Ás – Hellishraunsskjól – eyðilegging I

Þegar FERLIR skoðaði Hellishraunsskjólið í Dalnum norðan Hamraness 23. febrúar 2023 kom í ljós að því hafði verið rústað með stórvirkum vinnuvélum – svo vel að ekki var einn einasti sentimeter eftir af þessu fyrrum fjárskjóli frá Ási.

Ekki er minnst á fjárskjólið í örnefnalýsingu Ara Gíslansonar fyrir Ás. Þar segir einungis: „Þá fer að nálgast jafnsléttuna, og taka þar við Ásflatir. Þær eru fyrir botni dals þess, er myndast milli Grísaness og Hamraness.“

Gísli Sigurðsson getur um skjólið í örnefnalýsingu sinni fyrir Ás: „Línan liggur af hálsinum yfir svonefnt Hellisdalshraun, sem liggur í Hellisdal, en austast, innst í hrauntungunni, er Hellirinn eða Hellishraunsskjól. Hann var í eina tíð vel upp hlaðinn, en er nú saman hruninn.“

FERLIR fjallaði um Hellishraunssfjárskjólið í umfjöllun um svæðið árið 2019. Þar var m.a. vísað til takmarkaðrar fornleifaskráningar frá árinu 2015 á vegum Byggðasafns Hafnarfjarðar, sem síðari skráningaraðili vegna deiliskipulags þess frá árinu 2019 vísaði athugasemdalaust til, án þess þó að tiltaka verðmæti minjanna með hliðsjón af heildar búseturlandslagi jarðarinnar sem og nálægðarinnar við aðrar slíkar.

Í „Fornleifaskráningu vegna deiliskipulags; Hafnarfjörður – Hamranes“ eftir Heiðrúnu Evu Konráðsdóttur, sagnfræðing fyrir Byggðasafn Hafnarfjarðar 2019 segir um Hellishraunsskjólið (sem reyndar er án tilvísunar til örnefnalýsingar Gísla Sigurðssonar):

Fornleifaskráning
Hamranes 2061-1
Fornleifa nr.: 2061-1
Hlutverk: Fjárskýli
Tegund: Hleðsla
Aldur: 1550-1900
Hnit: 355825,924 396542,873
Staðarhættir: Hellirinn er norðan í hraunrana, rétt sunnan við veg sem er frá spennistöðinni upp á Ásfjall.

Lýsing: Fjárhellirinn er á svæði sem merkt er J á korti yfir ný byggingasvæði í landi Hvaleyrar, Hamranes. Hann er rétt sunnan við veg sem er frá spennistöðinni upp á Ásfjall, svokallaðan línuveg. Hellirinn sem er norðan í hraunrana, er í smá sveig um 8 m langur og opinn á móti norðaustri. Hleðslur sem hafa verið veggjahleðslur í hellinum hafa hrunið inn í hellinn og er hann illfær. Í athugasemdum Katrínar Gunnarsdóttur í fornleifaskýrslunni Fornleifaskráning í landi Hvaleyrar og Grísaness. Hafnarfirði frá árinu 2005 segir: „Þar sem hleðslur fjárhellisins hafa hrunið niður og varla mögulegt að segja til um hvar og hvernig þær hafa verið, er ekki ástæða til að varðveita hellinn sem heimild um búsetuhætti fyrri tíma.“

Minjagildi: Lítið
Hætta: Hætta
Hættuorsök: Vegna bygginga
Ástand: Greinanlegar fornleifar

Vísað til óaðgengilegrar fornleifaskráningar Katrínar Gunnarsdóttur í fornleifaskýrslunni – „Fornleifaskráning í landi Hvaleyrar og Grísaness fyrir Byggðasafn Hafnarfjarðar, Hafnarfirði frá árinu 2005“. Í þeirri skráningu er einungis einnar fornleifar getið á svæðinu, þ.e. fjárskjólinu ótilgreinda. Ekkert er minnst á götur þær er lágu um „Dalinn“ að og frá Ási og nálægum bæ, Hvaleyri, þ.e. Hrauntungustíg, Stórhöfðastíg, selstígana frá Ási að Ásseli og frá Hvaleyri að Hvaleyrarseli við Hvaleyrarvatn. Svo virðist sem hlutaðeigendur hafi fyrrum farið í þyrlum á millum bæja og selja, þrátt fyrir að allar þessar götur hafi verið vel greinilegar áður en framkvæmdir hófust við svonefna „Skarðshlíð“.

Ekki er getið um fjárskjólið í „Fornleifaskrá Hafnarfjarðar VIII“, unna af Atla Rúnarssyni fyrir Byggðasafn Hafnarfjarðar 2021. Sú skráning er reyndar meingölluð. Í henni eru t.d. nútímaminjar skráðar sem fornleifar, hleðslur undir seinni tíma girðingar skráðar sem „vörslugarðar“ eða „merkjagarðar“, nútíma ræsi skráð sem fornar götur o.s.frv. Hins vegar er ógetið ýmissa merkra minja á svæðinu. Lítið sem ekkert samráð virðist hafa verið við þá núlifandi er gerst til þekkja fornleifa innan umdæmisins.

Þegar fornleifar eru annars vegar ráða Lög um menningarminjar frá árinu 2012. Þar segir m.a.:

3. gr.

Fornminjar.
Fornminjar samkvæmt lögum þessum eru annars vegar forngripir og hins vegar fornleifar.
Forngripir eru lausamunir 100 ára og eldri sem menn hafa notað eða mannaverk eru á og fundist hafa í eða á jörðu eða jökli, í vatni eða sjó. Skip og bátar frá því fyrir 1950 teljast til forngripa. Til forngripa teljast einnig leifar af líkömum manna og hræjum dýra sem finnast í fornleifum, svo sem fornum haugum, dysjum og leiðum.
Fornleifar teljast hvers kyns mannvistarleifar, á landi, í jörðu, í jökli, sjó eða vatni, sem menn hafa gert eða mannaverk eru á og eru 100 ára og eldri, svo sem: búsetulandslag, skrúðgarðar og kirkjugarðar, byggðaleifar, bæjarstæði og bæjarleifar ásamt tilheyrandi leifum mannvirkja og öskuhauga, húsaleifar hvers kyns, svo sem leifar kirkna, bænhúsa, klaustra, þingstaða og búða, leifar af verbúðum, naustum og verslunarstöðum og byggðaleifar í hellum og skútum, vinnustaðir þar sem aflað var fanga, svo sem leifar af seljum, verstöðvum, bólum, mógröfum, kolagröfum og rauðablæstri, tún- og akurgerði, leifar rétta, áveitumannvirki og aðrar ræktunarminjar, svo og leifar eftir veiðar til sjávar og sveita, vegir og götur, leifar af stíflum, leifar af brúm og öðrum samgöngumannvirkjum, vöð, varir, leifar hafnarmannvirkja og bátalægi, slippir, ferjustaðir, kláfar, vörður og önnur vega- og siglingamerki ásamt kennileitum þeirra, virki og skansar og leifar af öðrum varnarmannvirkjum, þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð, áletranir, myndir eða önnur verksummerki af manna völdum í hellum eða skútum, á klettum, klöppum eða jarðföstum steinum og minningarmörk í kirkjugörðum, haugar, dysjar og aðrir greftrunarstaðir úr heiðnum eða kristnum sið, skipsflök eða hlutar þeirra.

Fornminjar njóta friðunar nema annað sé ákveðið af Minjastofnun Íslands.

13. gr.

Minjaverðir.
Minjaverðir eru starfsmenn Minjastofnunar Íslands og sinna þeim verkefnum sem undir stofnunina heyra samkvæmt nánari fyrirmælum forstöðumanns. Minjaverðir skulu hafa háskólamenntun og sérþekkingu á einhverju þeirra fagsviða sem undir stofnunina falla.
Í þjónustusamningi milli Minjastofnunar Íslands og Þjóðminjasafns Íslands má fela minjavörðum eftirlit með minjum sem heyra undir Þjóðminjasafn Íslands.

15. gr.

Skráning og skil á gögnum.
Minjastofnun Íslands hefur yfirumsjón með skráningu fornleifa og friðaðra og friðlýstra húsa og mannvirkja.
Stofnunin heldur heildarskrár yfir allar þekktar fornleifar og friðuð og friðlýst hús og mannvirki á landinu. Stofnunin birtir skrárnar og skulu þær vera aðgengilegar á miðlægum gagnagrunni.
Minjastofnun Íslands er heimilt að fela tilteknum einstaklingum eða stofnunum er búa yfir sérþekkingu og reynslu á sviði skráningar fornleifa, húsa og mannvirkja afmörkuð könnunar- og skráningarstörf fyrir stofnunina.
Öll gögn sem varða skráningu fornleifa, friðaðra og friðlýstra húsa og mannvirkja skulu afhent Minjastofnun Íslands. Skráningarskýrslur skulu afhentar stofnuninni á rafrænu formi. Eintök af skránum skulu afhent hlutaðeigandi skipulagsyfirvöldum á rafrænu formi.
Fornleifa-, húsa- og mannvirkjaskráningu á tilteknu svæði telst ekki lokið fyrr en skráin hefur hlotið staðfestingu Minjastofnunar Íslands. Stofnunin skal veita skipulagsyfirvöldum, byggingarfulltrúum og náttúruverndaryfirvöldum aðgang að skráningargögnum í vörslu stofnunarinnar.
Minjastofnun Íslands setur reglur um skráningu fornleifa og friðaðra og friðlýstra húsa og mannvirkja og skil á gögnum þar að lútandi að höfðu samráði við Samband íslenskra sveitarfélaga.

16. gr.

Skráning vegna skipulags og undirbúnings framkvæmda.
Skráning fornleifa, húsa og mannvirkja skal fara fram áður en gengið er frá aðalskipulagi eða deiliskipulagi. Áður en deiliskipulag er afgreitt eða leyfi til framkvæmda eða rannsókna er gefið út skal skráning ætíð fara fram á vettvangi. Minjastofnun Íslands setur reglur um lágmarkskröfur sem gera skal til skráningar fyrir hvert skipulagsstig og er heimilt að gera samkomulag við skipulagsyfirvöld um framvindu skráningarstarfsins enda sé tryggt að því verði lokið innan hæfilegs tíma.

Sá sem ber ábyrgð á skipulagsgerð í samræmi við skipulagslög skal standa straum af kostnaði við skráninguna. Ríkissjóður skal þó bera kostnað af fornleifaskráningu sem fram fer innan þjóðlendu nema um annað hafi verið samið. Skulu skipulagsyfirvöld hafa samráð við Minjastofnun Íslands um tilhögun skráningar eða endurskoðun á fyrri fornleifa-, húsa- og mannvirkjaskrám með hliðsjón af fyrirhuguðum breytingum á skipulagi. Óheimilt er að veita leyfi til framkvæmda án undanfarandi fornleifa-, húsa- og mannvirkjaskráningar. Þegar sérstaklega stendur á getur Minjastofnun Íslands veitt undanþágu fyrir framkvæmdum með tilteknum skilyrðum.
Skipulagsyfirvöld skulu tilkynna Minjastofnun Íslands um gerð skipulagsáætlana og verulegar breytingar á þeim og um gerð skýrslna um mat á umhverfisáhrifum.
Skylt er að heimila þá för um landareign sem nauðsynleg getur talist við framkvæmd skráningar sem gerð er fyrir opinbera aðila. Ber að sýna landeiganda tillitssemi og valda ekki raski eða ónæði að þarflausu.

21. gr.

Verndun fornleifa.
Fornleifum, sbr. 3. mgr. 3. gr., jafnt þeim sem eru friðlýstar sem þjóðminjar og þeim sem njóta friðunar í krafti aldurs, má enginn, hvorki landeigandi, ábúandi, framkvæmdaraðili né nokkur annar, spilla, granda eða breyta, hylja, laga, aflaga eða flytja úr stað nema með leyfi Minjastofnunar Íslands.
Eigendur og ábúendur jarða skulu hlúa að fornleifum á landareignum sínum og viðhalda umhverfi þeirra eftir því sem sanngjarnt getur talist. Minjastofnun Íslands er skylt að veita ráðgjöf og leiðbeiningar í því sambandi.
Minjastofnun Íslands gerir nauðsynlegar ráðstafanir til verndar fornleifum, viðhalds eða endurbóta, en áður skal gera landeiganda eða ábúanda viðvart um þær. Ef nauðsyn krefur lætur Minjastofnun Íslands rannsaka fornleifar með uppgreftri eða á annan hátt.
Friðlýstum fornleifum skal viðhaldið á kostnað ríkisins. Minjastofnun Íslands ber ábyrgð á friðlýstum fornleifum og semur verk- og fjárhagsáætlun um viðhald þeirra.

23. gr.

Fornleifar í hættu.
Hver sá sem verður var við að fornleifar liggi undir skemmdum skal gera Minjastofnun Íslands viðvart án tafar.
Ef fyrirsjáanlegt er að minjastaður spillist vegna breyttrar landnotkunar eða framkvæmda skal framkvæmdaraðili eða viðkomandi sveitarfélag gera Minjastofnun Íslands viðvart með sannanlegum hætti með minnst fjögurra vikna fyrirvara áður en áætlaðar framkvæmdir hefjast og lýsa þeim breytingum er af framkvæmd mun leiða.
Minjastofnun Íslands ákveður að undangenginni vettvangskönnun hvort frekari rannsóknar er þörf, hvort gera skuli tillögu um friðlýsingu eða hvort fornleifarnar megi víkja og þá með hvaða skilmálum. Óheimilt er að veita leyfi til framkvæmda fyrr en ákvörðun Minjastofnunar Íslands liggur fyrir.

Stofnunin skal hafa samráð við Umhverfisstofnun þegar fjallað er um blandaðar minjar, þ.e. menningarminjar sem einnig teljast til náttúruminja.

Í „Aðalskipulagi Hafnarfjarðar 2013-12025“ er vísað til greinagerðar 19. apríl 2014: „Fornleifaskráning hefur verið unnin fyrir Velli, Selhraun, Ásland, Hvaleyri, Sléttuhlíð og Hleinar að Langeyrarmölum, auk nokkurra minni svæða, einkum í tengslum við þéttingu byggðar„. Þessara greinargerða er getið í heimildaskrá aðalskipulagsins.

Fornleifaskráning í landi Áss í Hafnarfirði var unnin af Katrínu Gunnarsdóttur fyrir Byggðasafn Hafnarfjarðar, janúar 2005.

Hvorki er í þeim heimildum vísað í fyrirliggjandi örnefnalýsingar né er merkra minja getið. Skráningunni verður að teljast verulega ábótavant.

Í greinargerð með tillögu að deiliskipulagi fyrir Hamranes segir:
2.3 Menningarminjar.
„Engar þekktar fornleifar eru á svæðinu skv. forleifaskráningu sem unnin var af Byggðasafni Hafnarfjarðar árið 2019 vegna fyrirhugaðrar vinnu við deiliskipulagningu Hamranes„.

Í „Aðalskipulagi Hafnarfjarðar 2013-2025“ er fjárskjólsins ekki getið.

Ljóst er skv. fyrirliggjandi gögnum að Minjastofnun hafði verið upplýst um fornminjarnar og stofnunin hafði sent hlutaðeigandi hjá Hafnarfjarðarbæ varnaðarorð vegna þeirra í tíma, þ.e. árið 2020.

Þann 24. febrúar 2023 var Henny Hafsteinsdóttur, minjaverði Reykjavíkur og nágrennis hjá Minjastofnun, sent eftirfarandi:

„Sæl,
Sendi þér ábendingu um Hellishraunsskjólið í Áslandi í Hafnarfirði.

Í dag lítur skjólið út sbr. meðfylgjandi myndum; ekki sentimeter eftir af því með þriggja akreina götu í ofanílag. Væntanlega hefur einhver tekið ákvörðun um eyðingu þessa. Fróðlegt væri að fá upplýst hver það gerði og með hvaða rökum?„

FERLIR mun fylgjast með framvindu málsins og uppfæra umfjöllunina til samræmis eftir því sem fram vindur. Spurningin er; var tekin meðvituð ákvörðun um eyðingu framangreindra minja og þá af hverjum? Getur verið að lögmæld skráning fornleifa skipti í raun litlu þegar eyðileggingu þeirra er lokið. „Úps“ er gjarnan svar verktaka eftir að hafa farið með stórvirkar vinnuvélar yfir fornleifar, „án vitundar vits“, að eigin sögn.
Hveru mikið mark er takandi á ákvæðum laga um vernd og varðveislu fornleifa hér á landi eða eru fornleifaskráningar bara svo lélegar að ekki er mark á þeim takandi?…