í pokum á bakinu úr báti og upp á byggingarstað. Við byggingu Dyrhólaeyjarvitans árið 1927 var byggingarefnið flutt á bátum upp í fjöru og síðan híft upp á bjargbrúnina með handafli. Það hefur verið mikið erfiðisverk að steypa upp Vífilsstaðaspítalann fyrir 1910, Reykjavíkur Apótek 1916–17 og Korpúlfsstaði 1925–30.
Eftir timburhúsaskeiðið byggðu menn í fyrstu steinhús, þar sem tekið var mið af klassískum stíl steinhleðslu- og timburhúsa. Þetta tímabil hefur verið nefnt íslenzka steinsteypuklassíkin. Það stóð ekki lengi en mikil vinna var lögð í smáatriði sem segja má að séu einvörðungu fyrir augað.

Allt slíkt skraut var síðar bannfært þegar módernisminn varð að einstefnu. Á þessu stutta tímabili steinsteypuklassíkurinnar urðu til nokkrar perlur og má ímynda sér að mótasmíðin hafi oft verið flókin og seinleg. Síðar hefur tæknin og hraðinn verið látin ráða ferðinni; annað er of dýrt, en jafnframt væri hægt að benda á fjölda ömurlegra dæma um steinsteypta kumbalda í frystikistustíl sem verða að líkindum ekki varðveittir til framtíðar.
Skemmtilegt er að sjá þegar mikil alúð hefur verið lögð við smáatriði í minni háttar mannvirkjum eins og til að mynda fyrrnefndum spennistöðvum sem Guðjón Samúelsson teiknaði. Ef til vill veita menn þessu enga athygli, en þar eru bogadregnar dyr, spjaldsettar hurðir, koparþök og flatsúlur á hornum.

Á forhlið hússins Austurstræti 9 í Reykjavík, sem enn er kennt við Egil Jacobsen þó að sú verzlun sé þar ekki lengur, eru sérstæðar og fallegar skreytingar enda þótt forhlið hússins sé módernísk. Þessar skreytingar teiknaði Jens Eyjólfsson en Guðmundur frá Miðdal útfærði þær. Þar er í fyrsta sinn líkt eftir stuðlabergi með steinsteypu, en síðar kemur það stef fyrir hjá Guðjóni Samúelssyni í Landakotskirkju, Þjóðleikhúsinu og Hallgrímskirkju. Annarskonar skreyti var í tízku á sumum fyrstu steinhúsunum. Það sést á einu allra elzta steinhúsi í Reykjavík, íbúðarhúsinu Ingólfsstræti 21 sem Halldór Þórðarson lét byggja 1903.

Þetta skreyti felst í að móta hleðslusteina úr steypu á hornunum; stílbragð sem var vel þekkt utan landsteinanna. Annað skreyti af erlendum upp runa var kastalastíllinn og setur hann enn svip á umhverfið við Laufásveg þar sem Pétur Thorsteinsson útgerðarmaður frá Bíldudal byggði yfir sig glæsihús á árunum 1916–19. Eftir að Bjarni Jónsson bíóstjóri eignaðist húsið nefndi hann það Galtafell eftir fæðingarstað sínum og hefur því nafni verið haldið.

Á síðari hluta aldarinnar hefur minna verið gert til þess að móta í steypu eitthvað sem gæti staðið sem stílbragð eða verið til skrauts. Þó er það til og má benda á að Manfreð Vilhjálmsson arkitekt hefur gert það á athyglisverðan hátt með því að kljúfa fiskitrönur og setja í mótin, svo sem sjá má á skólabyggingu og íbúðarhúsi í Garðabæ. Arkitektarnir Vilhjálmur og Helgi Hjálmarssynir, hafa á einkar listrænan hátt líkt eftir hefðbundinni veggjahleðslu með mótun í steinsteypu í Minningarkapellunni á Kirkjubæjarklaustri og þar er enn ein lítil perla í byggingarsögu aldarinnar. Annað sem segja má að gegni því hlutverki að gæða steinveggi lífi er að móta áferðinni er haldið; veggirnir stundum aðeins sementskústaðir á eftir eða málaðir beint. Þetta hafa sumir verkfræðingar og arkitektar nefnt „sjónsteypu“ sem er óframbærilegt orð.

Megnið af því sem byggt hefur verið úr steinsteypu á öldinni er samkvæmt forskrift módernismans og þar á formið eitt að gleðja augað. Undantekningar frá þessari reglu eru þá helzt þegar lágmyndir eftir listamenn eru felldar inn í verkið; til dæmis myndir Sigurjóns Ólafssonar sem felldar voru inn í langvegg stöðvarhúss Búrfellsvirkjunar. Stöðvarhúsið minnir á rammgert virki, einfalt í formi, en myndröð Sigurjóns magnar það upp og þá ekki síður Þjórsá þar sem hún beljar fram undan stöðvarhúsinu.

Það sérstaka og óvenjulega er ekki umfram allt að finna á höfuðborgarsvæðinu þar sem langmest hefur þó verið byggt. Til Ísafjarðar verða menn að fara til þess að finna eina húsið í jugendstíl eftir að Nýja Bíó í Reykjavík var rifið. Það er hús Bókhlöðunnar og Pennans við Silfurtorg. Þessi rómantíski stíll komst í tízku í Evrópu um aldamótin 1900 og það hefur ekki verið einfalt mál að byggja húsið á Ísafirði. Forhliðin er sveigð og upphaflega voru fengnar í það sveigðar rúður sem því miður hafa ekki enzt.
Annað sérstakt evrópskt fyrirbæri er íbúðarhúsið sem Gunnar skáld Gunnarsson lét byggja á Skriðuklaustri, þar sem blágrýtishnullungar voru settir í ytri veggi til að líkja eftir hleðslu. Húsið hefur staðist afar vel tímans tönn, en enginn annar hér á landi virðist hafa tekið sér þessa byggingaraðferð til fyrirmyndar.

Tvö listasöfn, brýr og vitar

Áreiðanlega er það ekki tilviljun að tvö listasöfn myndhöggvara í Reykjavík skera sig úr og sýna að þar hafa snjallir formsmiðir verið að verki; báðir dálítið sérvitrir og sækja föng í eigin hugarheim fremur en ríkjandi tízku. Þetta á sér staklega við um Hnitbjörg, Listasafn Einars Jónssonar frá árunum 1916–23, sem er að segja má stærsti skúlptúr Einars. Flestir hafa aðeins séð bakhliðina sem snýr að götunni. Forhliðin sem snýr að garðinum er þó án efa magnaðasti hlutinn í útliti hússins, en ómaklega falin í alltof nærgöngulum trjágróðri. Listasafn Ásmundar Sveinssonar, elzti hluti þess frá 1942, er gerólíkt og einstætt meðal steinsteyptra mannvirkja á Íslandi; fyrirmyndir sóttar til Forn-Grikkja og Forn-Egypta, en heildin rímar samt við módernískar byggingar.

Menn verða seint á eitt sáttir um það hver séu fegurstu mannvirki aldarinnar í steinsteypu; ekki einu sinni þeir sem bezt eru til þess menntaðir eru sammála. Sumir mundu benda á steinsteypt listaverk eins og Saltfiskstöflun Sigurjóns Ólafssonar hjá Sjómannaskólanum í Reykjavík eða Fyssu Rúríar í Laugardal. Margar brýr eru tilkomumiklar og listaverk út af fyrir sig, en á leið yfir þær sjáum við það ekki. Brýr þarf að skoða neðanfrá og jafnvel frá hlið. Til eru brýr sem njóta sín ekki til fulls nema frá ákveðnu sjónarhorni og þarf helzt að vera í kyrrstæðri þyrlu til þess. Svo er um nýju brúna á Jökulsá á Dal.

Meðal þeirra fegurstu eru gamla Fnjóskárbrúin hjá Skógum, sem byggð var 1908; verk danskra verkfræðinga og hönnuða. Önnur glæsileg brú, sem nú er einnig í aukahlutverki frá því sem var, er Hvítárbrúin hjá Ferjukoti í Borgarfirði frá árinu 1928. Heiðurinn af hönnun hennar á Árni Pálsson verkfræðingur hjá Vegagerðinni. Eftir gagngerðar endurbætur og viðgerðir síðastliðið sumar er brúin sem ný væri og getur talizt eitt fegursta steinsteypumannvirki landsins.
Margir vitanna við strendur landsins eru tilkomumeiri mannvirki en menn hafa almennt hugmynd um og ræður þá mestu, að þeir eru yfirleitt ekki í alfaraleið; sumir á mjög afskekktum stöðum.

Örfáir þeirra eru á vinsælum ferðamannastöðum, Reykjanesviti og Dyrhólaeyjarviti þar á meðal. Höfundar vitanna virðast ekki hafa orðið frægir af verkum sínum, en þar tel ég að sé fremstur meðal jafningja Axel Sveinsson verkfræðingur hjá Vita- og hafnarmálastofnun. Hann hefur til dæmis hannað hinn nýja Garðskagavita, sem er sívalur og mjókkar að ofan. Kálfshamarsvita á Skaga hannaði Axel eins og dæmigerðan skýjakljúf; allt eftir módernískum nótum, en Straumnesviti í Sléttuhlíð, sem Axel á einnig heiðurinn af, er gerólíkur; aðeins 9 m hár, en mikil vinna lögð í flókna formsmíði og vitinn er í sjálfu sér magnað, sjálfstætt listaverk.
Úrvalsverk aldarinnar eiga skilið að athygli sé vakin á þeim. Ef til vill hefur þú séð þau, en ekki tekið vel eftir þeim. Sum þeirra eru fyrst og fremst sögulega merkileg, önnur út frá tæknilegu sjónarmiði, eða listrænu. Og til eru þau hús og mannvirki sem sameina þetta allt.“

Heimildir:
-Sigmál, fréttabréf Steinsteypufélags Íslands, 1. tbl. feb. 2019, fyrsta steinsteypta húsið á Íslandi, bls. 9.
-https://heimildin.is/blogg/aron-levi-beck/fyrsta-steinsteypta-husi-a-islandi/
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=66972
-Lesbók Morgunblaðisins 24,08.2002, Gísli Sigurðsson – Afreksverk frá liðinni öld, bls. 8-9.