Sandakravegur II

Á uppdrætti Björns Gunnlaugssonar frá 1831 er Sandakravegur sýndur milli Voga-Stapa og Slögu ofan við Ísólfsskála.
Skv. uppdrættinum ætti vegurinn að hafa legið yfir norðanvert Arnarseturshraun að Litla-Skógfelli. Ætlunin var að skoða hraunssvæðið norðvestan Litla-Skógfells og rekja Sandakraveginn, sem markaður er í slétta hraunhelluna, frá Skógfellinu að Sandhól og til baka niður frá norðanverðu Litla-Skógfelli að Snorrastaðatjörnum (Vatnsgjám) austan Háabjalla. Gatan hafði áður verið rakin niður (suður) frá Voga-Stapa (skammt austan fyrsta akvegarins til Grindavíkur 1913-1918), um Selbrekkur (Sólbrekkur) og áfram undir aðliggjandi vestlægum grónum brúnum Háabjalla. Þar beygir gatan til austurs að Snorrastaðatjörnum. Spurningin var, sem eftir stóð, ef tekið er mið af uppdrættinum fyrrnefnda, hvort leið hafi legið yfir Arnarseturshraunið norðanvert eður ei.
Þegar Björn Gunnlaugsson hóf landmælingar sínar á Íslandi var ákveðið að fjárveiting hans yrði aðeins til eins árs og bundin því skilyrði að hann byrjaði á Gullbringu- og Kjósarsýslu. Björn hófst strax handa um leið og hann fékk mælingatækin í hendurnar og tókst að ljúka mælingu Gullbringu- og Kjósarsýslu um sumarið 1831 þrátt fyrir ýmsa byrjunarörðugleika. Eftir að kortið var tilbúið sendi Björn það til Kaupmannahafnar. Stjórn Bókmenntafélagsins leist vel á það og ákveðið var að styrkja Björn áfram. Við áframhald verksins þurfti Björn að fá kortið af Gullbringu- og Kjósarsýslu aftur vegna tengingar þess við síðari kort. Í stað þess að fá sent frumkortið fékk hann hins vegar í hendur handdregnar eftirmyndir þess. Ekki er vitað til annars en að kortin séu nákvæm eftirgerð af korti Björns, en frumgerðin er enn í Kaupmannahöfn. Ef litið er nánar á þau sést vel hvernig Björn hefur lagt sig fram um draga upp sem flest fjöll inn til landsins en þau höfðu strandmælingamenn alveg skilið eftir. [Taka verður þó mið af nákvæmari staðsetningum síðari tíma og munar stundum töluverðu].
Björn hafði lokið háskólaprófi í stærðfræði við mjög góðan orðstír og unnið um skeið að landmælingum erlendis. Hann var kennari við latínuskólann á Bessastöðum. Árið 1829 ritaði Björn stiftsyfirvöldum og mæltist til að Danir létu Íslendingum eftir landmælingaáhöld þau er notuð voru við strandmælingarnar. Í bréfinu segist hann oft vera beðinn um að mæla ýmislegt og þægilegt væri að hafa áhöldin við höndina. Þessari ósk Björns var ekki sinnt. Hið íslenska bókmenntafélag skarst þá í leikinn og ákvað eftir nokkuð hik árið 1831 að verja ákveðinni upphæð til mælinga á landinu öllu. Stiftamtmaður var beðinn um að hlutast til um það að mælingatækin og eftirmyndir strandkortanna yrðu látin af hendi og varð hann við því. Birni Gunnlaugssyni var falið verkið en fjárveitingin var aðeins til eins árs til að byrja með og bundin því skilyrði að mælingin hæfist í Gullbringu- og Kjósarsýslu. Um áframhald verksins skyldi svo fara eftir árangri fyrsta sumarsins.

Björn hófst strax handa um leið og hann fékk mælingatækin í hendurnar og tókst að ljúka mælingu Gullbringu- og Kjósarsýslu um sumarið 1831 þrátt fyrir ýmsa byrjunarörðugleika. Eftir að kortið var tilbúið sendi Björn það til Kaupmannahafnar til þess að hægt yrði að gera myndamót af því. Stjórn Bókmenntafélagsins leist vel á kortið og ákveðið var að halda mælingunum áfram. Björn vann að verkinu árin 1831-1843 að sumrinu 1836 undanskildu. Hann mun hafa ferðast rúma 700 daga á mælingaleiðangrum sínum. Árið 1836 rættist úr fjárhagsáhyggjum þeirra er stóðu að mælingunum er rentukammerið ákvað að veita Birni árlegan styrk.
Í upphafi hafði áætlunin verið sú að mæla hverja sýslu fyrir sig og búa til sérkort af þeim en vegna mikils kostnaðar var hætt við það og ákveðið að búa til heildarkort af landinu á fjórum blöðum. Forstöðumanni landmælingadeildar herforingjaráðsins, Olaf Nikolas Olsen, var falið að sjá um útgáfu kortsins í Danmörku. Í hans hlut kom að taka við svæðakortum frá Birni, tengja þau saman og minnka þau síðan í rétta stærð. Vegna minnkunarinnar varð að fella niður fjölda örnefna sem Björn hafði tekið til, velja úr þeim og bæta inn nýjum nöfnum ef ástæða þótti til. Á kortinu stendur að það sé gefið út 1844 en það varð líklega ekki tilbúið fyrr en fjórum árum síðar. Kortið er gert í keiluofanvarpi, mælikvarðinn er 1:480.000 og lengdarbaugar miðaðir við Kaupmannahöfn. Nafnið stendur á suðausturkortinu en á titilblaði sem fylgir er það nokkuð stytt. Þar eru einnig skýringar á merkjum, stutt greinargerð um útgáfuna og frönsk þýðing.
Þegar Olsen fór að sjá fyrir endan á vinnunni við fjögurra blaða kortið byrjaði hann á öðru og handhægara Íslandskorti í helmingi minni mælikvarða. Kortið kom sennilega ekki út fyrr en 1850 þó á því standi útgáfuárið 1849. Mælikvarði er 1:960.000 og ofanvarp hið sama og á stærra kortinu. Uppdrátturinn er aðeins minnkuð eftirmynd stærra kortsins með færri nöfnum. Þó að sami maður hafi séð um eirstunguna á báðum kortunum er hinn minni lakar gerður. Þar veldur mestu um að Olsen hefur leitast við að taka upp það marga landslagsþætti frumgerðarinnar að öllu hættir til að renna saman. Nöfn eru líka oft með það smáu letri að erfitt er að lesa þau. En kortið kostaði hins vegar aðeins þriðjung af verði stóra kortsins. Útgáfa kortanna var mjög dýr, kostnaðurinn mun hafa numið tífaldri þeirri upphæð sem Bókmenntafélagið greiddi Birni Gunnlaugssyni í beinan ferðakostnað á tólf árum.
Mæling og kortagerð Björns Gunnlaugssonar var mikið vísindalegt afrek. Í fyrsta skipti var fenginn sæmilegur uppdráttur af landinu öllu. Þó að eldri heildaruppdrættir, byggðir að nokkru leyti á mælingum, væru til voru þeir oft fjarska handahófskenndir og ónákvæmir. Björn studdist við strandkortin eins langt og þau náðu. Hann fór um allar byggðir landsins í mælingaleiðangrum sínum en ferðaðist hins vegar lítið um óbyggðir. Um sum svæði varð hann að treysta frásögnum kunnugra. Miðhálendið hefur mætt afgangi en útlit þess er þó mikil framför frá fyrri kortum.
Kortið var hið fyrsta sem menn gátu notað til þess að gera sér sæmilega grein fyrir staðsetningu byggða og útbreiðslu jökla, hrauna og fjallþyrpinga. Meiri háttar fljót voru rakin til upptaka og stöðuvötn mörkuð af meira raunsæi en áður.

Kort Björns Gunnlaugssonar er ekki laust við villur en við öðru var ekki að búast miðað við að hann fór ekki um allt landið og vann verkið einn og aðstoðarlítið með frumstæðum tækjum. Við bágar aðstæður lagði Björn undirstöðu sem aðrir byggðu á uns skipulegar mælingar hófust upp úr aldamótum og þá í miklu stærra sniði.
Með framangreint að leiðarljósi var byrjað að leita að mögulegum götum þvert í gegnum norðanvert Arnarseturshraun. Greiðfærasta svæðið var hins vegar sunnan við eðlilega leið millum Voga-Stapa og Litla-Skógfells.
Þegar komið var yfir að Litla-Skógfelli var þegar haldið inn á Sandakraveginn. Millum Skógfellanna er gatan djúpt mörkuð í slétta hraunhelluna.

Sandakravegur er vel markaður í hraunhelluna áleiðis að Litla-Skógfelli. Þá hverfur hún skyndilega í mosann. Vörðurnar, sem nú eru, virðast hafa komið til seinna. Vegurinn virðist hafa legið beint að miðju fellinu, enda þar verið hinn ákjósanlegasti áningarstaður. Síðan hefur hann legið með fellinu til austurs og inn á núverandi Skógfellastíg. Þegar staðið er uppi á Litla-Skógfelli og horft yfir undirlendið til norðurs mátti glögglega sjá hvar „eðlilegasta“ leiðin hefur legið; annars vegar eftir Skógfellastígnum og hins vegar niður með austanverðum hraunkanti Arnarseturshrauns áleiðis að Snorrastaðatjörnum. Líklega hefur sú leið fremur verið valin af kunnugum. Um er að ræða bæði gróna og slétta leið, ýmist með hraunkanti og/eða gjám. Þessi leið er svolítið styttri en t.a.m. núverandi Skógfellastígur, sem liggur niður í Voga. Sandakravegurinn lá hins vegar ekki niður í Voga, heldur var leið milli Njarðvíkna og Skála. Leiðirnar koma þó aftur saman á öðrum stað, þ.e. skammt austan Snorrastaðatjarna. Þar liggur gata sú, sem fylgt hafði verið niður með hraunkantinum og niður um gjár, inn á Skógfellaveginn og fylgir honum síðan á u.þ.b. 100 metra kafla. Þá eru aftur gatnamót þar sem Sandakravegurinn af Skógfellavegi áleiðis niður að miðjum Snorrastaðatjörnum að austanverðu.
Þegar „Skógfellastíg“ var fylgt yfir hraunhaft norðan Litla-Skógfells var komið að stórri vörðu. Við hana voru greinileg gatnamót. Gata lá af stígnum niður með gróinni hraunbrúninni. Auðvelt var að rekja götuna niður sléttu og um gjár. Á brún Stóru-Aragjá (Brandsgjá) var t.a.m. varða. Við hana var gatan flóruð, þrep fyrir þrep, niður gjána. Þaðan lá hún glögglega niður að austanverðum Snorrastaðatjörnum. Niður Litlu-Aragjá var gengið um gróið haft og götunni síðan fylgt áfram áleiðis að tjörnunum. Þegar komið var að austustu tjörninni virtist gatan hafa legið yfir hana (nú var reyndar óvenjumikið vatn í tjörnunum). Handan hennar sást gatan vel. Vestan veið núverandi skátaskála er vestasta tjörnin hvar mjóst. Þar er og grynnst. Gatan liggur að þeim  stað og sást síðan vel handan hans. Þaðan lá gatan að vestanverðum undirlátum Háabjalla, áleiðis að norðanverði Seltjörn og síðan upp heiðina að Voga-Stapa.
Gengnir voru 12 km og margt gaumgæft. Ljóst er að á leiðinni milli Litla-Skógfells og Snorrastaðatjarna eru nokkrar mosagrónar vörður er vísa leiðina. Svo var að sjá að ferðalangar hafi ekki lagt í Arnarseturshraunið með öllum þeim varnöglum er það hafði upp á að bjóða. Þeir virtust hafa farið öruggu leiðina, með gróningum og hraunköntum, þvert á Snorrastaðatjarnir – þar sem þær eru grynnstar. Leiðin í heild hefur verið nokkuð greiðfær og nánast hindrunarlaus. Á leiðinni að tjörnunum var gengið fram á tvö hlaðin byrgi refaskyttna nálægt grenjum.
Af framangreindu má sjá að uppdregin leið Björns Gunnlaugssonar af Sandakravegi millum Slögu og Voga-stapa, hefur verið nokkuð nærri lagi. Ljóst er að á þeim „scala“, sem umræddur uppdráttur er, hefur verið erfitt að teikna leiðina með mikilli nákvæmni, en þegar hún er skoðuð „í heildina litið“ má telja nokkuð víst að leiðin hafi legið um Snorrastaðatjarnir.
Frábært veður. Gangan tók 4. klst og 44 mín.
Heimildir m.a.:
-http://kort.bok.hi.is/kort.php?a=g&cat=8