Færslur

Garðastekkur

Birna Lárusdóttir skrifar um “Fjárborgir” í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 2010. Skrifin eru sérstaklega áhugaverð þegar litið er til mikils fjölda fjárborga á Reykjanesskaganum. Þar segir m.a.:

Fjárborg

Árnaborg/Árnarétt.

“Fornleifar hafa strangvísindalegt gildi en þær geta líka höfðað til tilfinninga, verið fallegar, dularfullar og jafnvel orðið kveikjan að alls kyns sögum og vangaveltum. Hringlaga rústir hafa oft vakið undrun meðal fólks, jafnvel frekar en rústir með aðra lögun þótt ekki hafi mikið verið skrifað um þær. Sennilega er lögunin aðalástæðan en hringformið er ekki mjög algengt meðal íslenskra fornleifa. Þessar tóftir eru auðvitað með ýmsu móti, litlar eða stórar, stæðilegar eða jarðlægar, í túni eða úthögum. Sumar þeirra hafa verið túlkaðar sem hof eða lögréttur í meðförum fornfræðinga á 19. öld og jafnvel hafa hringlaga tóftir, ætlaðir dómhringar, verið hafðar sem aðalrök fyrir því að tilteknar tóftaþyrpingar séu þingstaðir.

Fjárborg

Þorbjarnarstaðaborg.

Ennþá eru sumar hringlaga rústir sveipaðar dular fullum ljóma og t.d. er ekki langt síðan höfundur þessarar greinar hitti bónda sem gaf lítið út á þá skýringu að hringlaga rústir skammt frá bæ hans væru fjárborgir. Hann taldi þær vera virki. Og hver veit? Það er ekki hægt að alhæfa um hlutverk rústa af útlitinu einu saman. Stundum eru þessar rústir ekki mjög gamlar og jafnvel til ritaðar heimildir um notkun þeirra. Aðrar hringrústir eru fornar og án skilríkja, t.d. hefur verið grafið í eina slíka í Húshólma á Reykjanesi sem er eldri en miðaldalagið frá 1226 og hefur verið túlkuð sem fjárborg þótt sannanir fyrir því skorti reyndar.

Fjárborg

Staðarborg.

Ritheimildir hafa hingað til verið aðaluppspretta vitneskju okkar um fjárborgir og það er ekki fyrr en á allra síðustu árum sem fjöldi meintra fjárborga hefur verið skoðaður á vettvangi við fornleifaskráningu. Í heimildum, þá aðallega örnefnaskrám, eru hringlaga mannvirki, oftast í úthögum, gjarnan kynnt sem ævagamlar eða fornar fjárborgir. Það hvílir því oft yfir þeim fyrnska og dulúð en þó er ljóst að þær eru alls ekki alltaf gamlar.

Staðarborg

Staðarborg.

Þótt fjárborgir séu oft hringlaga er það ekki algilt og bæði fornleifaskráning og heimildakönnun sýna að fleiri gerðir mannvirkja hafa verið kallaðar fjárborgir. Yfirleitt er hugtakið „borg“ þó notað um borghlaðin mannvirki, þ.e. hlaðin þannig að hleðslan dregst smám saman að sér, mjókkar upp á við, jafnvel svo hátt að hleðslur mætist í toppinn. Þau þurfa ekki endilega að vera hringlaga í grunninn þótt það sé algengt. Í slík hús á ekki að þurfa neitt timburverk ef vel er að verki staðið. Þetta skýrir sennilega af hverju fjárborgir undir þaki, eins og t.d. í Húsagarði, eru oft litlar, enda er væntanlega erfiðara að ná grjótinu saman í toppinn eftir því sem mannvirkið er stærra að grunnfleti.
Áður en lengra er haldið er nauðsynlegt að leggja grunn að sögu fjárborga.

Heimildir um fjárborgir

Í Íslendingasögum og Sturlungu er hvergi minnst á fjárborgir þótt þar sé enginn hörgull á sauðfé, enda er umhirða þess stór hluti af daglegu lífi sumra sögupersóna auk þess sem sauðaþjófnaðir koma oft af stað æsilegri atburðarás. Þá eru sauðamenn sömuleiðis eftirminnilegar persónur, oft tröllslegir, einrænir og sérlundaðir, fara víða og fá oft veður af válegum atburðum. Þrátt fyrir að borga sé ekki getið koma fjárhús oft fyrir í sögunum, ýmist nærri eða fjarri bæjum en þau eru næstum alltaf kölluð sauðahús, enda er sauður yfirleitt notað sem samheiti fyrir fé á þessum tíma en vanaðir hrútar kallaðir geldingar. Ekki er heldur minnst á borgir eða fjárborgir í fornbréfum þótt þar megi tína til ýmislegt sem tengist annars konar mannvirkjum fyrir sauðfé, t.d. fjárhús, lambhús og sauðahús.

Óbrennishólmi

Óbrennishólmi; fjárborg eða virki!?

Við upphaf 18. aldar fer fjárborgum að bregða fyrir í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. Tilgangurinn með ritun jarðabókar var að gefa yfirlit um allar bújarðir á Íslandi, skrá fróðleik um eyðibýli og nýbýli og kanna möguleika til frekari byggðar. Höfundarnir höfðu því ekki sérstakan áhuga á útihúsum, hvað þá fjárborgum. Samt sem áður minnast þeir stuttlega á borgir þrisvar sinnum, alltaf í tengslum við hjáleigubyggð.

Vatnaborg

Vatnaborg.

Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson geta um fjárborgir í Skaftafellssýslum um miðbik 18. aldar og hæla þeim nokkuð: “Fjárborgir kallast strýtulaga skýli, hlaðin úr torfi og grjóti. Eru þau kringlótt að lögun og dyr á þeim niðri við jörðu, svo lágar, að maður getur aðeins skriðið inn um þær, en í toppi borgarinnar er gat eða ljóri”. Í sömu heimild er minnst lauslega á að fé þrífist mjög vel í hellum og stórum fjárborgum á Rangárvöllum en ástandið í Árnes- og Rangárvallasýslum er þó almennt ekki beysið. Fé fellur þar oft hundruðum saman á vetrum, hirðingarlaust á útigangi.

Borgarskraðsborg

Borgarskarðsborg.

Ekki er einsdæmi að menn finni samsvörun milli eldvarpa og fjárborga eins og Eggert og Bjarni, því hið sama gerði Sveinn Pálsson í skýrslu um Mývatnselda nokkrum áratugum síðar. Hann lýsir atburðarásinni svo: „Á mörgum stöðum uppkomu nú smærri eldvörp eða borgir í hrauninu sjálfu, sem á eptir verða sem uppmjó, stærri og smærri fjárbyrgi, kringlótt í lögun, hol að innan og glasseruð með allra handa myndum og sléttu steingólfi að neðan og dyrum á sumum einhvers staðar út úr sjer.“ Í ferðabók sinni getur Sveinn auk þess um fjárborgir í Skaftafellssýslu og Landeyjum. Fjárborgir eru raunar eina húsaskjólið fyrir fé sem Sveinn minnist á og vekur það upp nokkrar spurningar, t.d. má velta fyrir sér hvort þær hafi verið nýjung í hans augum eða jafnvel hið gagnstæða, að þær hafi verið orðnar sjaldgæfar.

Hlíðarborg

Hlíðarborg.

Skúli Magnússon, fógeti, fékk sænskan mann, Hastfer nokkurn, til að reka sauðfjárbú á Elliðavatni. Þar áttu að fara fram skipulagðar kynbætur, einkum með tilliti til ullargæða. Hastfer gaf út leiðbeiningarrit um hirðingu sauðfjár þar sem hann gagnrýnir m.a. meðferð fjár á Suðurlandi. Hann minnist stuttlega á fjárborgir og telur þær ágætar til síns brúks. Því er ljóst að hann hefur séð þær eða heyrt af þeim í það minnsta. Helsti ókostur borganna þótti honum að þar var erfitt að fóðra fé vegna þess að moð vildi setjast í ullina og varð hún ekki hreinsuð nema með mestu erfiðismunum. Því mælir hann frekar með garðahúsum, eins og tíðkuðust norðanlands. Hafi menn gefið í borgum hefur heyið því ekki farið í þar til gerðar jötur eða garða og því viljað slæðast um gólfið.

Þorbjarnarstaðarborg

Þorbjarnarstaðarborg.

Magnús Ketilsson, sýslumaður í Dalasýslu og upplýsingarfrömuður, ritaði um flestar hliðar sauðfjárhirðingar næstur á eftir Hastfer í yfirgripsmiklu riti sem kom út árið 1778. Hann á varla til nógu mörg orð til að lýsa hrifningu sinni á fjárskýlum öðrum en húsum. Hann skilgreinir tvennskonar hringlaga skýli: fjárborgir og fjárbyrgi. Borgirnar eru skv. honum miklu sjaldgæfari og aðallega til á Austurlandi. Um þær segir hann að þær eigi að mjókka upp á við, það sé vandasamt að hlaða þær og aðeins á fárra manna færi.

Gvendarborg

Gvendarborg.

Fjárbyrgi, þ.e. opin hringlaga fjárskýli, staðhæfir hann hafi víða verið brúkuð til forna og sjáist enn þá rústir þeirra en þau séu nú víðast aflögð. „Þesse byrge brúkudu fornmenn til ad nýta ser þess betr vetrarbeitina, þvi vída er so landslage háttad, serdeiles á þeim jördum sem ega fialland, ad viss partr landsins verz lenge og slær þar úr þó annad af landinu legge under.“

Borgirnar þrjár

Borgirnar þrjár ofan Vogsósa.

Skv. Magnúsi voru byrgin aðallega notuð framan af vetrinum og stundum fram yfir jól en þá var farið að gefa fénu. Magnús hvetur menn mjög til að hlaða slík byrgi, enda geti það allir og ekki þurfi viðarskortur að letja menn til verksins. Þetta eru því viðarlaus mannvirki. Þau hafi marga aðra kosti, t.d. lofti þar vel um féð. Leiðbeiningar um hleðslu byrgja fylgja með kaflanum og eiga að henta sauðsvörtum almúganum sem ekkert kann í reikningslist skv. Magnúsi.

Hringurinn

Hringurinn.

Sveinn Pálsson lofar mjög dugnaðarbónda í Görðum á Álftanesi sem sumarið 1793 hafði nýlega látið gera nokkrar fjárborgir í grennd við bæ sinn. Fjárborgunum lýsir hann svo: „Þetta eru eins konar fjárhús, kringlótt og keilulaga og hlaðin þannig saman, að engin spýta er í þeim. Hver þeirra rúmar um 50 fjár.“ Virðist sem Sveinn sé hér að lýsa borgum sem hlaðnar voru alveg upp í topp.

Stakkavíkurborg

Stakkavíkurborg.

Árið 1837 sendi Hið íslenska bókmenntafélag út spurningalista til allra sóknarpresta á Íslandi til að fá upplýsingar um ýmislegt sem varðaði náttúrufar, örnefni og búskaparhætti. Ein spurninganna fjallaði um fjárborgir og beitarhús. Í Árnessýslu þekkjast borgir í sex sóknum og virðast hafa verið aðalfjárskýlin í Selvogi, a.m.k. er þar bara getið um fjárhús á einum bæ: í Krýsuvík.

Nesborgir

Nesborgir í Selvogi.

Hvergi er getið um fjárborgir í Gullbringusýslu og kemur kannski ekki á óvart, enda er íbúum þar oft úthúðað í heimildum fyrir slæma meðferð á sauðfé, sem reyndar var ekki mjög margt á þessu svæði.

Fjárborg

Við Hólmsborg.

Í lok 19. aldar ferðaðist Daniel Bruun víða um Ísland og kynnti sér fornar byggingarhefðir. Í umfjöllun um þaklaus hús minnist hann á tvær gerðir fjárborga: Hér er átt við hinar kringlóttu fjárborgir, sem mest er af á Suðvesturlandi, en þar gekk féð fyrrum úti allt árið en leitaði skjóls í fjárborgunum í illviðrum. Einfaldastar eru skjólborgirnar, sem opnar eru að ofan, en hinar fullkomnari eru hlaðnar saman í eins konar hvelfingu, með loftgat á toppnum, sem hægt var að loka. Borgirnar eru hlaðnar úr torfi eða grjóti, en hvort sem er, gengur efra lag alltaf ögn lengra inn í borgina en hið neðra, þar til allt nær saman og lokast í toppnum. Þá segir Bruun frá kringlóttum fjárborgum á Reykjanesskaga sem voru ýmist opnar eða hlaðnar saman í toppinn. Uppruna byggingarstílsins telur hann mega rekja til Hjaltlands og Írlands.

Fjárborg

Við Staðarborg.

Fornleifaskráning
Mikið verk er fyrir höndum að kanna gögn um fjárborgir sem hafa safnast við fornleifaskráningu á undanförnum árum. Í grófum dráttum virðist þó skráningin endurspegla þá mynd sem heimildir draga upp af fjárborgum hvað varðar dreifingu. Tóftir sem eru sagðar fjárborgir, oftast hringlaga, eru býsna algengar á Suðurlandi, t.d. í Rangárvallasýslu, Grafningi og Grímsnesi. Í Grímsnesi eru þær oft stór og sigin mannvirki, um eða yfir 10 m í þvermál en í Rangárvallasýslu finnast oftar lítil mannvirki sem virðast hafa verið topphlaðin, oft um 6 m í þvermál.

Fjárborg

Þorbjarnarstaðaborg.

Borgir eru líka algengar á Reykjanesi, oft mjög stæðilegar rústir, og vekur það upp spurningar um hvort þær séu flestar hlaðnar um eða eftir miðja 19. öld fyrst þeirra er ekki getið í sóknarlýsingum þar, eins og áður var reifað. Heimildir greina reyndar frá nokkrum borgum á Reykjanesi sem voru reistar á 19. öld en um þetta verður auðvitað ekkert alhæft. Í Kjós er fornleifaskráningu ekki lokið en þar virðast borgir þó fremur fátíðar og þær þekkjast ekki í Leirár- og Melasveit.

Djúpudalaborg

Djúpudalaborg í Selvogi.

Nokkur dæmi eru um að fjárborgir hafi verið aflagðar þegar betri hús komu til sögunnar. Stundum er þess beinlínis getið, t.d. var hætt að nota fjárborg á Úlfljótsvatni árið 1887 þegar byggð voru fjárhús, en oftar eru óbeinar vísbendingar um hið sama, t.d. eru Borgaörnefni oft tengd beitarhúsum og benda í það minnsta til að þau hafi verið reist þar sem áður voru borgir. Í því sambandi má nefna að beitarhús á Þorláksstöðum í Kjós eru í Borgarskarði, og sést greinilega á yfirborði að eldri byggingaleifar eru undir stórum húsum sem voru notuð fram á 20. öld.

Valgarðsborg

Valgarðsborg í Hlíðarseli.

Í Selvogi hafa fjárborgir verið í notkun fram á 19.-20. öld ef marka má ástand mannvirkjanna og þá frásögn sóknarlýsingar að þær hafi verið einu fjárskjólin á svæðinu á fyrri hluta 19. aldar. Á tveimur stöðum sjást skrýtnar rústir sem mætti túlka sem þróun frá borgum yfir í beitarhús – þ.e. engu líkara en borgarrústum hafi verið breytt í fjárhús. Þetta er augljóst á Hlíðarborg, þar sem beitarhús hafa verið reist inni í borginni sjálfri. Undir Borgarskörðum ekki langt frá er hringlaga rústahóll og hefur lítil fjárhúsrúst verið grafin inn í hann.
Selvogurinn var annars annálaður fyrir góðan útigang og þar hafa m.a. tvær jarðir fengið þá einkunn að vera sennilega bestu útigangsjarðir á öllu Íslandi. Í því samhengi er athyglisvert að í beitarhúsarústum á svæðinu sjást yfirleitt ekki hlöður, jötur eða garðar en það er önnur saga sem ekki verður rakin hér.

Fjárborg

Viðeyjarborg.

Samantekt og umræða
Fjárborgir þekkjast ekki af heimildum fyrr en á 18. öld og raunar er ekkert vitað um hvenær farið var að reisa þær hér á landi. Þá þegar eru borgir víða á undanhaldi, m.a. eru vísbendingar um að hjáleigur hafi verið reistar á gömlum fjárborgastæðum og sumir virðast aðeins þekkja mannvirkin af afspurn og rústum. Þrjár fjárborgarústir sem grafið hefur verið í staðfesta þetta og virðast allar hafa verið aflagðar fyrir 1721 eða mögulega skömmu eftir það.

Pétursborg

Pétursborg.

Á síðari hluta 18. aldar verður mönnum nokkuð tíðrætt um borgir og notkun þeirra eykst að nýju, m.a. fyrir tilstilli Magnúsar Ketilssonar og umbótamanna sem vildu auka gæði íslensku ullarinnar. Enn er verið að hlaða borgir á fyrri hluta 20. aldar og margar borgarrústir sem enn eru vel uppistandandi, t.d. á Reykjanesi og í Rangárvallasýslu, eru líklega hlaðnar á 19. öld.
Fjárborgirnar eiga sér bæði aðdáendur og andmælendur í heimildunum. Upplýsingarmenn virðast almennt hrifnir af þeim, aðallega af því að ekki þurfi við til byggingarinnar og líka séu þær góður kostur fyrir ullina sem var mikilvæg framleiðsluvara á 18. öld. Aðdáunin beinist líka auðsjáanlega að þeim bændum sem eru tilbúnir til að leggja eitthvað á sig til að reisa mannvirki sem eru ekki dæmigerð og ekki á allra færi – þannig geta fjárborgir verið tákn um framfarahug og hugsun sem nær út fyrir rammann. Aukin krafa um heygjöf virðist svo aðalorsök þess að síðla á 19. öld er frekar hvatt til fjárhúsbygginga, og allra helst til garðahúsa, enda hentaði illa að gefa í fjárborgum. Flest bendir til að þetta megi skýra með veðurfari og landsháttum, að borgirnar séu aðallega bundnar við svæði þar sem útigangur var mögulegur án gjafar og eftirlits sauðamanns.
Til gamans má geta þess að Ólafur Þorvaldsson telur í bók sinni Harðsporar upp helstu útigöngusvæði á landinu sem hann þekkir til: Nokkrar jarðir í Selvogi, Ölfusi og í Þingvallasveit, Biskupstungum, Rangárvallasýslu, Skaftafell o.fl. jarðir þar í nánd, Horn í Nesjum og líkast til fleiri jarðir á Suðaustur- og Austurlandi, t.d. Brú á Jökuldal og að lokum Melrakkasléttu. Þetta kemur nokkurn veginn heim og saman við hugmyndir um dreifingu fjárborga. Gamlir sauðir, sem þoldu útiganginn best, gáfu af sér meiri ull en annað fé, allt að 2 kg á ári en af ám og yngri sauðum fékkst yfirleitt minna eða tæp 1,5 kg. Þá var ullin talin best af sauðum en á hinn bóginn er mögulegt að hvoru tveggja, bæði ullarmagn og -gæði megi rekja til útigangsins fremur en líffræðilegra orsaka. Ullargæði eru einmitt ein meginástæða þess að menn mæla með fjárborgum að nýju á 18. öld, þegar ullin fór að skipta verulegu máli vegna Innréttinganna. Fjárborgir fyrir þann tíma gætu verið til marks um að menn hafi haft hugann sérstaklega við ullarframleiðslu þótt auðvitað hafi aðrar afurðir, kjöt, feiti og mjólk, vissulega einnig verið til staðar. Útigangur fjár og fjárborgir þurfa alls ekki að vera til marks um slæma meðferð, hnignun eða úrræðaleysi þótt þeirri skoðun sjáist bregða fyrir á 19. öldinni.

Árnaborg

Árnaborg.

Fjárhús tíðkuðust snemma hér á landi en bændur gætu hafa kosið útiganginn einfaldlega vegna þess að þannig var hægt að fá betri ull. Það má velta því upp hvort áhættan hafi þótt eðlileg og fjárfellir við og við einfaldlega verið hluti af lögmáli sem var öðrum þræði gert ráð fyrir. Meira að segja þótti sumum á 20. öld ekkert óeðlilegt við að nokkrar skjátur féllu úr hor á hverju vori. Á þetta minnir máltækið „að setja fé á Guð og gaddinn“, þ.e. fé var sett á útigang í þeirri von að sá almáttugi sæi aumur á því og skilaði lífsneista í skjátunum að vori.

Óttarsstaðaborg

Óttarsstaðaborg.

Hafi fjárhús þegar verið orðin nægilega mörg og stór skýrir það auðvitað hvers vegna menn þurftu ekki að ráðast í fjárborgahleðslu á 19. og 20. öld. Þetta er ósannað, enda hefur ekki verið grafið í nein fjárhús á svæðinu.”

Þess ber að geta að í dag eru þekktar a.m.k. 135 fjárborgir á Reykjanesskaga; í fyrrum landnámi Ingólfs.

Sjá MYNDIR.

Heimild:
-Árbók Hins íslenzka fornleifafélags – 101. árgangur 2010 (01.01.2010), Birna Lárusdóttir; Fjárborgir, bls. 57-80.

Þorbjarnarstaðaborg

Þorbjarnarstaðaborg.

Gíslaborg

Gengið var að Gíslaborg í Vogaheiði, Hringnum, Lyngólsborg og Auðnaborg í Strandarheiði.

Auðnaborg

Auðnaborg.

Gíslaborg er rústir gamallar fjárborgar á grónum hól. Norðaustan hans eru Gíslholtslágar. Í þeim er ferhyrnd hleðsla, nokkur stór. Ekki liggur í augum uppi hvaða tilgangi þetta mannvirki gegndi, en einn heimamanna, sem var með í för sagðist hafa heyrt að þarna hafi í heiðni verið blótstaður og gæti þetta því verið altari frá þeim tíma. Hann gat þess sérstaklega að þetta væri einungis ágiskun hlutaðeigandi.

Hringurinn

Hringurinn.

Norðaustar er Brunnastaðalangholt. Suðaustan undir því, í svokölluðum Langholtsdal, er falleg hálfhrunin fjárborg, sem heitir Hringurinn eða Langholtsbyrgið. Þótt borgin standi í nokkurri lægð rís hún þó hæst á smáhæð í lægðinni. Best er að nálgast hana úr suðri.
Skammt ofan við Hringinn er klapparhryggur, sem heitir Smalaskáli. Á eystri enda hans er Smalaskálavarða.
Norðaustan hringsins er Hlöðuneslangholt og Lynghóll norðaustan þess. Á sléttlendi neðan hólsins eru rústir gamallar fjárborgar, sem nú er orðin allgróin. Erfitt er að koma auga á borgina svo vel hafa þær samlagast umhverfi sínu. Norðvestan við Lyngholt er Arnarbæli og Kúadalur skammt suðvestar.
Austar eru Geldingahólar með Vatnshólinn í miðið. Gengið var vestan við Nyrðri-Geldingahólinn að löngu grónu holti, nefnt Borg.

Hringurinn

Hringurinn.

Ofarlega í holtinu eru rústir af beitarhúsum, tvær tóftir hlið við hlið og ein þvert á þær. Aðeins neðar í holtinu er greinilega nýrri fjárhústóft. Rétt ofan og austan við efri rústirnar er lítið vatnsstæði í klöpp, vel falið í viki norðan undir lágum hólnum.
Auðnaborgin er skammt norðaustar í grasmóa sunnan í grónum hól. Hún er nú nokkuð heilleg fjárrétt með stórum almenningi og tveimur dilkum, en uppi á hólnum við réttina eru rústir af a.m.k. tveimur kofum. Lítill stekkur er rétt neðan og vestan við borgina, en engar heimildir eru til um nafn hans.
Gengið var norður um Fögrulág með Skálholt á vinstri hönd og niður á Þórustaðastíg þar sem hann liggur upp í heiðina ofan Strandarvegar.
Auk fyrrnefndra fjárborga eru fleiri slíkar í heiðunum milli Reykjanesbrautar og Strandavegar. Nokkru austan við Auðnaborg er t.a.m. Þórustaðaborgin og austan hennar Staðarborgin. Skammt vestan Vogavegar er einnig Gvendarborg. Þær eru því a.m.k. sjö talsins. Ekki tekur nema u.þ.b. tvær klukkustundir að ganga svæðið frá Gvendarborg í vestri að Staðarborg í austri.

Heimildir:
-Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi – Sesselja G. Guðmundsdóttir – 1995.

Þórustaðaborg

Þórustaðaborg.

Djúpudalaborg

Vitað er um a.m.k. 140 fjárborgir og litlu færri beitarhús á Reykjanesskagnum svo ljóst er að víða hafa menn hlaðið sauðpeningnum skjól eða reft yfir hann undir það síðasta og það ekki að ástæðulausu. Lífið í þá daga snerist um að halda lífi í sauðkindinni – því sauðkindin hélt lífinu í mannfólkinu. Auk þessa var fyrir tíð og/eða samhliða fjárborg-unum víða hlaðið fyrir á þriðja hundrað skjóla í skútum og hellum á svæðinu. Enn í dag eru flestir þessir staðir bæði sjáanlegir og aðgengilegir.

Bekkjaskuti

Bekkjaskúti – fjárskjól.

Í tímaritinu “Bóndi”, 4. tbl. 31. dag martsmánaðar 1851 segir m.a. um fjárhúsbyggingu og sauðfjárrækt:
“Í mörgum sveitum hagar svo til, að ærnar verða að öllu samanlögðu einna arðsamastar af sauðpeningnum, sjeu þær dyggilegar hirtar og að öllu vel með þær farið.
Þar sem annars er bærilega landgott, þá er óhætt að láta ær liggja úti framan af vetri, þegar tíð er góð og nóg jörð, en allt fje skyldu menn þó hýsa, þegar það þíðir ekki lengur bæli sitt. Meðan ær liggja úti, þarf að ganga til þeirra á hverjum degi, og líta nákvæmlega eptir hvernig þær bera sig að jörðinni, og taka ætíð vandlega eptir í hvert skipti, hvert engri þeirra muni vera misdægurt; það er ætíð vissara að reka þær seint á hverju kvöldi að beitarhúsum eða fjárborg, eða þá skilja við þær á einhverjum öðrum óhultum stað, svo ekki sje hætt við þær hreki eða fenni, þó veður spillist bráðlega að nóttu til. Þegar farið er að hýsa þær, skal standa yfir þeim, og halda þeim vel til beitar, og veitir ekki af að láta þær snemma út og seint inn, þá dagur er stuttur; á meðan þær hafa góðar fyllar, þarf ekki að gefa þeim framan af vetri, og ekki fyrr en um jól, þar sem landgott er.”

Ottarsstadaborg-901

Óttarsstaðafjárborg.

Á fyrirspurnareyðublaði Þjóðminjasafnsins má lesa eftirfarandi: “Lýsið hleðslu á fjárborg, hleðsluefni, hæð veggja, dyrum og öðru er efnið varðar. Lýsið stærð ef auðið er. Voru jötur með veggjum? Voru til fjárborgir hlaðnar upp í topp án viða (topphlaðnar) ýmist úr grjóti eða hnausum? Voru fjárhús og fjárborgir í notkun samtímis eða voru fjárborgir yfirleitt notaðar á þeim bæjum þar sem fjárhús voru til? Hvernig var afstaða fjárborga til annarra húsa? Hvenær ársins voru fjárborgir notaðar?  Eru enn til uppistandandi fjárborgir frá eldri tíð? Eru kunnar rústir fjárborga? Minna örnefni á fjárborgir?”

Húshöfði

Húshöfði – Beitarhús og Jófríðarstaðasel.

Petursborg-21

Pétursborg.

“Beitarhús eru ákveðin gerð af fjárhúsum sem notuð voru á Íslandi fyrr á öldum, einkum norðanlands og austan. Þau voru oft langt frá bæjum og var ástæðan sú að ærnar eða sauðirnir sem þar voru hýstir voru settar út um veturinn og látnar bíta á meðan smalinn stóð yfir. Ef mikill snjór var mokaði hann ofan vellinum af fyrir sauðunum með varreku. Hugmyndin með staðsetningunni var að dreifa beitarálaginu. Beitarhús stóðu víða við fjöruna til að ærnar kæmust í fjörubeit og rústir af slíkum húsum er mjög víða að finna.”
Framangreind lýsing gefur vísbendingu um að beitarhús hafi nánast einungis verið til “norðanlands og austan” sbr. eftirfarandi skilgreiningu: “

Fjárhús utan túns, oft fjarri bæ, sem miðar að því að nýta útbeit eða fjörubeit. Hugtakið er oft notað í ft. og var talað um „að hafa fé á beitarhúsum“.

Pétursborg

Pétursborg og nágrenni – uppdráttur ÓSÁ.

Annað hugtak sem stundum er notað yfir beitarhús er „hagahús“.” Ekkert er því vitlausara ef tekið er mið af beitarhúsatóftum í öðrum landshlutum, t.a.m. á Reykjanesskaganum. Svo er að sjá, ef marka má heimildir sem og minjarnar sjálfar, að bæði hafa kot orðið til á grunni fjárborgar (Grænaborg í Reykjavík) og öfugt (Bakkakot í Mosfellssveit). Auk þess eru dæmi um að beitarhús orðið til á grunni íbúðarhúsa (Finnsstaðir). Þannig hafa bændur eðlilega í gegnum tíðina verið að endurnýta fyrirliggjandi byggingarefni að breyttum breytanda. Nýjustu dæmi þessa er bryggju- og vegagerð á 20. öldinni þegar vörður, garðar og önnur gömul mannvirki voru færð í endurnýjun lífdaga í nýjum mannvirkjum.

Heimildir m.a.:
-thjodminjasafn.is
-http://is.wikipedia.org/wiki/Beitarh%C3%BAs
-http://www.instarch.is/instarch/ordasafn/b/
-Bóndinn – 4. tbl. 31. dag martsmánaðar 1851

Bakkakotsborg

Bakkakotsborg.

Borgarkot

Krosshlaðin skjól má finna á a.m.k. þremur stöðum á Reykjanesskaganum, þ.e. við Borgarkot, á Njarðvíkurheiði og við Breiðagerði. Valdimar Samúelsson hefur skoðað þessi mannvirki með hliðsjón af því hvort þau hafi haft einhvern annan tilgang en að veita skepnum skjól fyrir veðrum og vindum. Hann hefur einnig verið í sambandi við FERLIR um önnur mannvirki á Skaganum er gætu tengst svipuðum mannvirkjum í öðrum löndum, einkum á víkingaslóðum vestanhafs.

Stóra-Krossskjól

Stóri-Krossgarður á Njarðvíkurheiði.

Samkvæmt mælingum Valdimars er Borgarkotskrossinn um 30 cm á hæð og lengdin er 14 metrar x 14 metrar. Garðar er mynda krossinn eru um 2 metrar á breidd. Mannvirkið er innan jarðlægs túngarðs um tóftir Borgarkots, skammt norðan þeirra. Því var raskað talsvert fyrir nokkrum árum er minkaveiðinn gengu þar berserksgang í leit að bráð sinni.
Breiðagerðiskrossinn er um 30 cm á hæð. Hann er hlaðinn á föstu bergi. Lengd á krossinum er 11 x 12 metrar og breidd garðanna er um 180 cm. Hann er því litlu minni en sá fyrrnefndi.
Krossinn fyrir innan og ofan Innri Njarðvík (sunnan Reykjanesbrautar) er hæstur eða um 60 til 70 cm þar sem hann er óhruninn og hefir sjálfssagt verið hærri fyrrum . Hann er stærstur af krossunum þrem eða 16 metra x 16 metrar, enda í enda. Garðar eru rúmir 2 metrar á breidd.
“Eftir þessar mælingar fór ég að spekúlera að það hlyti að vera einhvað meira við þessa krossa en það eina að vera skjólgarðar fyrir kindur þó ég viti hins vegar að kindur munu hafa notað þá sem skjólgarða.

Borgarkot

Krossskjól við Boargarkot – uppdráttur ÓSÁ.

Það sem kom í ljós eftir töluverða kortaskoðun og spekúlasjónir er það að allir þessir krossar eiga það sameiginlegt að hver og einn hefur mið af mjög sögulegum og landfræðilegum stöðum á sömu breiddarbaugslínu. Miðað við þessi gögn þá skera vestur og austur línur eftirtalda staði: Borgarkots kross á miðjan topp á Öræfajökli. Breiðagerðiskross á hæstu bungu á Ingólfsfjalli þ.e. Inghól sjálfan. Innri Njarðvíkurkrossinn fer beint í gegn um vörðurnar þrjár sunnan í Ingólfsfjalli.
Það væri gaman ef einhverjir geti sannreynt þetta en mér finnst þetta það merkilegt sögulega séð að þetta gæti orðið nánara rannsóknarefni.”
Að sjálfsögðu þurfa “krossskjólin” á Reykjanesskaganum ekki að hafa verið búin til fyrir kindur – upphaflega. Tilgangurinn gæti verið annar þótt skjólkenningin virðist nú nærtækust og sennilegust. En hvers vegna hlóðu menn þá ekki hringborgir á framangreindum stöðum til skjóls fyrir fé, eins og algengt var (þekktar eru um 70 slíkar á Skaganum)?

Borgarkot

Krossgarður við Borgarkot.

Borgarkotskrossinn er heima við bæ. Breiðagerðiskrossinn er skammt frá bæ. Innri-Njarðvíkurkrossinn er alllangt frá bæ. Þarna virðist því ekki vera um tengingu að ræða. Sá síðastnefndi er þó ekki langt frá Narfakotsborginni (Grænuborg), sem er hringhlaðin fjárborg.
Spurningin er hvort svarið við krosshleðslunum, ef það er annað en í fljótu bragði virðist, liggi í meiri nálægð við þau en að framan greinir – eitthvað sem menn gætu hafa haft í sjónlínu og verið þeim sameiginlegt gildi?
Krosshlaðin gerði veita skjól fyrir öllum áttum, líkt og hringhlaðnar fjárborgir. Þau hafa því þjónað sama tilgangi sem slík – en bara með öðru lagi.
En sem fyrr segir – hið augljósa og nærtækasta þarf ekki endilega að vera sennilegasta skýringin. Ef einhver hefur verið að velta þessu fyrir sér (því varla verður hjá því komist þar sem um áberandi mannvirki er að ræða) þá væri áhugavert að heyra frá hinum sama (ferlir@ferlir.is).

Stóri-krossgarður

Stóri-krossgarður.

Kaldársel

A.m.k. 142 fjárborgir eru þekktar á Reykjanesskaga; í fyrrum landnámi Ingólfs. Flestar eru borgirnar vel sýnilegar, en sumar þarf að gaumgæfa. Hinar fyrrnefndu rata jafnan inn í fornleifaskráningar, en hinar síðarnefndu ekki. Þannig er nokkurra fjárborga getið í fornleifaskráningu á Vatnsleysuströnd, en jafn margra er ógetið.

Birna Lárusdóttir skrifaði um “Fjárborgir” í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 2010:

Árbók Hins íslenska fornleifafélags 2010

Árbók Hins íslenska fornleifafélags 2010.

“Þótt fjárborgir séu oft hringlaga er það ekki algilt og bæði fornleifaskráning og heimildakönnun sýna að fleiri gerðir mannvirkja hafa verið kallaðar fjárborgir. Yfirleitt er hugtakið „borg“ þó notað um borghlaðin mannvirki, þ.e. hlaðin þannig að hleðslan dregst smám saman að sér, mjókkar upp á við, jafnvel svo hátt að hleðslur mætist í toppinn. Þau þurfa ekki endilega að vera hringlaga í grunninn þótt það sé algengt. Í slík hús á ekki að þurfa neitt timburverk ef vel er að verki staðið. Þetta skýrir sennilega af hverju fjárborgir undir þaki, eins og t.d. í Húsagarði, eru oft litlar, enda er væntanlega erfiðara að ná grjótinu saman í toppinn eftir því sem mannvirkið er stærra að grunnfleti. Opin hringlaga fjárskýli eru líka kölluð borgir eða fjárbyrgi, jafnvel þótt hleðslan halli ekki inn á við. Hugtakið fjárbyrgi er reyndar notað frjálslega í heimildum, um allskonar skýli fyrir fé, bæði þau sem eru náttúruleg, eins og t.d. hella, smáskúta og líka mannvirki eins og beitarhús og jafnvel stekki. Heimildir geta um ýmiss konar mannvirki önnur en fjárskýli sem hafa verið borghlaðin. Þar má nefna hlöður, fjós og sæluhús, þeirra frægast er líklega Hellukofinn á Hellisheiði. Fiskbyrgi eru oft borghlaðin en þau eru yfirleitt lítil, sjaldan meira en 2-3 m í þvermál og stundum aflöng. Þá eru til dæmium mannvirki sem eru kölluð Borgir og hafa sjálfsagt verið borghlaðin en gegndu annars konar hlutverki en að skýla fé, t.d. Borgir við Apavatn í Grímsnesi sem eru sagðar veiðihús Skálholtsbiskupa. Því er ekki sjálfgefið að hugtakið borg vísi á fjárborg og reyndar eru dæmi um að þau vísi ekki einu sinni á hringlaga mannvirki eða borghlaðin. Þannig er t.d. fjárborg í landi Reykjavíkur ferköntuð en ekki hringlaga og á Núpsstað er fjárborgsporöskjulaga aðhald, eiginlega rétt sem er hlaðin upp við Borgarklett.

Birna Lárusdóttir

Birna Lárusdóttir.

Þá eru fjárborgir á Melrakkasléttu og sennilega víðar á Norðausturlandi mjög mjó og aflöng hús eða skýli eins og síðar verður vikið að.
Fram að þessu hefur umfjöllun um fjárborgir hér á landi aðallega snúist um hvort þær gætu átt keltneskar rætur. Eru þær vangaveltur sprottnar af byggingarlaginu og því að dreifing þeirra virðist fylgja útbreiðslu örnefna sem hafa keltneskan uppruna. Þótt hugmyndirnar séu áhugaverðar út af fyrir sig má líka skoða fjárborgirnar út frá öðru sjónarhorni. Þær eru vitnisburður um ákveðinn þátt í sauðfjárrækt og mikilvægar sem hluti af þróunarsögu mannvirkja sem hafa verið notuð fyrir sauðfé. Sauðfjárrækt hefur alltaf skipað mikilvægan sess fyrir afkomu Íslendinga en á hinn bóginn er margt á huldu um þróun hennar og áherslur frá landnámi til nútíma þótt margt, bæði ritaðar heimildir og fornleifar, bendi til að sauðfé hafi verið tiltölulega fátt fyrst eftir landnám en fjölgað eftir því sem á leið.

Fjárborg

Fjárborg í Borgarholtsbrekkum í Reykjavík – ferköntuð.

Áður en lengra er haldið er nauðsynlegt að leggja grunn að sögu fjárborga. Þannig var hjáleigan Borg á Barkarstöðum í Fljótshlíð talin reist þar sem áður var brúkuð fjárborg. Borgarkot, sem var hjáleiga Miðdals í Mosfellssveit var sögð reist á fornu fjárborgarstæði og Másstaðabyrgi var heiti á gamalli fjárborg í landi Hofstaða í Miklaholtshreppi. Þetta gefur til kynna að fjárborgir hafi verið þekktar nokkru áður en þeir félagar gerðu víðreist, sennilega á 17. öld og er að auki vísbending þess að sumir bæir með orðliðinn borg í nafni sínu kunni að vera reistir á gömlum fjárborgarstæðum þótt ekki sé hægt að útiloka að um örnefnaskýringar sé að ræða.

Djúpudalaborg

Djúpudalaborg – topphlaðinn fjárborg í Ölfusi.

Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson geta um fjárborgir í Skaftafellssýslum um miðbik 18. aldar og hæla þeim nokkuð: “Fjárborgir kallast strýtulaga skýli, hlaðin úr torfi og grjóti. Eru þau kringlótt að lögun og dyr á þeim niðri við jörðu, svo lágar, að maður getur aðeins skriðið inn um þær, en í toppi borgarinnar er gat eða ljóri. Á Síðunni og víðar láta menn fé liggja í borgum þessum í stað fjárhúsa, einkum útigangsfé, og þrífst það miklu betur með þeim hætti. Stærð borganna er mismunandi, en hæðin 4-6 álnir. Á Síðunni hefir jarðeldurinn sums staðar skapað lík skýli. Eru það holar hraunhvelfingar. Þegar þær eru notaðar fyrirfjárbyrgi, er brotið gat á hlið þeirra, og það er vafalaust, að menn hafa tekið sér þessar hraunhvelfingar til fyrirmyndar, er þeir tóku að gera fjárborgirnar.” Í sömu heimild er minnst lauslega á að fé þrífist mjög vel í hellum og stórum fjárborgum á Rangárvöllum en ástandið í Árnes- og Rangárvallasýslum er þó almennt ekki beysið. Fé fellur þar oft hundruðum saman á vetrum, hirðingarlaust á útigangi.

Fjárborgir

Fjárborgir á Reykjanesskaga – 142 að tölu.

Ekki er einsdæmi að menn finni samsvörun milli eldvarpa og fjárborga eins og Eggert og Bjarni, því hið sama gerði Sveinn Pálsson í skýrslu um Mývatnselda nokkrum áratugum síðar. Hann lýsir atburðarásinni svo: „Á mörgum stöðum uppkomu nú smærri eldvörp eða borgir í hrauninu sjálfu, sem á eptir verða sem uppmjó, stærri og smærri fjárbyrgi, kringlótt í lögun, hol að innan og glasseruð með allra handa myndum og sléttu steingólfi að neðan og dyrum á sumum einhvers staðar út úr sjer.“
Í ferðabók sinni getur Sveinn auk þess um fjárborgir í Skaftafellssýslu og Landeyjum. Fjárborgir eru raunar eina húsaskjólið fyrir fé sem Sveinn minnist á og vekur það upp nokkrar spurningar, t.d. má velta fyrir sér hvort þær hafi verið nýjung í hans augum eða jafnvel hið gagnstæða, að þær hafi verið orðnar sjaldgæfar.
Á 18. öld var mikið talað fyrir umbótum í landbúnaði hér á landi. Útgáfa jókst mjög með tilkomu prentsmiðju í Hrappsey en fjöldi íslenskra rita var einnig prentaður í Kaupmannahöfn, m.a. mörg hagnýt uppfræðslurit. Búnaðarfræðsla var snar þáttur í þessum ritum, enda þótti mörgu ábótavant í íslenskum landbúnaði og ýmsir þeirrar skoðunar að það væri hægt að auka arðsemi sauðfjárræktar með tiltölulega lítilli fyrirhöfn. Með tilkomu Innréttinganna árið 1752 varð ullarframleiðsla mikilvægari en nokkru sinni fyrr. Skúli Magnússon, fógeti, fékk sænskan mann, Hastfer nokkurn, til að reka sauðfjárbú á Elliðavatni. Þar áttu að fara fram skipulagðar kynbætur, einkum með tilliti til ullargæða. Hastfer gaf út leiðbeiningarrit um hirðingu sauðfjár þar sem hann gagnrýnir m.a. meðferð fjár á Suðurlandi. Hann minnist stuttlega á fjárborgir og telur þær ágætar til síns brúks. Því er ljóst að hann hefur séð þær eða heyrt af þeim í það minnsta. Helsti ókostur borganna þótti honum að þar var erfitt að fóðra fé vegna þess að moð vildi setjast í ullina og varð hún ekki hreinsuð nema með mestu erfiðismunum. Því mælir hann frekar með garðahúsum, eins og tíðkuðust norðanlands. Hafi menn gefið í borgum hefur heyið því ekki farið í þar til gerðar jötur eða garða og því viljað slæðast um gólfið.

Hlíðarborg

Hlíðarborg í Selvogi – síðar stekkur.

Magnús Ketilsson, sýslumaður í Dalasýslu og upplýsingarfrömuður, ritaði um flestar hliðar sauðfjárhirðingar næstur á eftir Hastfer í yfirgripsmiklu riti sem kom út árið 1778. Hann á varla til nógu mörg orð til að lýsa hrifningu sinni á fjárskýlum öðrum en húsum. Hann skilgreinir tvennskonar hringlaga skýli: fjárborgir og fjárbyrgi. Borgirnar eru skv. honum miklu sjaldgæfari og aðallega til á Austurlandi. Um þær segir hann að þær eigi að mjókka upp á við, það sé vandasamt að hlaða þær og aðeins á fárra manna færi.

Óttarsstaðaborg

Óttarsstaðaborg í Hraunum.

Fjárbyrgi, þ.e. opin hringlaga fjárskýli, staðhæfir hann hafi víða verið brúkuð til forna og sjáist ennþá rústir þeirra en þau séu nú víðast aflögð. „Þesse byrge brúkudu fornmenn til ad nýtaser þess betr vetrarbeitina, þvi vída er so landslage háttad, serdeiles á þeim jördum sem ega fialland, ad viss partr landsins verz lenge og slær þar úrþó annad af landinu legge under.“

Pétursborg

Pétursborg.

Skv. Magnúsi voru byrgin aðallega notuð framan af vetrinum og stundum fram yfir jól en þá var farið að gefa fénu. Magnús hvetur menn mjög til að hlaða slík byrgi, enda geti það allir og ekki þurfi viðarskortur að letja menn til verksins. Þetta eru því viðarlaus mannvirki. Þau hafi marga aðra kosti, t.d. lofti þar vel um féð. Leiðbeiningar um hleðslu byrgja fylgja með kaflanum og eiga að henta sauðsvörtum almúganum sem ekkert kann í reikningslist skv. Magnúsi. Aðferðin er sú að búa til ferkantað líkan með því að raða upp steinvölum eða fiskbeinum og láta hvert stykki tákna tvær álnir, sem var rýmið sem ætla átti hverjum sauð. Á sama hátt skyldi mæla fyrir mannvirkinu sem átti að byggja, stinga svo hæl í miðju svæðisins og hnýta um hann snæri sem næði út í hornið á ferhyrningnum. Þá var auðveldlega hægt að marka fyrir hring með því að ganga með snærið kringum hælinn.

Þorbjarnarstaðaborg

Þorbjarnarstaðaborg í Hraunum.

Hér fylgir lýsing Magnúsar: “Af grióte skal byrged hlada ad innanverdu i midtlær, enn torf mábrúka ad utanverdu og er þó betra af grióte, því fe nýr sig opt vidþar sem þad finnur hentugleika þar til, og fer þá mold og sandr í ullina ef af torfe er hledslan utan. Þá hledslan er komen í midtlær ad utanverdu, er mer sagt ad á þeim gömlu Byrgium hafe vered ávalrbýngr, sem skagad hafe út allt í kríng, enn sídan hafe byrged vered uppdreged. Þessi býngr edr búnga á byrgiunum er ómissande, því þegar kafalded snakar í kríngum byrgid, þá hvirflar býngrinn því frá ser og slær því þá útfrá byrginu, so ei fýkr ofaní, og þó vilde eg hafa efst á byrginu kraga af hnaus, sem stæde allavega utaf, og ynne hann sama gagn og Býngrinn og munde alldrei inní slíkt byrge fenna. Byrgid skylde vera í þad minsta mannhæd og dyrnar í þá átt, semsíst stæde uppá. Dyrnar skyldu vera lágar med hurd fyrer. Þess vileg her um hurdina geta á öllum þvílíkum byrgium og hagahúsum og eins selhúsum, þá ei er í þeim vered, ad hún se fráteken, því eg hefe vitad skepnur svelta til dauds med því móte, ad þær hafainnfared af forvitne edr í óvedre og hurdin sidan aptrdotted, so eihafa útkomez. Þess háttar vott þikiast menn siá í þessum byrgium,sosem smalamadrinn hafe haft þar sitt adsetr og hægt er so um adbúa í byrginu ad hann hafe þar fullgott, enda má so opt ástanda adþetta se harla naudsynlegt, því opt kann þad til ad vilia ad hann ei heimkomez. Byrgid á ad vera flórad, so því verde hreinu halded, því under því er komed fiaarins haalfa líf ad þad verde ei óhreint.”

Hólmsborg

Hólmsborg.

Það er ekki ljóst hvort rit Magnúsar hafði mikil áhrif á bændur þótt landstjórnin hafi látið dreifa því ókeypis meðal alþýðu, hvort þeir kepptust nú við að hlaða borgir og byrgi. Þó má nefna að árið 1783, fimm árum eftir útkomu ritsins, voru fjárborgir enn taldar óvíða nema kannski helst á Austurlandi. Þó var vitað um þrjár slíkar heima við bæinn á Draghálsi í Svínadal: „Eru þær hladnar svo lángt upp og á sig, at seinastverdr eptir op-korn at eins í kolli þeirra; vandi er at hlada þær, og verdtat siá nettan ritlíng um þat,“ segir í ritgerð um hlöður eftir óþekktan höfund – og með ritlingnum er væntanlega átt við rit Magnúsar.

Garðahverfi

Fjárborg við Garðastekk.

Tíu árum eftir að þessi orð voru rituð lofar Sveinn Pálsson mjög dugnaðarbónda í Görðum á Álftanesi sem sumarið 1793 hafði nýlega látið gera nokkrar fjárborgir í grennd við bæ sinn. Fjárborgunum lýsir hann svo: „Þetta eru eins konar fjárhús, kringlótt og keilulaga og hlaðin þannig saman, að engin spýta er í þeim. Hver þeirra rúmar um 50 fjár.“ Virðist sem Sveinn sé hér að lýsa borgum sem hlaðnar voru alveg upp í topp.

Staðarborg

Staðarborg.

Árið 1837 sendi Hið íslenska bókmenntafélag út spurningalista til allra sóknarpresta á Íslandi til að fá upplýsingar um ýmislegt sem varðaði náttúrufar, örnefni og búskaparhætti. Ein spurninganna fjallaði um fjárborgir og beitarhús. Í stuttu máli er niðurstaðan sú að fjárborgir voru í flestum sóknum í Skaftafells- og Rangárvallasýslu – þar af voru tvær nýhlaðnar í Efri-Holtaþingum. Í tveimur sóknum í Skaftafellssýslu, Bjarnarness- og Hoffellssókn, er notkun þeirra þó á undanhaldi, að því er virðist því garðahús voru tekin að skjóta upp kollinum. Í Árnessýslu þekkjast borgir í sex sóknum og virðast hafa verið aðalfjárskýlin í Selvogi, a.m.k. er þar bara getið um fjárhús á einum bæ; í Krýsuvík. Í Klausturhóla- og Búrfellssókn í Grímsnesi var fjárborg á einum ónafngreindum bæ.

Stóra-Krossskjól

Stóra-Krossskjól á Njarðvíkurheiði.

Hvergi er getið um fjárborgir í Gullbringusýslu og kemur kannski ekki á óvart, enda er íbúum þar oft úthúðað í heimildum fyrir slæma meðferð á sauðfé, sem reyndar var ekki mjög margt á þessu svæði. Í Snæfells- og Hnappadalssýslu þekktust hvergi fjárborgir nema í Helgafellseyjum og á Vestfjörðum er næstum hvergi minnst á fjárborgir nema í Holtssókn, enþar eru þær nefndar hlöð.

Gvendarborg

Gvendarborg á Vatnsleysuheiði.

Aðeins einn sóknarprestur annar á Vestfjörðumminnist á borgir eða hlöð, í Rafnseyrarkirkjusókn. Þá voru mannvirkin aflögð en ekki vitað hvers vegna. Hvergi er minnst á fjárborgir í Húnavatnssýslum en í Skagafirði segir sóknarpresturinn í Goðdala- og Ábæjarprestakalli að fjárborgir kallist fremur „við sjósíðuna“ og er þar væntanlega að skýra hvers vegna þær þekkist ekki í hans sókn. Eyfirðingar minnast ekki á eina einustu fjárborg. Þegar komið er austur í Múlasýslur kannast prestarnir í Skeggjastaða- og Desjarmýrarsókn við fjárborgir á sjávarbæjum. Í Hólmasókn er getið um borgir á fáeinum bæjum á útsveit, en þær voru aðeins notaðar fyrri part vetrar, meðan ekki var farið að gefa.

Árnaborg

Árnaborg ofan Garðs.

Hér er rétt að nefna að fjárborgir á Melrakkasléttu og sennilega víðar á Norðausturlandi hafa verið fjölbreytilegri mannvirki en annarsstaðar erlýst. Í Ferðabók Olaviusar er sagt frá fjárborgum sem voru einhverskonar hús, gerð úr ótilhöggnum rekaviðartrjám sem voru reist upp á endann, þakið lagt flatt yfir og þakið með torfi.
Ef til vill voru þau svipuð og svonefndar sandborgir sem Guðmundur Þorsteinsson lýsti síðar á sama svæði, langar tóftir og afar mjóar, garðalausar. Mokað var út úr þeim jafnóðum og söfnuðust oft upp miklir sand- og taðhaugar á skömmum tíma. Þá mun hafa verið venja að taka niður þakið, gera nýja tóft til hliðar við þá gömlu og þekja hana. Heimildarmaður Guðmundar hefur bent honum á að raðir af slíkum tóftum séu víða hlið við hlið á Melrakkasléttu.

Stakkavíkurborg

Stakkavíkurborg.

Í lok 19. aldar ferðaðist Daniel Bruun víða um Ísland og kynnti sér fornar byggingarhefðir. Í umfjöllun um þaklaus hús minnist hann á tvær gerðir fjárborga: “Hér er átt við hinar kringlóttu fjárborgir, sem mest er af á Suðvesturlandi, en þar gekk féð fyrrum úti allt árið en leitaði skjóls í fjárborgunum í illviðrum. Einfaldastar eru skjólborgirnar, sem opnar eru að ofan, en hinar fullkomnari eru hlaðnar saman í eins konar hvelfingu, með loftgat á toppnum, sem hægt var að loka. Borgirnar eru hlaðnar úr torfi eða grjóti, en hvort sem er, gengur efra lag alltaf ögn lengra inn í borgina en hið neðra, þar til allt nær saman og lokast í toppnum.”
Þá segir Bruun frá kringlóttum fjárborgum á Reykjanesskaga sem voru ýmist opnar eða hlaðnar saman í toppinn. Uppruna byggingarstílsins telur hann mega rekja til Hjaltlands og Írlands.

Vogsósaborgir

Vogsósaborgir.

Með tilkomu búnaðarrita á síðari hluta 19. aldar fæst nokkuð nýtt sjónarhorn á meðferð og aðbúnað fjár, en þar var yfirleitt lögð áhersla á að fóður væri til handa öllum búfénaði og ekki treyst á útigang einan og sér. Dýraverndarsjónarmið voru komin til sögunnar og ekki lengur talið eðlilegt að afföll yrðu af fé, jafnvel í slæmu árferði. „Að gefa á gadd“ þótti ekki viðunandi. Urðu þá fjárborgir hjá sumum tákn um fremur illa meðferð á fénaði, enda virðist hafa verið algengt að því fé sem haft var á borgunum hafi ekki verið ætlað fóður nema að takmörkuðu leyti enda óhentugt að gefa í þeim ef marka má orð Hastfers um 100 árum fyrr. Í Búnaðarriti 1893 segir Sæmundur Eyúlfsson: “Það er margt, sem bendir til þess, að meðferð á kvikfje hafi aldrei verið svo ill sem hún var orðin á síðara hluta 18. aldar og fyrra hluta þessarar aldar. Þá var það mjög títt á suðurlandi, að engin hús voru til fyrir fullorðið fje nema fjárborgir; þar var fjenu hleypt inn í stórhríðum. Þá er langvinnar hagleysur gengu, og bersýnilegt var,að fjeð mundi deyja úr hungri, væri því engin björg veitt, var því gefið hey einhvers staðar úti á klakanum. – Því var „gefið á gadd“.”

Hringurinn

Fjárborgin Hringurinn á Vatnsleysuströnd.

Mönnum eins og Sæmundi, sem lýsa ófremdarástandi í landbúnaði á 19. öld er nokkuð tamt að líta á það sem afleiðingu hnignunar. Á söguöldinni hafi allir haft hey og hús, meira að segja fyrir sauði, en þeir voru annars í seinni tíð oftast hafðir á útigangi yfir veturinn meðan ær og lömb áttu víðast hvar von á húsaskjóli og einhverri gjöf. Sauðir voru harðgerðari en ær og lömb og líklegri til að lifa af veturinn. Af heimildum að dæma virðist langalgengast að borgirnar hafi verið notaðar fyrir þá þótt það sé auðvitað ekki alltaf tekið fram.”

Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags 2010, Fjárborgir – Birna Lárusdóttir, bls. 57-65.

Óbrennishólmi

Fjárborg eða virki í Óbrennishólma.

Portfolio Items