landamerki – Ferlir

Tag Archive for: landamerki

Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi

Í B.A.-ritgerð Bryndísar Súsönnu Þórhallsdóttur, „Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi“ í fornleifafræði frá árinu 2021 segir m.a. um efnið [hafa ber í huga að hér er verið að fjalla um landamerkri á vestanverðum Reykjanesskaga, en ekki á Reykjanesinu sem slíku, enda er það einungis smábleðill á fyrrum landamerkjum Hafnahrepps og Grindavíkur]:

Saga landamerkja og örnefna á Reykjanesi

Reykjanesskagi – fyrrum landnám Ingólfs – kort Björns Gunnlaugssonar 1844.

Ekki hefur verið skrifað mikið um landamerki hérlendis. Iðulega virðast þau einungis vera partur af heildar örnefnaskráningu en eru yfirleitt ekki rannsökuð út af fyrir sig. Þau eru yfirleitt bara nýtt til þess, eins og nafnið bendir til, til að marka línuna milli tveggja eða fleiri jarða. En hér skal úr því bæta, að minnsta kosti fyrir Reykjanesið. [Hér hefur gleymst að geta um starf Óbyggðarnefndar HÉR og HÉR.]
Reykjanesskaginn er á suðvesturhorni Íslands, suður af Faxaflóanum og er svolítið í laginu eins og fótur sem teygir sig vestur í átt að Snæfellsnesinu. Skaginn er gerður upp af Reykjanesinu, Miðnesinu (áður Rosmhvalanes) og Garðskaganum. Á honum eru Keflavík, Njarðvík, Hafnir og Ásbrú, nú undir Reykjanesbær; Garður og Sandgerði, sem í dag heitir Suðurnesjabær; Grindavík og Vogar á Vatnsleysuströnd, sem eru sitthvort bæjarfélagið, ásamt stökum bújörðum.

Húshólmi í Ögmundarhrauni. Minjar frá upphafi byggðar hér á landi.

Þó að ekki séu til mikið um skrifaðar heimildir fyrir búsetu á Reykjanesinu fyrstu 300 árin eða svo virðist það hafa þó verið svo til samfelld frá landnámi. Fyrstu heimildir um það má finna í Landnámu þar sem talað er um Rosmhvalanes (Landnáma, bók 1, bls. 392; bók 2, bls.167), Grindavíkur (Landnáma, bók 2, bls. 331) og Krýsuvík (Landnáma, 2, bls. 302, 132), en einnig á nokkrum stöðum í DI (DI II, bls. 76, DI VII, bls. 457-458). Það virðist vera sem magn jarða á Rosmhvalanesinu og Vatnsleysustrandarhreppi voru komnar í byggð á 13. öld þegar elstu öruggu skriflegu heimildirnar koma fram. Margar þær jarða sem eru nafngreindar í skjölum þessum eru í byggð í dag, ýmist sem bújörð eða bæjarfélag en þó er eitthvað um eyðijarðir. Bæjarfélögin verða því tekin fyrir hver á fætur öðru og skoðað verður merkin þeirra. Sumar jarðirnar hafa landamerkjabréf en þar sem þau eru ekki að finna verður rýnt í ýmis konar nýrra efni.

Njarðvík

Innri-Njarðvík – Áki Grenz.

Njarðvíkurnar eiga sér langa sögu og virðist verið orðin kirkjujörð tiltölulega snemma. Þær skiptast í dag í Ytri- og Innri-Njarðvík en heyra þó báðar [nú] undir Reykjanesbæ.
Það eru ekki til miklar heimildir fyrir Njarðvíkurnar á miðöldum. Það er talað um þær í rekjaskiptaskránni fyrir Rosmhvalanes sem dagsett er um 1270. Þar segir að þær eigi viðreka inn í Keflavík á móts við Hólm (Leiru) (DI II, bls. 76). Hitt er kirkjuskrá Hítardalsbókar sem er dagsett 1367 og tala um eignir kirkjunnar (DI III, bls. 221) sem lítilfjörlega virðast vera.

Ytri-Njarðvík – Áki Grenz.

Þarna virðist vera hálfkirkja, því Njarðvík syðri (til að aðskilja kirkjuna í Njarðvík í Borgarfirði eystri) var ekki eigna mikil og ekki kom hún fram í kirkjuskrá þó að kirkjur nágranna jarðanna á Hvalsnesi, Kirkjubóli, Útskálum og Kirkjuvogi voru taldar upp. En einhver hljóta landamerkin hafa verið. Eina merkið sem fannst og var fullvíst að væru landamerki í Njarðvíkurlandi er Kolbeinsskor í skrá Stóruvoga (DI VII, bls. 299). Kolbeinsskor er þekkt sem Innriskora í dag og situr á Landamerkjunum milli Voga og Reykjanesbæjar. Upp af henni, á hamrinum sem situr milli Innriskoru og Ytriskoru er varða sem ber heitið Kolbeinsvarða sem einnig situr á merkjalínunni (SÁM, Vogar, Ari Gíslason).

Innri-Njarðvík – Áki Grenz.

Þannig er hægt að sjá að þó að gamla landamerkið hefur breytt um nafn, þá lifir það áfram í öðrum merkjum, þá líklegast því þau eru nýtt sem landamerki. Þegar borin eru saman landamerki Innri-Njarðvíkur annars vegar og Voga hins vegar má sjá smá mismun. Skráin fyrir Innri-Njarðvík ber einungis nýja heitið, það er Innriskora (skrifað Innri-Skora í skjalinu (SÁM. Innri-Njarðvík, Ari Gíslason) en Kolbeinsvarðan kemur fyrir í skrá Voga. Þar sem þetta örnefni kemur einungis einu sinni fyrir í miðaldar skjölum má gera sér hugmynd um að munnlega geymd hafi þarna hjálpað til. Skoran er einnig landsvæði sem ómögulegt er að færa til, og því líkleg ástæða að ekki hafi nafnið fallið niður.

Tröllin á Háaleiti.

Annað stakt merki má finna fyrir Njarðvík og það er að finna í skrá fyrir Hvalsnes og Stafnes (sem rædd verður frekar neðar). Þar kemur fyrir landamerkið Hafa leiti (DI II, 81). Landamerkið kemur fyrir í landamerkjabók fyrir Hvalsnestorfuna, eins og hún er nefnd þar og segir. ‘’þaðan liggja merkin beina línu uppá Háa-leyti, fyrir sunnan kölku’’ (LAN, 1922, bls. 43). Þarna er því verið að tala um Háaleiti. Háleitið kemur aftur fyrir í skránni fyrir Stafnes ‘’Torfmýrar hafa verið til hér í hlíðinni, en það, sem hæst ber hér upp af, heitir Háaleiti og er nú komið undir flugvöllinn.’’ (SÁM, Stafnes, Ari Gíslason).
Flugvöllurinn er Keflavíkurflugvöllur, sem Bretar og Bandaríkjamenn byggðu upp á árum seinni heimsstyrjaldarinnar og er í dag alþjóðarflugvöllur okkar Íslendinga. Þarna má sjá að hernám Íslands hefur haft áhrif á landeignir og nýtingu enda skruppu Stafnes og Hvalsnes löndin töluvert saman við þetta.

Keflavík

Gamli Keflavíkurbærinn.

Í dag er Keflavíkur bóndabærinn í eyði og hefur verið lengi. Gamli Keflavíkurbærinn er sagður hafa verið upp á hrygg eða höfða sem var upp og suður af Grófinni. Því til staðfestingar áttu að hafa fundist mannvistarleifar þegar túnið var sléttað í tíð Duus eldri (Marta Valgerður Jónsdóttir, 1947, bls. 1). Duus hin eldri var fæddur 1795. Hann keypti Keflavíkurtorfuna 1848 og rak á henni verslun þar til 1864, þegar hann seldi syni sínum reksturinn (Skúli Magnússon, 1973, bls. 693). Túnið var því væntanlega sléttað milli 1848 og 1864.
Ekki er talað mikið um bújörðina Keflavík í máldögunum, heldur er aðeins vísað til hennar. Í henni eru bæjirnir Darrastaðir og Straglastaðir sem Árni Magnússon & Páll Vídalín segja ‘’að skynsamir menn ætla að þær sjeu hinar sömu, sem nú er kölluð Kothús og Ívarshús’’ (Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1982, bls. 106).

Stóri-Hólmur í Leiru – SG.

Þeir styrkja fullyrðingu sína á að ekki séu Darrastaðir og Straglastaðir til undir þeim nöfnum í dag en Kothús og Ívarshús standi aftur á móti í sömu röð og bæirnir úr eldri lýsingum. Í DI II eru þessar jarðir nefndir í skjali um rekaskipti milli jarða á Rosmhvalanesi en þar segir ‘’Jinn primis, Holmvur æ vidreka inn j keflavik til motz vid niardvík’’ Þarna virðist Keflavík í raun ekki vera búsetusvæði heldur vera mörk rekaskipta á milli Hólms í Leiru (þar sem í dag er Hólmsvöllur) og Njarðvíkur. Vitað er um verslun á svæðinu árið 1566 (DI XIV, bls. 472) en búseta fólks er ekki skráð fyrr en 1703, þegar Árni Magnússon og Páll Vídalín skrá þar jarðnytjar svæðisins (Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1982, bls. 105). Þó má gera sér hugarlund að þarna hafi lengi verið byggð, bæði út frá hinum meintu tóftum í túni Duus, en líka var bæði verslun og gjöful fiskimið undan ströndum.

Kalka – varðan var eyðilögð við gerð Meeksflugvallar.

Fyrsta heildstæða landamerkjaskráin fyrir jörðina Keflavík var ekki tekin fyrr en árið 1889, sem við höfum og varðveitum, og segir svo ‘’Frá svokölluðu Ós-skeri í fjörði (er liggur til suð-austur frá Nástrandargróf, ofan til við marbakka og merkjum jarðföstum kletti, þaðan strönd og beina stefnu, að vörðu í Háaleiti (Kölku), þaðan að svonefndri Keflavíkurberg, er liggur sunnan við Sandgerðisveginn, þaðan heima línu að Hellunefi innan Helguvík á Hólmsbergi. Á hallri klöpp ofan til á Hellunefi og jarðföstum steini á marbakkanum beint uppundan Ós-skeri er markað L.M., séu er einkennir landamerkjamark jarðarinnar, og þýðir landamerki.’’ (LM, Gullbringu- og Kjósarsýsla; Veðmálabók 1, 1889, bls. 240).
Þarna kemur fyrir Háleiti aftur og talað er um vörðu á því. Varða þessi kemur einnig fyrir í landamerkjaskrá Hvalsnes og Stafnes (DI II, bls. 81) og því má sjá að landamerkin virðast hafa verið þarna lengi. Varða þessi kemur aftur fyrir í skrá Ytri-Njarðvíkur og nefnist þá Grænásvarða. Það kemur heim og saman því eins og talað var um ofar, þá situr Háaleitið rétt hjá Grænásbrekkunni.

Keflavíkurflugvöllur – flugturninn er þar sem Kalka var.

Áhugavert er að sjá að hvorki Háaleiti né Kalka kemur fyrir í skrá Ara fyrir Keflavík (SÁM, Keflavik, Ari Gíslason) en hún er aftur á móti í skránni fyrir Ytri-Njarðvíkurnar (SÁM, Ytri-Njarðvík, Ari Gíslason). Þar vandar hann ekki orðið hernum og talar um eyðilegging menningu landsins. Eins og var um rætt ofar þá saxaði koma hersins á landsvæði Suðurnesjabúa. Sum annara nafnanna koma fyrir í skránni hans, en hann skrifar Vatnsnes (1) er allstórt nes, er gengur í sjó fram. Nú er það mikið orðið byggt. Óssker (2) er í fjöru suðaustur frá svonefndri Nástrandargróf (3), sem er jarðfall mikið, nyrzt í kaupstaðnum, sem nú er.

Njarðvíkur 1950. Vatnsnes fremst.

Norðan á Vatnsnesi er Vatnsnesbás. Þar var lending í gamla daga. Við norðurendann á Vatnsnesi er stór klettur laus við, sem nefndur er Vatnsnessteinn, og Vatnsnestjörn. Þar innar er bás, sem nefndur er Gatbás. Yfir hann er hvelfing, svo er bás, og þá er komið að Hjallbás, þar sem garðurinn liggur fram. Þá er eins og há nípa fram, sem heitir Hrafnahreiður. Það er í höfninni. Norðan við Nástrandargróf er hluti af Hólmsbergi, og þar á merkjum er Hellunef innan við Helguvík. Svo er þar uppi i heiðinni Rósuselstjarnir og Keflavíkurborg.’’ (SÁM, Keflavík, Ari Gíslason).

Hvalsnes og Stafnes

Stafnes – uppdráttur ÓSÁ.

Bæirnir Hvalsnes og Stafnes standa í Suðurnesjabæ, sameiginlegu bæjarfélagi Garðs og Sandgerðis. Þessir tvö bæjarfélög sameinuðust undir einn hatt 2018 og tóku upp hið nýja nafn 7. janúar 2019 (Mbl.is, Heitir nú formlega Suðurnesjabær). Hvalsnes er og hefur verið kirkjujörð lengi en heyrir núna undir Útskálaprestakalli. Stafnes er í dag kölluð Stafnestorfan, en jörðinni var skipt upp í nokkrar jarðir. Í landamerkjaskrá fyrir Hvalsnes og Stafnes á Miðnesi segir: ‘’fra miosynde firi nordan tvnid aa starnesi ok til hlavp oss firi nordann vog: aa starnes vid hvalsnes þridivng j ollvm rekvm ok veidvm vtann storreka j hval. þat aa starnes firi avllv landi sínv. Hvallsnes aa j starnes land aa mela vt tveggía manada beit aa vor: Sambeit aa millvm garda firi nordan avgmvndar gerdi: Enn lyngrifa mork skilvr gata sv er liggur firi svnnann torfmýrar ok vp i hafa leiti til vordv þeirrar er standur aa letinv þar sem hæst er ok vo sydur sem hæst er leitid til motz vid kirkiv vog og niardvík. ok divpa vog. enn reka mork millvm divpa ogs ok starnes ok hvallsnes skilr grof sv er verdvr firi innann klettana til hægri handar er ridit er fra kirkiv vogi.’’ (DI II, bls. 81).

Hvalsnes – uppdráttur ÓSÁ.

Örnefnin eru öll þekkt eða í nýtingu í dag. Þar á meðal Torfmýar og Ögmundargerði, lítill grasblettur í landi Stafness (Magnús Þórarinsson, 1960, bls. 150). Ekki er vitað hver þessi Ögmundur var sem bletturinn er nefndur eftir (SÁM, Stafnes, Halldóra Ingibjörnsdóttir) en fornbréfaskráin þar sem nafnið kemur fyrir er dagsett um 1270. Torfmýrin var þekkt sem örnefni þegar skráin fyrir Stafnes var tekin (Ari Gíslason) en svæðið var ekki lengur í eign Stafness. Ekki eru miklar frekari upplýsingar um þessar jarðir í DI. Þær koma aðeins fyrir í öðrum skjölum en ekki eru frekari umræður um jarðirnar sjálfar heldur einungis skiptingu nytja þeirra og annarra jarða á Reykjanesinu (DI II, bls. 76). Þar eru þær einungis nefndar með nafni en frekari skráning örnefna er ekki að finna.
Nafnið hefur því haldist í nýtingu í gegnum tíðina án efa vegna stöðu þess sem landamerki en þegar flugvöllurinn var reistur á tímum seinni heimsstyrjaldarinnar fékk hlutverk hans á svæðinu forgang.

Gufuskálar, Nýlenda, Akurhús og Lónshús

Gufuskálar – uppdráttur ÓSÁ.

Gufuskálar koma fyrst fyrir í Landnámu. Þar er talað um mann sem er kallaður Ketill gufa. Í heimildinni segir ‘’Ketill tók Rosmhvalanes; sat hann hinn fyrsta vetr að Gufuskálum, en um várit fór hann inn á Nes og sat at Gufunesi annan vetur.’’ (Landnáma, 1, bls. 167). Og seinna, ‘’Ketill fekk engan bústað á Nesjum, ok fór hann inn í Borgarfjord at leita sér at bústað ok sat hinn þriðja vetr á Gufuskálum við Gufá. Hinn fjórða vetr var hann á Snjófjallanesi at Gufuskálum’’ (Landnáma, 1, bls. 167) og en seinna ‘’Ketill gufa nam Gufufjord ok Skálanes til Kollafjarðar.’’ (Landnáma, 1, bls. 169). Gufuskálar á Romshvalanesi, það sem í dag er Suðurnesjabær í Gullbringusýslu, og Gufuskálar á Snæfellsnesi draga því báðir nafn sitt af sama manninum ásamt Gufunesi á höfuðborgarsvæðinu og Gufuá í Borgarbyggð.

Sjálfkvíar.

Gufuskálar eru í eyði í dag en þó má finna tvö landamerki sem hafa lifað af til nútímans.
Í rekaskjali Rosmhvalanes má finna ‘’og vt at gnvpe þeim er verdvr fyýrer innann sialfkviar; [sionhending rædvr þadann vr henni ok vt j tyslinga stein. Gvfuskaler eigv þadamm vt til midvardar os: Þa eigv Midhvs vt til býrdinga skers j vtskala oss.’’ (DI II, bls. 76).

Þrívörður.

Sjálfkvíar og Þyrsklingasteinar eins og þeir eru skrifaðir í dag, tilheyra landi Gufuskála. Landið náði áður upp í Þrívörðurnar sem standa sunnan við Rockwill en hefur án efa smækkað töluvert við komu hersins. (SÁM, Gufuskálar, Símon Guðmundsson). Midvardar eru í dag Miðvör og Miðhús standa enn. (SÁM, Nýlenda, Akurhús, Lónshús, Ari Gíslason).
Ekki kemur nafnið Byrdinga sker neins staðar fyrir í nútíma skrám og ekki er víst hvort það hafi fengið nýtt nafn, eða að það hafi horfið vegna ágang sjávar.

Sandgerði, Garður og Hafnir

Varnarsvæðið á Miðnesheiði – herforingjaráðskort.

Miðnesið er nes sem gengur norður úr Reykjanesinu og var áður kallað Rosmhvalanes. Rosmhvalur er gamalt heiti yfir Rostung og bendir það til að þar hafi verið rostungabygð en skjaldarmerki Sandgerðis ber þess vegna rostung. Nesið nær frá Ytri-Njarðvík og allt vestur að Kirkjuvogi (Höfnum). Samkvæmt Landnámu á Steinunn Gamla, frænka Ingólfs Arnarsonar að hafa numið allt Rosmhvalanesið.
‘’Steinuðr en gamla, frændkona Ingólfs, fór til Íslands ok var með Ingólfi enn fyrsta vetr. Hann bauð at gefa henni Rosmhvalanes allt fyrir útan Hvassahraun, en hún gaf fyrir heklu flekkótta og vildi kaup kalla; henni þótti það óhættara við riftingum.‘’ (Landnáma, 2, bls. , 302).

Varða á Hunangshellu.

Frekari heimildir eru fyrir landnámi í Höfnunum og í Landnámu segir ‘’Þeim Herjólfi gar Ingolfr land á milli Vágs ok Reykjaness’’ (Landnáma, bók 2, bls. 393).
Forn landamerki fyrir nesið er sögð vera ‘’lína sú, sem dregin er frá Hunangshellu í Ósabotnum í Háleitisþúfu á Hafnarheiði og frá Háaleitisþúfu til Dungsgrófar í Keflavík.’’ (Gunnar M. Magnússon, 1963, bls. 10) (feirletrun mín).
Til er eldra skjal, dagsett um 1200 sem telur kirkjur í Skálholtsumdæmi (DI XII, bls. 1). Þar er verið að ræða um kirkjur sem þurfa á prestum að halda og má því sjá að þær sem koma fyrir eru ekki hálfkirkjur eða eigna litlar. Þar telur meðal annars telur kirkju í Njarðvík (DI XII, bls. 4).

Grindavík og Vogar

Grindavík – bæjarmerki.

Byggð í Grindavík kemur fyrir í Landnámu, en þar segir ‘’En um vorið eftir fóru þeir Molda-Gnúpur vestur í Grindavík og staðfestist þar; þeir höfðu fátt kvikfjár. Þeir voru þá fulltíða synir Molda-Gnúps, Björn og Gnúpur, Þorsteinn hrungnir og Þórður leggjaldi.’’ (Landnáma, bók 2, bls. 330). Moldar-Gnúpur er sagður hafa upprunalega hafa sest að á Álftaveri en flúið undan eldgosi (Landnáma, bók 2, bls. 331) og settust hann og synir hans að á landsvæði sem náði frá Selatöngum allt fram á Reykjanesið, það sem er nú Grindarvíkursvæðið. Þessir jarðeldar sem talað er um, er allra líklegast eldgosið sem kom upp í Eldgjá í kringum 934 (Björn Þorsteinsson, 1983, bls. 28).
Ekki er vitað hvernig byggð þróaðist eftir það fyrr en á 13. öld, þegar fyrsta dagsetta heimildin fyrir búsetu á svæðinu kemur fram. Þar höfum við elstu staðfestu heimildina á nafninu Grindavík og jörðinni sem því fylgir.

Staður fyrrum – fyrsti kirkjustaður í Grindavíkursókn.

Sú heimild kemur úr kirkjuskrá er gerð var í tíð Páls biskups Jónssonar, sögð vera skráð um 1200 (DI XII, bls. 9). Þar er listi yfir kirkjur sem þurfa presta þjónustu, það er, ekki hálfkirkja. Þar má sjá að komin var næg byggð í Grindavíkinni til að hafa kirkju sem er nógu stór til að þurfa prest og fulla prestþjónustu.
En hvernig þróuðust síðan byggðir á þessu svæði eftir að Molda-Gnúpur og hans fólk settust að? Jón Þ. Þór leggur fram áhugaverða pælingu. Hann bendir á að í Landnámu, er talað um Moldar-Gnúp og fjóra syni hans sem setjast að á svæðinu. Einungis er talað um konu eins bróðurins, Hafur-Björns (Landnáma, 2, bls. 332).

Þórkötludys – Sigurður Gíslason á Hrauni við dysina. Þórkötlustaðir í bakgrunni.

Hann vísar í þjóðsögu um stofnun Járngerðarstaði og Þórkötlustaði. Hún hermir að þessar jarðir hafi byggt Járngerður og Þórkatla og veltir hann fyrir sér hvort um sé að ræða tengdadætur Moldar-Gnúps. Þjóðsögur eru ekki endilega bestu heimildirnar en þó eru dæmi um að munnlega geymd hefur sinn sess í að viðhalda þekkingu kynslóð eftir kynslóð (Jón Þ. Þór, 1994, bls. 80).
Tvær DI skrár eru til fyrir landamerki í Grindavík. Þar koma fyrir bæirnir Grindavík, Járngerðarstaðir, Þórkötlustaðir og Vogar, í formi rekaskrár fyrir Skálholt. Þetta eru tvær útgáfur, nokkuð líkar en ekki alveg eins. Önnur (A) tekur einungis fyrir rekann nyrðra og eystra en hin skráin (B), tekur fyrir reka á Eyrum og Grindavík. Höfundur DI II bendir á að málfarið er eitthvað yngra en á skjali A, en er þó full marktægt.

Kálffell – fjárskjól frá Vatnsleysustrandarbæjum.

Landamerkin fyrir jarðirnar Voga á Vatnsleysuströnd og Grindavíkur kemur fyrir í skjali B og segir þar: ‘’Somuleidis voru þesse landamerki hofd og halldin millum voga a strond, og Grindarvijkur meir enn vppa xxx vetur akallslaust. So eg vissa, ad vogar ætti ecki leingra enn nedan frä ad kalfsfelle, og vpp ad vatnzkottlum fyrir jnnan fagradal. og vpp ad klettnum. þeim sem stendur vip skögfell. hid nedra. vid gỏtuna. enn þorkotlustader og Jarngerdarstadir ættu ofan ad greindum takmörkum.’’ (DI II, 76).
Þessi útgáfa er frá um kringum 1600 (DI II, bls. 72) og er sögð vera afrit af eldra skjali.
Jón Sigurðsson telur fyrir hæstarétti þann 5. október 1876, að skráin myndi vera frá tíð Árna biskups Þorlákssonar eða frá um 1270 (Di II, bls. 67).
Hér er gengið út frá að þessi eldri dagsetning sé rétt. Ef sú dagsetning er rétt, (þ.e. frá 1270) þá eru landamerkin frá um 1240 hið minnsta þar sem “XXX” í skjalinu stendur fyrir 30 í rómverskum tölum.
Aftur kemur landamerkjaskrá fyrir jarðirnar í skjali sem dagsett er um 1500. Sú skrá er nánast orðrétt þeirri hér fyrir ofan og því auðsýnilegt að um uppskrif sé um að ræða en ekki sjálfstæða skrá um sama efni. Skráin er eignuð tíð Stefáns Jónssonar Biskups í Skálholti en hann tók við titlinum 1491 og sinnti biskupsdómnum fram til andláts 1518. Þar segir: ‘’Ur mȁldaga sem skrifadur var i tijd Byskups Stephanar. Voru þesse landamerke hỏfd og halldin i millum voga ȁ strỏnd og grindavijkurmanna meir enn upp ȁ 30 vetur ȁkallslaust. Ad vogar ætte ecke leingra enn nedan fra ad Kȁlfsfelle og upp ad vatnskỏtlum fyrer innan fagradal og upp ad klettum þeim sem stendur vip Skỏgfell hid nedra vid gỏtuna enn Þorkỏtlustader og Jarngerdarstadir ættu ofan ad þessum takmörkum.’’ (DI VII, bls. 457-458). ‘’

Arnarklettur – landamerki Voga og Grindavíkur.

Hvort 1600 uppskrifin sé ritinuð úr 1500 skjalinu eða hvort þau séu bæði rituð upp úr 1270 skjalinu skal ekki sagt, en eitt er víst að upplýsingarnar koma úr sömu átt. Því virðist vera komin góð byggð þarna og jarðirnar það stórar að þær nái upp að landamerkjum við Voga. Jarðirnar Þórkötlustaðir og Járngerðarstaðir eru flokkaðar undir ‘’Grindarvíkur’’, þó sjálfstæðar séu en bendir þetta til að þeir heyra undir sömu heild. Jón þ Þór dregur þar inn það sem hann kallar Hverfin þrjú, það er, uppbygging Grindavíkur í formi hjáleigna út frá lögbýlum. Hann bendir á að svona hverfi eru ekki einsdæmi en vitað er um svipuð dæmi á meðal ananrs við Faxaflóa.(Jón Þ. Þór, 1994, bls. 81-82). Jarðirnar Ás, Belgsstaðaholt, Fiskilækur og Melar í Borgafjarðarsýslu eru gott dæmi um slíkt hverfi en þar má finna fjórar jarðir sem halda nánast óbreytt landamerki ( DI I, 271-272, SÁM, Belgsholt, Ari Gíslason, Fiskilækur).
Ekki er meir skrifað um landamerki þessara jarða fyrr en kemur fram á lok 19. aldar. Í landamerkja skjali sem dagsett er 16. Júní 1890 má finna þessi örnefni aftur, ‘’frá kletti þeim, er stendur við götuna, norðan við Skógfell hið neðra (Litla Skógfell) al Kálffelli, og þaðan að Vatnskötlum.’’ (LAN, Veðmálabók I, bls. 225). Þessi landamerki sem feitletruð eru, má finna í skrám Hrauns og Þórkötlustaða í dag á móts við Voga.

Þórkötlustaðir – „Kletturinn við götuna“; landamerki millum Litla-Skógfells og Kálffells.

Þær skrár eru töluvert meiri um sig enda eru þar ekki bara að finna landamerki heldur öll örnefni á jörðunum. Með því að bera saman þessi skjöl má sjá að af þeim landamerkjum sem koma fyrir eru þau öll til í dag. Kȁlfsfelle heitir í dag Kálffell og kemur fyrir í örnefnaskrám Hrauns og Þórkötlustaða. Það gegnir hlutverki landamerkis og segir þar ‘’Þaðan til vesturs sunnanvert við Keili um Vatnskatla og í Kálffell, sem er lágt og frekar lítið áberandi fell.’’ (SÁM, Hraun, Ari Gíslason). Í þessum bút kemur einnig fyrir Vatnskatlarnir og hið sama gerir í örnefnaskrá Voga ‘’Austur af holtinu er svo Kálffell. Norðanvert við Litla-Skógfell er klettur, frá Kálffelli er svo línan í svonefnda Vatnskatla (SÁM, Vogar, Ari Gíslason, bls. 7).

LM-merki á Stóra-Steini við Skógfellastíg, 1.5 km norðan við Litla-Skógfell.

Vegurinn sem um ræðir er líklegast Skógarfellsvegur en hann situr norður við Litla-Skógfell. Kletturinn sem um ræðir í skjölunum gæti verið Stóra-Skógfell en það stendur vestan við Skógfellsveginn (SÁM, Þorkötlustaðir, Ari Gíslason, Vogar, Ari Gíslason).
Elstu staðfestu heimildirnar eru því frá um 1240 og þær yngstu frá árunum 1940-1965, þegar Ari var að skrá. Þarna höfum við um 700 ára millibil, milli elstu og yngstu skránna en ljóst er að landamerkin eru ekki einungis þau sömu, heldur hafa nöfnin haldið sér mjög vel.
Þar sem Vogar og Grindavík ná saman bæði í fornskjölum sem og í dag er vert að taka Voga fyrir hér sem framhald af skrám Grindavíkur.
Áhugavert er að sjá hversu vel þessar jarðir hafa haldið sér og hversu lítið rask virðist hafa verið á landamerkjunum. Þau hafa haldið sér og sitja í dag á sýslumörkum milli Grindavíkur og Voga.

Kolbeinsvarða – landamerkjavarða ofan Innri-Skoru.

Skjal er til fyrir landamerki Stór Voga í Vatnsleysuströnd. Það fer dýpra í landamerki Voga en fyrri skrá fyrir Voga og Grindavík. Það er dagsett 9. júlí 1496 og fjallar um gjöf Guðmundar Magnússonar til Viðeyjarklausturs á hálfri jörð Stærri voga. Vogar á Vatnsleysuströnd voru áður þekktir sem Stóru-Vogar og Minni-Vogar og voru tvær aðskildar jarðir. Þeir skiptust síðan í mörg minni smábýli og hjáleigur (SÁM, Vogar, Ari Gíslason). Í skjalinu segir ‘’Sagdi hann oc jiakalavsa jordina oc þessi landamerki at merkigardinvm æ mille Minne voga er gengr vpp fyrir nordan gardinn oc ofan j tjornena oc vr tiornvnni oc ofan at sjonvm oc vt at vppgongvnni j Kolbeinsskor med sionvm.’’ (DI VII, bls. 299).
Eins og var bent á í kaflanum fyrir Njarðvíkurnar þá er varða í dag á merkjunum Reykjanes og Voga, rétt fyrir ofan Innri-Skoru sem heitir Kolbeinsvarða. [Enn markar fyrir vörðunni.]

Heimild:
-Ritgerð til BA-prófs, Bryndís Súsanna Þórhallsdóttir, „Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi“, 2021, bls. 6-16.

Reykjanesskagi – Hans Erik Minor 1788.

Skrár

Ófriðarstaðir – örnefni

Gísli Sigurðsson skráði örnefni fyrir Ófriðarstaði við Hafnarfjörð.

Ófriðarstaðir á fyrri hluta 20. aldar.

Bærinn Jófríðarstaðir suður á Hamrinum hét áður Ófriðarstaðir, nefndur í heimildum frá 1595 sem sérstakur bær og var þá konungsjörð. Er talið að nafnið Ófriðarstaðir hafi komið til eftir bardaga milli enskra kaupmanna og Hansakaupmanna um yfirráð mikilvægrar verslunar í Hafnarfirði.

Árið 1816 er þetta land, allt sunnan frá Bruna (Hafnarfjarðarmegin við Straum) og allt vestur að Fiskakletti í Hafnarfirði komið í eigu Bjarna riddara Sívertsens.

Ófriðastaðir um miðja 20. öld.

Ófriðarstaðir var konungsjörð fram til 1804 er Bjarni riddari Sívertsen eignaðist jörðina með það í huga að reisa þar skipasmíðastöð. Bjarni átti jörðina meðan hann lifði en það voru danskir kaupmenn sem keyptu hana þá á uppboði eftir andlát Bjarna og seldu þeir svo jörðina í tvennu lagi. Til aðskilnaðar þá hélt sá hluti jarðarinnar er Árni J. Mathiesen keypti nafninu Ófriðarstaðir/Jófríðarstaðir en hinn hlutinn fékk þá nafnið „Hamar“ii. Eftir það gengu þessir jarðarhlutar kaupum og sölum þar til Hafnarfjaðrarbær eignaðist stóran hlut úr Hamri og Maríuprestaregla heilags Louis Grignion de Montfort, sem þá þjónaði kaþólsku kirkjunni á Íslandi, keypti Jófríðarstaði á árunum 1921 og 1922.

Jósepsspítali.

Regla St. Jósefssystra studdi jarðakaupin strax með því að kaupa tveggja hektara spildu af Montfort-reglunni undir spítala og aðra starfsemi.

Jófríðarstaðir voru ein af þeim fjórum bújörðum sem Hafnarfjarðarkaupstaður stóð á. Örnefnaskráning Hafnarfjarðar fyrrum var grundvölluð á jörðinni. Hinar voru Akurgerði, Hamarskot og Hvaleyri.

Ófriðarstaðir, jörð í Garðahreppi, fyrrum í Álftaneshreppi. 1885 var nafninu breytt í Jófríðarstaðir, en eldra nafninu er haldið hér. Ófriðarstaðabær stóð í svolitlum slakka austur af Ófriðarstaðahól. Vestan bæjarins stóð Ófriðarstaðahúsið, eftir að þar var reist, og tvíbýli varð á jörðinni 1885.

Ófriðarstaðir um 1855 – tilgáta. Suðurtraðir.

Ófriðarstaðatún var allstórt, umgirt Ófriðarstaðatúngörðum. Austurtúngarður lá suðaustan og austan að túninu, norðurtúngarður bak við bæinn og vestur fyrir hól, en vesturtúngarður ofan frá hól niður að Ófriðarstaðalæk, sem rann með öllu Suðurtúninu. Á Ófriðarstaðahól var mikil huldufólkstrú, og klettum og klöppum kringum hann. Brekkan suður og niður frá hólnum nefndist Kinn, allt niður að Suðurtröðum, sem enn sér merki, því traðargarðana sér enn. Meðfram læknum var Harðhaus. Þá mun þarna í Suðurtúninu hafa verið Þinggerðið.

Ófriðarstaðir – landamerki.

Utan austurtúngarðs var ræktun, nefndist Nýjatún. Sagnir voru uppi um, að þar hafi verið kofi, sem Skáld-Rósa átti að hafa búið í, nefndist Rósukofi. Frá bæ norður lágu Norðurtraðir í norðurtraðarhlið. Ásgatan lá frá traðarhliðinu suður með austurgarði að Ási, en frá hliðinu lá Ófriðarstaðastígur niður í kaupstaðinn.
Kvíholt var í norðaustur frá bænum. Þar stendur nú Karmelítaklaustur. Neðan undir því rann Kvíholtslækur. Á fyrstu árum aldarinnar voru nokkrir bæir byggðir rétt við stíginn. Má þar nefna Ívarshús með Ívarsbæjarlóð, Klapparholt með Klapparholtslóð. Bær þessi stendur enn og var venjulega aðeins kallaður Holt.
Á Vesturhamar liggur landamerkjalínan; nefnist hann einnig Sjávarhamar, Skiphamar og Flensborgarhamar.

Steinsstaðir.

Hamar var stór og reisulegur bær á Hamrinum. Í Hamri var bær snemma byggður, og undir aldamótin var bær byggður þar, er nefndist Miðengi. Um Hamarinn, rétt neðan við bæi þessa, lá alfaraleiðin, síðan niður af Hamrinum og eftir fjörunni suður yfir Ásbúðarlæk og áfram. Sunnan við Miðengi var bærinn Hella. Þar suður af var sjóbúðin, sem seinna nefndist Steinsstaðir, og þar sunnar Mýrarhús. Allir þessir bæir áttu sínar lóðir: Hamarslóð, sem einnig nefndist Bjarnabæjarlóð og Bjarnabær bærinn, Miðengislóð, Hamarslóð 2, Hellulóð, Sjóbúðarlóð og síðar Steinsstaðalóð, þá Mýrarhúsalóð.

Kaldadý (Kaldalind) – loftmynd 1954.

Suður af Mýrarhúsum var Kaldalind [Kaldadý]. Þaðan var fyrst vatni veitt til neyzlu í Firðinum 1905. Einnig var 1891 veitt vatni úr þessari lind að gosdrykkjaverksmiðjunni Kaldá, sem Jón Þórarinsson skólastjóri setti á stofn. Frá Kaldá rann Kaldárlækur. Einnig lá Kaldárstígur frá verksmiðjunni niður að sjó.
Niður undan Hamrinum tók við Ófriðarstaðamöl og Ófriðarstaðafjara. Rétt við Hamarinn var svo Ófriðarstaðavör, og þar hjá Ófriðarstaðasjóbúð. Síðar fékk staður þessi eftirtalin nöfn: Hellumöl, Hellufjara og Hellusjóbúð og fjárhús Hellukofi. Hér í fjörunni stofnaði Júlíus V. J. Nýborg skipasmíðastöð. Hér stendur nú skipasmíðastöðin Dröfn.

Hafnarfjörður á árum fyrri heimstyrjaldarinnar, á árunum 1914 til 1918. Myndin er tekin ofan af Ófriðarstöðum, hæst á Ölduslóð. Séð er yfir svæði sem kallaðist Austur- og Vesturhamar en er nú Hlíðarbraut, Suðurgata og Hamarsbraut og Hringbraut. Fjörðurinn og vesturbærinn fyrir miðri mynd.

Ofan við mölina er Sjávarmýrin og efst í henni Briemstún. Gunnlaugur E. Briem ræktaði þarna tún, þegar hann var verzlunarstjóri fyrir Knudtzon. Vestar tók svo við Íshúsfjara og Íshúsmöl eftir að Aug. Flygenring reisti hér íshús.
Í holtinu upp frá Melnum var Miðaftansvarða, eyktamark frá Ófriðarstöðum. Héðan nefndist lækurinn Ófriðarstaðalækur. Vestan hans, upp við traðarhlið, var lambhúsið.
Sunnan lækjarins voru nokkuð börð, þar á meðal Gálga-torfur. Veit þó enginn deili á þeirri nafngift. Þegar kemur upp fyrir túnið, nefnist lækurinn Grænugrófarlækur, enda rennur hann hér ofar um Grænugróf. Þegar sleppir Brandsbæjarholti, tekur við Háaleiti eða Ófriðarstaðaleiti.“

Heimild:
-Örnefnaskrá fyrir Ófriðarstaði – Gísli Sigurðsson.

Ófriðarstaðir – loftmynd frá 1937 sett yfir loftmynd frá 2024 – ÓSÁ.

Skrár

Óskipt land Þórkötlustaða

Af gefnu tilefni, í kjölfar nýlegra eldgosa á Reykjanesskaga ofan Grindavíkur, er rétt að minna hlutaðeigendur á rétt eigenda óskipts lands Þórkötlustaða ofan Grindavíkur. Þeir hafa hingað til ekki verið virtir viðlits er komið hefur að ákvörðunum um einstakar framkvæmdir á þeirra landi.

Ísleifur heldur á korti er staðfestir málstað hans.

„Þórkötlustaðir : Landamerkjabréf dags. 20.06.1890, þinglýst ………….
…..fyrir miðju Markalóni í fjöru, á Þórkötlustaðanesi, er mark á klöpp er aðskilur að land jarðarinnar frá landi jarðarinnar Hóp, þaðan liggja mörkin til heiðar, sjónhending á toppinn á Stóra-Skógfelli, þá áfram sömu stefnu yfir Litla-Skógfell, að steini sem þar stendur við götuna (LM), þaðan að Kálffelli, þaðan að Vatnskötlum (Vatnsfelli) fyrir norðan Fagradal, (samkvæmt landamerkjum frá 1270, endurnýjuðum 28. júní 1620), þaðan yfir Vatnsheiði, þá áfram fyrir vestan Húsfell til sjávar í miðjan Markabás í fjöru, er aðskilur land jarðarinnar frá landi jarðarinnar Hraun, er þar mark á klöpp. Einkennismark marksteinanna er LM.“…

Ísleifur á vettvangi. Hingað kom hann í leitir fyrir Grindvíkinga og horfði á landamerkja“Steininn“ við götuna.

FERLIRsfélagar fylgdu Ísleifi Jónssyni, rúmlega níræðum verkfræðingi, á fjórhjóli, inn á Skógfellastíginn, að „Stóra steininum“ norðan Litla-Skógfells.

Þórkötlustaðir – óskipt land skv. uopinberu skrám.

Ísleifur taldi eindregið að landamerki Grindavíkur og Voga ættu að vera um 1.5 km norðar skv. landamerkjalýsingunni en kortlögð hafa verið – enda eðlileg framlenging m.v. fyrirliggjandi landamerkjalýsingar. Samkvæmt lýsingum Ísleifs, þar sem „Stóri steinninn“, þess er getið er um í landmerkjalýsingunni, ku það vera rétt. Núverandi landamerki Voga og Grindavíkur eru því röng sem nemur 1.5 km.

Þórkötlustaðir – landamerki millum Litla-Skógfells og Kálffells.

Skrár

Krýsuvík – landamörk

Löngum hefur verið deilt um hvar mörk einstakra jarða liggja eða eiga að liggja.

Sýslusteinn.

FERLIR áskotnaðist nýlega kort af Reykjanesskaganum þar sem tíunduð eru mörk allra stærri jarða á skaganum. Landamerkja jarða er m.a. getið í afsals- og veðmálsbókum. Upphaflegar þinglýsingar er að finna hjá sýslumanninum í Hafnarfirði, hjá sýslumanninum í Keflavík eftir 1974 og einnig má hafa uppi á þeim á Þjóðskjalasafninu.
Krýsuvík, sbr. veðmálsbók 14.5 1890, þingl. 20.6. 1890, er sögð hafa mörk “1) að vestan; sjónhending úr Dágon (Raufarkletti), sem er klettur við flæðamál á Selatöngum, í Trölladyngjufjallsrætur að vestan, sem er útbrunnið eldfjall norðanvert í Vesturhálsi; þaðan bein stefna í Markhelluhól, háan steindranga við Búðavatnsstæði. 2) að norðan; úr Markhelluhól sjónhending norðanvert við Fjallið Eina, í Melrakkagil (=Markrakkagil) í Undirhlíðum og þaðan sama sjónhending að vesturmörkum Herdísarvíkur, eða sýslumörkum Gullbringu- og Árnessýslu. 3) að austan: samþykkt og þinglýst vesturmörk Herdísarvíkur s: sjónhending úr Kóngsfelli sem er lág mosavaxin eldborg umhverfis djúpan gíg á hægri hönd við þjóðveginn úr Selvogi til Hafnarfjarðar, örskammt frá veginum, í Seljabótarnef, klett við sjó fram.

Í Sogaseli – sel frá Krýsuvík og síðar frá Kálfatjörn í skiptum fyrir útræði.

Ítök sem kirkjan á eru þau, sem nú skal greina: 1) Einn fjóri hluti (1/4) alls hvalreka fyrir Strandarkirkjulandi samkvæmt máldögum og samningi, dags. 22. október 18??, staðfestum af Stiptsyfirvöldum Íslands 27. nóvember s.á. 2) Hálfur hvalrki á Hraunnefi, frá vestri fjörumörkum Krýsuvíkur, Dagon, að Rangagjögri, samkvæmt Wilkins og Gíslamáldaga. Skipsuppdráttur í Nausthólsvík í Kálfatjarnarkirkjulandi samkvæmt munnmælum og vitnisburði kunnugra manna. Ítök sem aðrir eiga í landi kirkjunnar eru þessi: Tveir þriðjungar af hvalreka fyrir Herdísarvíkurlandi, frá Seljabótanefi að Breiðabás (Helli) sem samkvæmt nefndum máldögum er eign Strandarkirkju. Mánaðarselsátur í Sogum, sunnanvert við Trölladyngju, samkvæmt munnmælum og vitnisburði kunnugra manna, eign Kálfatjarnarkirkju. Brennisteinsnámur allar á Krýsuvíkur- og Herdísarvíkurlandi með réttindum og skyldum, sem afsalsbréf, dags. 30.9. og 4.10 1858 tekur fram. Ítak þetta er eign útlendinga. Þess skal hér getið að ýmsir eigna kirkjunni talsvert meira land, sem ég ekki finn ástæðu til að taka til greina, geti hlutaðeigandi orðið ásáttir um landamerki þau sem hér eru talin.”

Tóft við Selsvelli.

Mörk jarðarinnar Hrauns, skv. gögnunum, eru t.d. við mörk Þórkötlustaða úr „markabás“ inn til heiða vestan til við Húsafell og yfir Vatnsheiði, þaðan sem sjónhending ræður að Vatnskötlum fyrir norðan Fagradalsfjall, þaðan til austurs á Selsvallafjall upp af „Sogaselsdal“, þá eftir Selsvallafjalli til suðurs samhliða landamerkum jarðarinnar Krýsuvíkur þar til að mið suður-öxl á Borgarfjalli ber í merktan klett við götuna á Móklettum. Þaðan til suðurs fram yfir Festargnípu í fjöru.

Mörk Þórustaða í austri eru t.a.m. sögð vera „í hæsta hnúkinn á Grænavatnsengjum (-eggjum)“ þar sem eru fyrir landamörk Krýsuvíkur.

Spákonuvatn.

Þarna hefur fólk löngum deilt um mörkin, en ef lesnar eru afsals- og þinglýsingar ætti ekki að vera svo erfitt að draga landamerkjalínuna, einkum er höfð er í huga yfirlýsing Vatnsleysustrandarbænda dags. í maí 1920 þar sem þeir „fyrirbjóða innbyggjendum Grindavíkurhrepps, innan Gullbringusýslu, öll afnot af landi því, er samkvæmt landamerkjalýsingu fyrir Knarrarnesi, þinglesin á manntalsþingi Vatnsleysustrandar- og Grindavíkurhrepps 1887, sem eru…“. Þar draga þeir línu að fyrrnefndum viðurkenndum mörkum Krýsuvíkur í Trölladyngju.
Krýsuvík hafði, auk þess að nýta Sogagíg sem selstöðu, í seli austast í Selöldu (mjög gamalt), í Húshólma, á Vigdísarvöllum, í Seltúni og jafnvel í Litlahrauni, en þessir staðir eru allir innan landamarka jarðarinnar.

Trölladyngja og Sogaselsgígur nær.

Skrár

Landamerkjastöplar milli Hafnarfjarðar og Garðabæjar

Í Dagblaðinu í apríl 1978 er m.a. fjallað um skiptar skoðanir á nýsamþykktum landamerkjum Hafnarfjarðar og Garðabæjar, sem síðar urðu grundvöllur að uppbyggingu íbúabyggðar í landi Setbergs. Áður hafði Hafnarfjarðabær vaxið með eignarnámi nálægra jarða, en að þessu sinni var sú aðferð valin að nágrannasveitarfélög kæmu sér saman um breytingar á umdæmismörkum þvert á einstakar jarðir.

Setberg 1959.

Í blaðinu mátti t.d. lesa eftirfarandi undir fyrirsögninni „Ný landamerki Hafnarfjarðar — steypt upp á eignarlöndum án samráðs„: „Fjórir steinstólpar með ígreyptum koparskjöldum hafa nú verið settir upp á nýjum „landamærum” Hafnarfjarðar og Garðabæjar. Er uppsetning þeirra i samræmi við samkomulag bæjarstjóra beggja bæjanna um makaskipti á landsvæði.

Merki á „landamerkjastöpli“ millum Hafnarfjarðar og Garðabæjar 1956.

Hið undarlega er að steinstólparnir hafa verið settir upp í eignarlöndum einstaklinga án þeirra leyfis og þykir íbúum og eigendum þess lands sem Garðabær nú afsalar Hafnarfirði einkennilega að málum staðið og lítil samráð við þá höfð þó ákvörðunin geti haft viðtæk áhrif á framvindu eignarréttar þeirra á lóðum og löndum. Við makaskiptin sem bæjarstjórnirnar hafa samþykkt fær Hafnarfjörður 109 hektara lands sem tilheyrt hafa Garðabæ. Garðabær fær í staðinn 33 hektara lands í hrauni milli kaupstaðanna.
Við makaskiptin lendir um fjórðungur jarðarinnar Setbergs í landi Hafnarfjarðar en um 75% jarðarinnar verður áfram í Garðabæ. Um 85—90% jarðarinnar Þórsbergs, sem byggð er úr landi Setbergs, lendir nú í Hafnarfirði. Stór hluti jarðarinnar Hlébergs, sem einnig er byggð úr landi Setbergs lendir einnig í lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar. Þá lenda og ýmsar húsalóðir i einkaeign í landi Hafnarfjarðar.

Hafnarfjörður – Setberg 1983.

Íbúum og eigendum jarðanna þykir undarlegt að steypa ný landamerki án heimildar og vitneskju landeigenda og það áður en tillagan um makaskiptin er lögð fram á Alþingi en þar verður hún að hljóta samþykki áður en landamærabreytingin er lögleg. Ótti eigenda og ábúenda jarðanna sem lenda í Hafnarfirði stafar kannski ekki sízt af því að þeir óttast að fasteignagjöld hækki nú verulega, og jafnvel svo að eigendum verði gert ókleift að eiga áfram lönd sín, en jafnframt að löndin verði ekki seljanleg nema á venjulegu matsverði óbyggðra og óskipulagðra landsvæða, sem er aðeins hluti af því gjaldi sem lagt er til grundvallar fasteignagjalda á skipulögðu landi.
DB ræddi málin við nokkra aðila og fylgja umsagnir þeirra hér með.

Undir fyrirsögninni „Íbúar og landeigendur hissa á leynimakkinu með makaskiptin“ segir einn íbúi í Setbergslandi og skipulagsnefndarmaður í Garðabæ: „Ein af steinsúlunum fjórum sem steyptar voru í eignarlönd án vitundar landeiganda og löngu áður en tillaga um málið er komin fram á Alþingi.
Það einkennilega við makaskipti kaupstaðanna á landeignum er að um þau hefur ekki verið fjallað i skipulagsnefnd Garðabæjar,” sagði Sigurður Gíslason arkitekt, íbúi í Setbergslandi og nefndarmaður i skipulagsnefnd Garðabæjar.

Landamerkjastöpull á norðanverðu Norðlingaholti.

„17. nóvember var lagt fram á bæjarstjórnarfundi í Garðabæ bréf frá skipulagsstjóra dagsett tveimur dögum áður ásamt drögum um lögsagnarumdæmisskipti. Þar lagði bæjarstjóri fram svohljóðandi tillögu: „Bæjarstjórn samþykkir drögin fyrir sitt leyti og felur forseta bæjarstjórnar og bæjarstjóra að ræða framgang málsins við fulltrúa Hafnarfjarðar“. Tillagan var samþykkt með fjórum atkvæðum. Fulltrúi Alþýðubandalagsins sat hjá og lét bóka að hann teldi rétt að ekki aðeins landeigendum heldur og íbúum svæðanna er afsala átti yrði gerð grein fyrir gangi mála áður en lengra væri haldið.”

Merki á landamerkjastöplinum á Norðingaholti.

Sigurður sagði að í lok marz sl. hefði einhverjum af eigendum Setbergs og e.t.v. Þórsbergs verið skýrt frá málum. Var þá talað um að samhliða breytingunni fengju þessar jarðir hitaveitu og skolp frá Hafnarfjarðarbæ. Í viðræðum landeigenda síðar við yfirvöld í Hafnarfirði muni hins vegar hafa komið fram að það fæst ekki fyrr en svæðið byggist upp.

Taldi Sigurður að upplýsingar til eigenda væru mjög takmarkaðar og þeir fréttu utan að sér um framgang mála. Svartast hefði verið að Hafnarfjarðarbær lét steypa stjóra með landamerkjum án samráðs við landeigendur þar sem landamerkin voru steypt niður. Hefð væri að setja niður mælipunkta en mannvirki sem þessi væri einsdæmi að reisa án samþykkis landeigenda. Sigurður sagði að síðustu tvenn eða þrenn makaskipti bæjanna væru óuppgerð.

Hafnarfjörður – landamerkjastöpull á Fjárhúsholti.

Hafnarfjörður hefði i öll skiptin tekið stærra land en átti að vera i skiptunum. Garðabæ hefði því vantað um 15—25 hektara til jöfnunar eftir því hvernig á málin væri litið.
Nú átti að jafna málin, sagði Sigurður. En staðreynd er að Garðabær fær 33 hektra í hrauni þar sem bæjarmörk voru óljós og Garðabær fær því að hluta til eitthvað af landi sem hann mun sennilega hafa átt fyrir. Hafnarfjörður fær í staðinn 109 hektara lands þar sem er fallegt byggingaland, sagði Sigurður.

Hafnarfjörður – merki á landamerkjastöpli á Fjárhúsholti.

Þetta er réttlætt með því að Garðabær fái mjög gott byggingarland, en í 109 hekturunum sem Hafnarfjörður fær séu hlíðar, þegar uppbyggt svæði og eignarland,“ sagði Sigurður. „Ef frá er dreginn fyrri mismunur makaskipta sem var Hafnarfirði í vil um minnst 15 hektara, fær Garðabær nú 18 hektara fyrir 109. Er það á sama vegg og áður Hafnarfjörður stækkar en Garðabær minnkar. Hefði það átt að vera á annan veg því Hafnarfjörður leitar eftir makaskiptunum og ætti Garðabær því að bera hærri hlut,” sagði Sigurður.

Straumsvík 1965. Á myndinni sjást m.a. Litli- og Stóri-Lambhagi.

Annar íbúi minnti á hið fræga dæmi er Hafnarfjörður fékk Straumsvík frá Garðabæ í skiptum fyrir kálgarðaland nálægt Garðabæ.
Sigurður Gíslason minnti á að í ýmsum lóðaskiptum kaupstaðaryfirvalda og landeiganda væri fyrirfram um það samið að bæjarfélag gerði skipulag og legði götur um landeigendur sæju um sölu ákveðins lóðafjölda i staðinn fyrir afsal annarra. Um slíkt hefði ekkert verið rætt nú enda litið sem ekkert um málin rætt við landeigendur.“

Í annarri grein undir fyrirsögninni „Makaskiptin flýta fyrir skipulagi í Setbergslandi“ segir bæjarstjóri Garðabæjar makaskiptin skynsamlega ráðstöfun.

Hafnarfjörður – landamerkjastöpull efst á Setbergshamri.

„Við höfum átt fund með bæjarstjóra Hafnarfjarðar og eigendum Þórsbergs og Setbergsfjölskyldunni. Við höfum lagt áherzlu á að svæðin sem Garðabær lætur af hendi fái hitaveitu og aðra þjónustu fljótt. Einhver vandkvæði eru á framkvæmdum hjá hitaveitunni, en makaskiptin flýta alla vega fyrir framkvæmdum hvað varðar skipulag og fleira á þeim svæðum, sem nú tengjast Hafnarfirði,” sagði Garðar Sigurgeirsson, bæjarstjóri Garðabæjar.
Garðar taldi makaskiptin mjög hagstæð Garðabæ. „Í stað afmarkaðs skika úr Garðabæ sem í eru snarbrattar hlíðar, byggð svæði og ekkert sambærilegt byggingarland við það sem Garðabær fær í staðinn,” sagði hann.

Hafnarfjörður – landamerkjastpullinn á Setbergshamri; merkið hefur verið fjarlægt.

Hann taldi að önugt hefði verið fyrir Garðabæ að þjóna þeim hverfum sen nú fara til Hafnarfjarðar. Minnst tveir áratugir hefðu liðið þar til þjónusta hefði þar verið komin fyrir frumkvæði Garðabæjar. Þá dreifðu byggð sem nú er á þeim svæðum sem Hafnarfjörður fær vantar ákveðið skipulag og hitaveita er ekki lögð í svo dreifða byggð. Sömu erfiðleikar hefðu því verið áfram ríkjandi þarna ef Garðabær hefði áfram átt að sjá um málin. Ljóst þarf að vera hve margt fólk kemur til með að byggja óbyggð svæði áður en hitaveita og annað er þar lagt. Þess vegna er nauðsyn á skipulagi og framkvæmdum og landeigendur ættu að vera betur settir með það í höndum Hafnarfjarðar.
Garðar hvað nýju landamerkjastólpana ekki setta upp með vitund bæjarstjórnar Garðabæjar og harmaði að ekki skyldi samráð haft við landeigendur um þá framkvæmd. Þar hefði að verki verið verkfræðingur frá Skipulagi ríkisins.
Garðar kvað það ekki undarlegt að Garðahær skyldi minnka en Hafnarfjörður stækka. Allur Hafnarfjörður væri byggður úr landi Garðabæjar og Garðahrepps. Ekki skipti höfuðmáli, þó sama jörðin væri í tveimur lögsagnarumdæmum. Það væri jú allt eitt svæði sem þessir kaupstaðir skiptu með sér um að skipuleggja. Breytingin yrði að teljast skynsamleg.

Varðandi framkvæmdir á hinum nýju svæðum Hafnarfjarðar í Setbergslandi og útjörðum Setbergs kvaðst Kristinn ekki vilja lofa neinu, „en það verður þegar farið að huga að framtíðarskipulagi og byggð þessara svæða og miklu eðlilegra að ætla að Hafnarfjörður geti lokið því verki mun fljótar en Garðabær.
„Við munum stuðla að því að einhverjar bráðabirgðaráðstafanir verði gerðar með hitaveitu á nýju svæðin og það verður reynt að stuðla að því að þær framkvæmdir verði gerðar svo fljótt sem unnt er,” sagði bæjarstjórinn.“ -ASt

Í erindi bæjarstjóra Hafnarfjarðar 3. apríl 1978 segir m.a. um framangreint: „Á undanförnum árum hafa fulltrúar Garðabæjar og Hafnarfjarðar rætt breytingar á lögsagnarumdæmismörkum bæjarfélaganna. Fyrir milligöngu skipulagsstjóra ríkisins, Zóphóníasar Pálssonar, og að hans tillögu hafa sveitarstjórnirnar gert með sér samning, fskj. nr. 1, sbr. samþykkt bæiarstjórnar Garðabæjar frá 17. nóv. 1977, fskj. nr. 2, og samþykkt bæjarstjórnar Hafnarfjarðar frá 22. nóv. s.l., fskj. nr. 3, um breytingu á lögsagnarumdæmismörkum sveitarfélaganna, sbr. og uppdrátt, fskj. nr. 4, sem sýnir hin nýju mörk sveitarfélaganna milli Engidals og Lækjarbotna eins og sveitarstjórnirnar hafa kornið sér saman um að þau verði m.a. (með vísan til nefndu landamerkjastöplanna):

Í frumvarpi til laga árið 1971 um „breyting á lögum nr. 46, 16. apríl 1971, um lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðarkaupstaðar“ segir um framangreindar „landamerkjasúlur“:
13. Hnit X 22.094,89, Y 10.079,01 (steyptur stöpull í hraunjaðrinum milli Kaplakrika og Stórakróks).
14. Hnit X 22.110,63, Y 9,534.19 (steyptur stöpull efst á Setbergshamri).
15. Hnit X 21.657,44, Y 8.850,84 (steyptur stöpull efst á Fjárhúsholti).
10. Hnit X 21.590,11, Y 8.417,44 (steyptur stöpull á Norðlingahálsi, norðan vegar).
17. Hnit X 21.903,84, Y 7.972,13 (steyptur stöpull við gömlu landamerkjalínuna í Moshlíð, um 250 m sunnan Elliðavatnsvegar).
Hnit eru í hnitakerfi Reykjavíkur frá 1951.

Af framangreindum fimm steinstólpum á umdæmismörkum Hafnarfjarðar og Garðabæjar 1978 standa þrír enn. Merkið á einum þeirra, þ.e. á Setbergshamri, hefur verið fjarlægt, væntanlega í framhaldi af uppákomu þess tíma.

Umfjöllun Fjarðarpóstsins.

Í Fjarðarpóstinum 15. september 2005 má lesa eftirfarandi undir fyrirsögninni „Garðabær hefur aldrei greitt fyrir Molduhraun„.
„Í ljós hefur komið að samningur sem bæjarstjórar Hafnarfjarðar og Garðarbæjar gerðu sín á milli, hafa aldrei verið samþykktir af bæjarstjórn Hafnarfjarðar. Því hefur aldrei verið veitt afsal fyrir 33 ha. svæði merkt B (grátt svæði) úr landi Hafnarfjarðar skv. umræddum samningi ódagsettum í mars 1978.
Svæði þetta er í landi Garðakirkju sem Hafnarfjarðarbær keypti árið 1913 og sést að hlut á myndinni hér að neðan. Þar má sjá, sem og í lögum um lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar síðast frá 1964 að mörk eru m.a. frá vörðu við veginn frá Hafnarfirði til Reykjavíkur (við Engidal) og í Hádegishól (rétt aftan við Fjarðarkaup) og í Miðaftanshól sem er gamalt hádegismark frá Hraunsholti. Þaðan liggja svo mörkin í vörðu í Stórakrók.

Landsspildan, sem um ræðir, er merkt B á uppdrættinum.

Skv. teikningu hér til hliðar nær umrætt 33 ha. svæði, sem Hafnarfjörður ætlaði að láta Garðabæ fá, ekki að Miðaftanshól og munar þar um 8 ha. ef tillit er tekið til að gráa svæðið nær út fyrir forn eignarmörk Hafnarfjarðar.
Þar sem bæjarstjórn Hafnarfjarðar hefur framkvæmt eins og samningurinn hafi verið staðfestur telur Guðmundur Benediktsson, bæjarlögmaður að samningurinn standi en eðlilegt væri að meta verðmæti landsins miðað við verðlag ársins 1978 og uppreikna með vísitölu. Hins vegar er ljóst að um 8 ha. lands eru utan þessa samnings og Hafnarfjarðarbær getur því selt það land á markaðsvirði nú sem er mun hærra en á verðlagi ársins 1978.“

Sjá einnig umdæmismörk Hafnarfjarðar frá 1908.

Heimildir:
-Dagblaðið 7. apríl 1978, bls. 8.
-https://timarit.is/page/3075930?iabr=on#page/n7/mode/2up
-https://www.althingi.is/altext/99/s/pdf/0514.pdf
-Fjarðarpósturinn 15. september 2005, bls. 6.

Hafnarfjörður – umdæmismörk Hafnarfjarðar og Garðabæjar í Kaplakrika.

Skrár

Landamerkjadeila Stafnesinga og Kirkjuvogseigenda 1922

Í Vísi 1925 er sagt frá landamerkjadeilu Stafnesinga og eigenda Kirkjuvogs.

„Frá Hæstarétti í gær.

Vísir 1925.

Þar var sótt og varið málið: „Eigendur Stafnness eigendum Kirkjuvogs. Mál þetta er risið út af ágreiningi um landamerki milli jarðanna Stafnness og Kirkjuvogs á Miðnesi, og er svo vaxið, sem nú skal greina“.
Árið 1884 var landamerkjaskrá Stafnness rituð og staðfest, lögum samkvæmt, og virðist þá enginn ágreiningur hafa orðið um landamerki jarðarinnar; þau eru sögð „hin sömu, sem verið hafa frá ómunatíð“, og síðan lýst í skránni.
Árið 1922 var svo komið, að ágreiningur var orðinn um landamerki milli Stafnness og Kirkjuvogs. Málsaðiljar áttu þá sáttafund með sér (10. apríl), og gerðu svolátandi sætt: „Landamerki á milli Stafnneshverfis og Kirkjuvogsjarða séu eins og þau eru ákveðin í landamerkjaskrá fyrir Stafnnes, frá 4. desbr. 1884, að viðbættri línu úr svonefndri „Gömlu þúfu“ á Háaleiti í Beinhól, og verða þá landamerkin þannig: „Úr svonefndri „Gömlu þúfu“ á Háaleiti í „Beinhól“, sem liggur fyrir botni Djúpavogs, úr „Beinhól“ í Djúpavog, þaðan beina línu í ós austanundir „Vörðuhólma“, þaðan sunnanundir „Selskeri“ og „Hestakletti“ og þaðan á sjó út.“

Hestaskjól (Hestaklettur).

Ekki höfðu aðiljar sjálfir gengið á merkin, þá er þeir gerðu sætt þessa, en munu hafa treyst því, að þar væri um ekkert að villast. En brátt kom það í ljós, að eigendur jarðanna urðu ekki á eitt sáttir um, hvar þeir staðir væri sumir, sem getið er í merkjaskránni. Eigandi Stafnness leitaði þess vegna til sýslumannsins í Gullbringu- og Kjósarsýslu, og beiddist þess, að kvatt yrði til annars sáttafundar með eigendum jarðanna, og var hann haldinn 10. desember 1922.

Gamli Kirkjuvogur og nágrenni – uppdráttur ÓSÁ.

Sáttatilraun varð árangurslaus og málinu síðan vísað til landamerkjadóms, og sátu hann þeir Sigurgeir Guðmundsson hreppstjóri í Narfakoti og Þorsteinn Þorsteinsson, kaupm. í Keflavík, ásamt formanni dómsins, sýslumanni Gullbringu- og Kjósarsýslu.

Beinhóll – LM-merking.

Dómur þeirra var á þessa leið: „Landamerki á milli Stafnnesjarða í Miðneshreppi annars vegar og Kirkjuvogsjarða í Hafnahreppi hins vegar skulu vera þau, er hér greinir: Úr Gömlu þúfu á Háaleiti í „Beinhól“, sem liggur fyrir botni Djúpavogs, úr Beinhól í miðjan Djúpavogsbotn við stórstraumsflóðmál, hvar varanlegt merki skal sett, auðkennt L.M. Þaðan bein lína um ósinn í vörðu þá, er stendur á suðurenda Vörðuhólma, er skal rauðkennd L.M. með varanlegu millimerki, er sett skal á Illaklif, einnig auðkennt L.M. – Frá Vörðuhólma sunnan um Selsker og; Hestaklett á sjó út.
Málskostnaður, samtals kr. 253.00, greiðist að helmingi af eigendum Stafnnestorfunnar, en að helmingi af eigendum Kirkjuvogstorfunnar.
Dóminum, að því er dæmdan málskostnað og setning landamerkja snertir, ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans, undir aðför að lögum.“

Beinhóll – merki.

Eigendur Stafnness skulu dómi þessum til Hæstaréttar og sótti Jón Ásbjörnsson málið. Krafðist hann þess a hinn áfrýjaði dómur yrði feldur úr gildi og merkjadómurinn skyldaður til þess að taka málið upp að nýju. Einkanlega lagði hann áherslu á það, að samkvæmt dómi þessum hefði landspilda nokkur, norðan Djúpavogs, gengið undan Stafnnesi. Segja munnmæli, að þar hafi áður staðið bærinn Kirkjuvogur (sem sjá má á uppdrætti herforingjaráðsins), en J.A. færði fram vottorð fyrir því, að land þetta hefði um langan aldur legið undir Stafnnes.
Verjandi var Sveinn Björnsson og krafðist hann þess, að dómurinn yrði staðfestur, og áfrýjandi dæmdur til að greiða allan málskostnað. Taldi hann Stafnnesinga enga heimild hafa til þessa áðurnefnda lands, samkvæmt sjálfu landamerkjabréfinu.

Ósar – herforingjaráðskort 1903.

— En að öðru leyti er ekki kostur að skýra frá deilum þeirra hæstaréttarmálaflutningsmannanna, svo að ókunnugir hafi þess full not, nema birta jafnframt uppdrátt af þrætulandinu, en Vísir hefir hann ekki á takteinum, og lýkur hér frá þessu máli að segja.“

Heimild:
-Vísir, 6. tbl. 08.01.1925, Frá Hæstarétti – landamerki Kirkjuvogs og Stafness, dómur, bls. 2.

Vörðuhólmi – LM-merki.

Skrár

Garður – landamerkjasteinar

Í „Fornleifaskráningu í Sveitarfélaginu Garði I – Fornleifar frá Rafnkelsstöðum að Útskálum (auk hjáleigna)„, frá árinu 2008 má fræðast um eftirfarandi varðandi landamerkjaletursteina í landi Vara og Rafnskelsstaða í Garði:

Áletrun – landamerki

Varir – landamerki (LM).

„Er þar jarðfastur steinn LM. Svo norður með höfðanum í stein merktan LM við norðurenda höfðans. Er þá Brekkuland búið,“ segir í örnefnalýsingu. Landamerkjasteinn milli Brekku og Vara er utan í Brekkuhöfða norðaustanverðum, um 60 m norðan við landamerkjastein.
Stór og aflangur, jarðfastur klettur. Leifar af landamerkjagarði liggja utan í höfðanum, óljósar þó.
Áletrunin LM er fremst eða austast á steininum, ofan á honum. Stafirnir eru mjög svipaðir og á steini, hvorutveggja hástafir, einfaldir að gerð og um 10 cm háir.

Áletrun – landamerki

Varir – landamerki (LM).

„…sjónhending upp á þjóðveginn. Þá norður með þjóðveginum, þar til kemur að stórum steini merktum við þjóðveginn,“ segir í örnefnalýsingu.
Steinninn er um 390 m suðsuðvestur af Vörum, á suðvesturhornmörkum jarðarinnar. Um 20 m sunnan við steininn er íbúðasvæði í byggingu.
Steinninn hefur naumlega sloppið við íbúðaframkvæmdir, um 20 m sunnar. Steinninn er við vesturenda garðs.
Steinninn er jarðfastur, um 0,6 m á hæð. Letrunin er höggvin í norðurhlið hans, og er um 0,1 x 0,15 m að stærð. Á honum stendur LM með hástöfum.
L-ið hefur króka á endunum.

Áletrun – landamerki

Varir – landamerki (LM).

„Er þar jarðfastur steinn LM. Svo norður með höfðanum í stein merktan LM við norðurenda höfðans. Er þá Brekkuland búið,“ segir í örnefnalýsingu. Syðri landamerkjasteinninn í Brekkuhöfða er í horni landamerkjagarðs, um 110 m vestur af bæjarhól.
Á þessum stað eru nokkrir jarðfastir klettar í þyrpingu utan í höfðanum.
Áletrinin er ofan á flatasta steininum sem er nokkuð mosavaxinn en virðist hafa verið kroppað ofan af honum. Áletrunin er LM og stafirnir einfaldir að gerð, um 10 cm háir. Grunnt er rist.

Áletrun – landamerki

Rafnkelsstaðir – landamerki (ML).

Merkjasteinn er inn í Grænugróf, neðst í grófinni, á bakkanum við fjöruna. Hann er um 670 m suðaustur af Rafnkelsstöðum og markaði land jarðarinnar til austurs.
Steinninn er á grýttum hluta neðst í grænni grófinni. Áletrun á steininum er afar greinileg, en hann er merktur ML í stað LM sem er á öðrum merkjasteinum í Garðinum.

Heimild:
-Fornleifaskráning í Sveitarfélaginu Garði I – Fornleifar frá Rafnkelsstöðum að Útskálum (auk hjáleigna), Reykjavík 2008.

Garður – landamerki ofan Vara.

Skrár

Grindavík – landamerki (Geir Bachmann)

Eftirfarandi er lýsing Geirs Barchmans, sóknarprests á Stað í Grindavík, á landamerkjum Grindavíkur. Hafa ber í huga að þegar þetta er skrifað hafði Geir verið u.þ.b. eitt ár í Grindavík og virðist ekki vel kunnugur öllum staðháttum.
„Fram til 1946 náði Grindavíkurhreppur yfir tvær kirkjusóknir, Staðarsókn í Grindavík og Krýsuvíkursókn. Staðarsókn sem nefnd var Grindavíkursókn, náði frá Valahnúk að vestan og austur að Selatöngum. Valahnúkur er landfastur klettur sem skilur að land og reka Grindavíkur og Hafna. Að austan, á Selatöngum, voru landamerki Grindavíkur- og Krýsuvíkursóknar miðuð við klett í fjörunni, sem Dágon nefnist. Skildi hann að land og reka Grindavíkur og Krýsuvíkur. Í norðri eiga Grindvíkingar hreppamörk með Njarðvíkingum, Vogamönnum og Strandarmönnum.“
Í sóknarlýsingum Geirs Bachmann frá 1835-1882 segir auk þess: „Skammt frá Valahnúk í landnorður er aðrísanda fell, Vatnsfell kallað og enn lengra í sömu átt, litla bæjarleið (sem er 3/4 úr mílu), liggur nokkuð hærra og ummálsmeira eins lagað fell, Sílfell, og eru landamerkin sjónhending milli þessarra þriggja punkta.
Af Sílfelli sést lengra til norðurs dalverpi, kallað Haugsvörðugjá, er hún bæði löng og breið, þó eigi sé fjarska djúp, með lágum klettum á sumum stöðum, en aftur upplíðanda sandflesjum á öðrum. Teygist hún með afleiðingum sínum fullkomna hálfa aðra mílu til landnorðurs, milli Sílfells og Súlna, og aðskilur land hreppanna og sóknanna, þ.e. Hafna og Grindavíkur. Súlur er bratt, einstakt fell, í kollinum aðskilið sem tvö fell færu, að austnorðanverðu með sléttri, lágri og stuttri hæð eður hálsi áfast við Stapafell, og eru Súlur, sem enn aðskilja nefndra hreppa land, eins og Stapafell, Njarðvíkurland og Grindavíkur. Stapafell er ekki eins hátt og Súlur, en ummálsmeira, og að ofanverðu í það dæld að endilöngu, svo lítur til austurs frá Stapafelli yfir hraun og ógöngur, sjónhending á lágt og lítið, einstakt fell, Litla-Skógfell, sem stendur í hrauni þessu. Aftur eru mörkin enn í austur í annað enn lægra fell eður stóra hæð, kallað Kálffell, og þaðan enn þá í austur beina stefnu í nyrðri rætur Fagradalshagafells.

Er vegalengdin frá Stapafelli til síðst nefnds fells ef beint yrði farið, á að giska hér um þrjár mílur. Fagradalshagafell er að vísu ekki hátt fell, en getur þó vegna ummáls og hæðar talist sem eitt af fjöllum þeim, er liggur fyrir sunnan Keili, og afleiðinga af Lönguhlíðarfjöllunum fyrir ofan Hafnarfjörð, og þaðan sést í suðurátt. Að norðanverðu við nefnd markalínu (þ.e. úr Stapafelli í Fagradalshagafell), eiga Njarövíkingar og Vogamenn land móts við Grindvíkinga að sunnan. Enn eru takmörk sóknarinnar sjónhending fjallasýn úr Fagradalshagafelli til austurs landsuðurs í enn eitt fell, Hraunsselsvatnsfell, aftur í sömu átt þaðan í Framfell, en á Vigdísarvöllum Vesturfell kallað, og er þá að norðan og landnorðanverðu Strandarmanna land og hinn svonefndi Almenningur.
Úr Vesturfelli beygjast mörk sóknarinnar til suðurs réttsuðurs, niður í Hamradal kallaðan, og þaðan beint í Núphlíð, hvaðan þau eru sjónhending yfir ófæruhraun á Selatanga. Vegalengdin úr Vesturfelli suður á Selatanga er á að giska 2 mílur, ef beint yrði farið.“
Í austri eiga Grindvíkingar land á móts við Krýsvíkinga. Grindavíkurhreppur átti landamörk með Strandahreppi í austri og voru þau við sjó í Seljubótarnefi en voru dregin þaðan í svonefndan Sýslustein sem stendur við þjóðveginn í Selvog. Við Sýslustein beygði landamarkalínan aðeins til austurs og þaðan bein lína í Litla-Kóngsfell og þaðan til fjalla sem nú heita Bláfjöll.
Land Grindavíkur er að mestu þakið hrauni sem runnið hefur eftir lok síðustu ísaldar. Sjóndeildarhringur Grindvíkinga takmarkast víða af fjöllum sem flest eru í landi Grindvíkur. Þau eru frekar lág en setja mikin svip á umhverfið. Þau eru öll talin vera gosmyndanir og eru frá því seint á síðustu öld.
Ströndin meðfram Grindavík liggur fyrir opnu úthafinu og er víðast hvar lág og lítið vogskorin. Nokkrar litlar víkur ganga inn í hana og eru Staðarvík, Járngerðarstaðarvík og Hraunsvík þeirra stærstar.“

Heimild:
-Geir Bachmann, sóknarlýsingar 1835-1882.

Sýslusteinn.

Skrár

Skógfellastígur – landamerki II

Í fyrri lýsingu um leit að LM-merki á steini við gömlu götuna (Skógfellastíg/Vogaveg) – (sjá HÉR) – er sagt frá leitinni að staðfestu staðsetningar á réttum landamerkjum Vatnsleysustrandar-hrepps og Grindavíkur. Í framhaldi af henni var ákveðið að fara með upplýsingaraðila á vettvang merkjanna.
Þegar inn á svæðið var komið virtist ljóst að málið var alls ekki auðvelt viðureignar. Forsagan lét þó tilfinningar leitenda ekki alveg ósnortnar. Það lá í loftinu að umrætt merki væri þarna á tiltölulega afmörkuðu svæði við götuna, en hvar nákvæmlega?
Þegar kennileiti á línunni milli Kálffells og Arnarkletts eru skoðuð kemur margt forvitnilegt í ljós. Hvarvetna eru fallnar grónar vörður á hólum, hæðum og á gjám eða ummerki um slíkt, s.s. uppreistar hellur, hringhleðslur o.fl. Á einum stað virtist augljóst að vörðu hafði verið raskað, af óljósri ástæðu.
Í landamerkjalýsingu Þórkötlustaða frá 1890, undirrituð af fulltrúum allra jarðanna og staðfest af sýslumanni, segir m.a. um markalínuna: „…sjónhending í toppinn á Stóra-Skógfelli, þá áfram sömu stefnu yfir Litla-Skógfell, að steini sem þar stendur við götuna, þaðan að Kálffelli… Einkennismark markalínunnar er L.M. er þýðir landmerki…“. Í lýsingunni er vitnað í landamerki frá 1270, endurnýjuðum 28. júní 1620.
Helsti heimildarmaður fyrir framangreindu er Ísleifur Jónsson, margrómaður verkfræðingur frá Einlandi í Þórkötlustaðahverfi í Grindavík. Kann hann margar skemmtilegar sögur af gegnum Grindvíkungum. Ísleifur er nú (2009) 82 ára (f:1927) og ern eftir aldri. Sagðist hann hafa farið að smala inn á Skógfellahraunið norðan við Litla-Skógfell fyrir u.þ.b. 65 árum.

Þá hefðu smalarnir, hvort sem um var að ræða frá Vatnsleysuströnd eða Grindavík, safnast saman við „Steininn“, þ.e. landamerkjastein við gömlu götuna millum Grindavikur og Voga. Steinninn hafi verið nálægt mannhæða hár (m.v. hann þá) og á hann hafi verið klappað greinilegum stöfum LM. Grindvíkingar hefðu ekki mátt fara lengra en að Steininum því frá honum ráku þeir féð áleiðis til Grindavíkur en Strandarbúar niður á Vatnsleysuströnd. Stundum hefði verið bið eftir mönnum og var þá gott að skýlast við Steininn, sem reyndar hafi að nokkru verið smáhæð.
Áður en lagt var af stað staðfesti Elías Guðmundsson (nú íbúi í Reykjanesbæ, rúmlega fimmtugur) frá Efralandi í Grindavík frásögn Ísleifs. Sagðist hann fyrir mörgum árum verið sendur inn að Steininum til að smala, en lengra mátti hann ekki fara. Þar tækju Vogamenn við. Ofar hefði Stóravarða verið með stefnu í Kálffell. Steinninn hefði og verið áberandi á landamerkjunum við gömlu götuna. Hann hefði hins vegar heyrt á seinni árum að Kaninn, sem hafði æfingaraðstöðu í heiðinni, hefði notað Steininn sem skotmark. Hvort þeir hefðu hitt hann eður ei vissi hann ekki. Elías sagðist aðspurður vera orðinn lúinn til fótanna og gæti því ekki tekið þátt í þessari ferð – en kannski seinna.
Nú segir í stuttri lýsingu frá upphafi og endi ferðarinnar.
Safnast var saman sunnan við Arnarklett (landamerki Grindavíkur og Voga). Kobbi (Jakob) frá fjórhjólaleigunni ATV 4×4 í Grindavík, sem hafði góðan stuðning af lögreglunni við endurheimtur þá og þegar til kastanna kom, hafði eitt hjólanna meðferðis. Óskar, frá Saltfisksetri Íslands, Sævarsson var einnig mættur, enda hafði hann undirbúið ferðina gaumgæflega Grindavíkurmegin. Allt stóð af efndum.
Á staðnum klæddist Ísleifur tilheyrandi skjól- og hlífðarfatnaði, settist á fjórhjólið aftan við ökumanninn og lagt var af stað eftir ruddum slóða í gegnum úfið Arnarseturshraunið (rann 1226). Á undan gengu sem sagt nefndur Óskar, sonur Ísleifs (Einar) og fulltrúi FERLIRs, sem bara fylgdi með svona til að skrá ferðina líkt og allir fjölmiðlar landsins hefðu að sjálfsögðu gert (ef þeim hefði bara verið boðið).
Þegar komið var inn að Litla-Skógfelli þurfti að finna tilheyrandi slóð fyrir fjórhjólið. Hleypt var lofti úr dekkjum og tilraun gerð hvort för sæjust eftir þau í mosanum, en það reyndist ekki vera. Gömlu götunni var því að mestu fylgt að áfangastað. Þegar þangað var komið kannaðist Ísleifur við sig frá fyrri tíð. Hann sagðist aðspurður ekki hafa fylgt gömlu götunni að Steininum heldur farið beint að augum – „þangað inneftir“. Dró hann upp landakort (danska herforingjakortið) upp úr tösku og sýni hvernig markalínan ætti að liggja skv. fyrrnefndri landamerkjalýsingu. Landamerki Þórkötlustaða voru dregin (skv. lýsingunni) um hæstu bungu Stóra-Skófell og hæstu bungu Litla-Skógfells til norðurs að „Steininum við gömlu götuna“. Skv. því virtist eiga að vera augljóst hvar Steininn væri að finna. Þó var svo ekki, enda fór drjúgur tími í leitir á tiltölulega litlu svæði.
Miðað við uppdrátt Ísleifs virtist ljóst hvar Steininn var að finna. Um það bil 160cm há klapparhrúga virtist líklegasti staðurinn. Ef áletrunin væri þar myndi hún eflaust vera sem sólstafir að síðdegi. Utan við við staðinn er gróin varða á hól. Í línu við hólinn, milli Kálffells og Arnarkletts eru fleiri standandi og fallnar vörður er gætu gefið hin fyrrum landamerki til kynna – enda eflaust ekki komnar af engu.
Steinninn er um 1.8 km norðan við Litla-Skógfell og alls ekki auðfundinn. Hins vegar má ætla, meðan smalamennskan var eðlilegur hluti búskaparins, hafi staðsetningin verið á allra hlutaðeigandi vitorði – svo stutt frá gömlu götunni, sem ekki var hægt að villast út frá. Teknir hafa verið steinar úr nærliggjandi hól og búið til skjól, væntanlega fyrir þá sem biðu hinna.
Og þá var að halda til baka. FERLIR var beðinn um að halda staðsetningunni leyndri, a.m.k. fyrst um sinn. Ef þetta reynist rétt mun umdæmi Grindavíkur stækka um 1.5 km til norðurs, um tugi hektara, á kostnað Vatnsleysustrandar-hrepps. Á móti myndi Vatnsleysustrandar-hreppur (Vogar) hins vegar fá sambærilega landspildu á móti úr Grindavíkurlandi.
Auk framangreinds má bæta við eftirfarandi skráðri heimild frá um 1500:
„SKRÁ um landamerki milli Voga og Grindavíkr. – Landsbókasafn 108. 4to bls. 543 með hendi séra Jóns Haldórssonar í Hítardal „Eptir atgömlum rotnum blöðum úr herra Gísla Jónssonar bréfabók“. Sbr. Dipl. IBI. II, bls. 76.
„Um Landamerke i millum Voga og Grindavijkur.
Úr máldaga sem skrifadur var i tijd Byskups Stephanar.
Voru þesse landamerke höfd og halldin i millum voga á strönd og grindavijkurmanna meir enn upp á 30 vetur ákallslaust. ad vogar ætte ecke leingra enn nedan fra ad Kálfsfelli og upp ad vatnskötlum fyrer innan fagradal og upp ad klettnum þeim sem stendur vid Skogfell hid nedra vid götuna enn Þorkötlustader og Jarngerdarstader ættu ofan ad þessum takmörkum.“
Skv. þessari heimild ættu landamerki að líta út eins og sjá má á meðfylgjandi korti. Hún staðfestir í raun frásögn Ísleifs í einu og öllu. Auk þess má enn sjá Steininn við „gömlu götuna“. Á hann er klappað merkið „LM“.
Frábær ferð. Gangan (aksturinn) tók 6 klst og 6 mín.

Heimildir m.a.:
-Ísleifur Jónsson, f: 1927.
-Elías Guðmundsson.
-Íslenskt fornbréfasafn, 7. b. (1170-1505), bls. 457-458.

Merki við Skógfellaveg.

Skrár

Skógfellastígur – landamerki I

Ísleifur Jónsson (f:1927), verkfræðingur frá Einlandi í Þórkötlustaðahverfi í Grindavík, hefur kynnt sér mjög vel landamerki Grindavíkur annars vegar og nágrannabyggðalaganna hins vegar. Hann er ekki í nokkrum vafa um að landamörk Grindavíkur og Vatnsleysustrandarhrepp séu rangt skráð á nýmóðins landakort sem og jafnvel sum þeirra eldri. Sneið norðan við Litla-Skógfell ætti með réttu að tilheyra Grindavík – og þar með Þórkötlustaða-hverfisbæjunum, sbr. landamerkjalýsingu frá árinu 1890, en ekki Vatnsleysustrandar-hreppi, eins og vilji væri til í dag – hvernig sem það væri nú allt til komið?
Að hans sögn voru öll hornmörk Grindavíkur fyrrum svo og Grindavíkur-jarðanna klöppuð með bókstöfunum „LM“. Þannig hefði t.d. mátt sjá LM á steini (Markasteini við Markalón) í fjöruborðinu ca. 60 m vestan við Þórkötlustaða-nesvita (Nesvita) þangað til óveður árið 1942 hefði þakið hann grjóti. Steinninn væri landamerki Hóps og Þórkötlustaða. Þaða hefði línan legið upp í Moshól og um Skógfellin (Stóra-Skógfell og Litla-Skógfell), í klett norðan við það síðarnefnda og áfram að mörkum Vatnsleysu-strandarhrepps, í klöpp austan gömlu götunnar (Skógfellavegar) þar sem hún beygir til norðurs að Vogum. Í klöppina hafi verið klappaðir bókstafirnir „LM“. Austan við merkið hefði verið reistur mannhæðahár steinn.
Þetta vissi hann því fyrir u.þ.b. 70 árum hefði hann verið sendur til að smala Grindavíkurlandið ásamt öðrum. Hefði hann verið vestastur smalanna (þ.e. farið var upp frá Vogum) að mörkum sveitarfélaganna og þeir beðið við steininn. Á klöppina, sem hann hafi síðan hafið smalagönguna áleiðis til Grindavíkur, u.þ.b. 1.5 km norðan við Litla-Skógfell, hefði þessi áletrun verið greinileg. Hún hafi verið vestan við nefndan stein. Allir fjárbændur í Grindavík fyrrum, ekki síst í Þórkötlustaðahverfi, hefðu vitað af klöppinni og merkingunni. Hún hafi verið í línu millum Arnarkletts sunnan Snorrastaðatjarna (þar sem „LM“ ætti að vera klappað). Ekkert merki hefði verið á þeirri klöpp norðan við Litla-Skógfell sem Vatnsleysustrandarbændur hefðu löngum talið mörkin liggja um. Þau hefðu fremur verið óskhyggja en staðreyndir og eru að öllum líkindum runnar undan rifjum Vogabænda.
Þegar skoðaðar voru markalýsingar Grindavíkur annars vegar og Vatnsleysustrandarhrepps annars vegar kom ýmislegt áhugavert í ljós – og ekki allt samkvæmt bókinni.
Í lýsingu fyrir Voga segir m.a. um markalínuna á þessum slóðum: „Úr Vatnskötlum liggja mörkin til útsuðurs um Kálffell og í kletta við götuna nyrst í Litla-Skógfelli. Úr Litla-Skógfelli liggja mörkin á Arnarklett, allháan klett og auðkennilegan í brunahrauninu sunnan Snorrastaðatjarna.“ Þetta er eina lýsingin sem getur þess að mörkin liggi um Litla-Skógfell norðanvert. Í jarðalýsingu Vatnsleysustrandarhrepps segir hins vegar: „Þar austar er svo annað lágt fell á merkjum, Kálffell.“

Í lýsingu Þórkötlustaða segir: „Úr Stóra-Skógfelli liggur markalínan í gjána í Kálffelli en það er lágt fell eða bunga sem er framarlega í Kálffellsheiði. Frá Kálffelli liggja landamerkin í Vatnskatla í Fagradals-Hagafelli og þaðan í Innstuhæð á Vatnsheiði.“ Hafa ber í huga að Litla-Skógfelli er sleppt í þessari lýsingu, enda engin mörk þar. Þarna er Kálffellið á landamerkjum.
Í lýsingdu Þórkötlustaðahverfis segir ennfremur: „Samkv. þessu er Sandhóll sem er vestur af Kasti og Fagridalur sem er kvos inn í Fagradalsfjall austan við Aura í landi Þórkötlustaða. Fagradals-Vatnsfell sem er norðvesturöxl Fagradalsfjalls er sömuleiðis í landi Þórkötlustaða. Aurar heita melar innan við og austan Dalahraun og þar norður af eru grasflatir sem heita Nauthólaflatir. Þar var heyjað af bændum á Þórkötlustöðum. Vesturhluti Beinavörðuhrauns nær vestur í land Þórkötlustaða.“
Hér er augljóst að allt land innan við Litla-Skógfell, þar með talinn Fagridalur, tilheyrir Þórkötlustaðabæjunum sex; þ.e. Þórkötlustöðum I, II og III sem og Klöpp, Buðlungu og Einlandi.
Þegar skoðuð eru landamerki Hrauns kemur eftirfarandi fram: „Þaðan til vesturs sunnanvert við Keili um Vatnskatla og í Kálffell, sem er lágt og frekar lítið áberandi fell.“ Merkin eru gjarnan miðuð við Kálffell. Ágreiningurinn hefur hins vegar staðið um sneiðingin suðvestan við Kálffellið.
Ari Gíslason segir m.a. í örnefnalýsingu sinni um Voga: „Suður frá Vogunum lá æfaforn vegur sem nefndur er Sandakravegur. Hefur hann verið mikið notaður ef marka má það að sumstaðar eru þar djúp för niður í hraunklappirnar. Vegur þessi lá að Ísólfsskála í Grindavík… Ofanverðu við Stóru-Aragjá skiptist vegurinn og heitir sá vestri Skógfellsvegur. Krókar heitir svo á Stóru-Aragjá niður af felli því sem heitir Litla-Skógfell.“
Samkvæmt lýsingu Ara, sem var nákvæmnismaður í lýsingum sínum (skrifaði fremur stuttar lýsingar en lengri ef skipin lágu þannig) voru Skógfellavegirnir tveir. Það verður að þykja athyglisvert því löngum hefur önnur gata, auk Skógfellavegar, verið merkt inn á landakort. Sú gata á að hafa legið um Fagradal (Nauthólaflatir), Mosadali og inn á Skógfellaveginn (Sandakragötuna) á fyrrnefndum mörkum.
Í vettvangsferð um Skógfellaveginn (algerlega í hlutlausum gír) var hann fetaður frá Vogum allt að Litla-Skógfelli (4.7 km í beinni línu). Þegar hnit voru tekin við Litla-Skógfell og gengið til baka (eftir símtal við Ísleif) var ljóst að ganga þurfti ca. 1.5 km bakleiðis. Eftir 1.2 km var gengið út úr apalhrauni austasta hluta Sundhnúkagíga-raðargossins (frá ca. 1220) inn á slétt helluhraun (Skógfellahraunið, ca. 11.500 > 8000 ára). Þar var komið inn á sléttar hellur í hrauninu þar sem gamla gatan var vel mörkuð. Á einum stað, þar sem gatan beygir til suðurs, mátti telja augljóst að væru mörk. Þrátt fyrir ítarlega leit í skamman tíma var ekki hægt að finna þarna áletrunina „LM“. Ef góður tími væri gefin til leitarinnar mætti eflaust finna hana þarna. A.m.k. gaf staðsetningin tilfinningu fyrir einhverju væntanlegu.
Þegar staldrað var um stund á þessum stað virtist augljóst að um landamerki væri að ræða. Suðaustan við staðinn var skófvaxin varða með stefnu í Kálffell. Norðvestan við hann var hraunhóll með gróinni vörðu. Fjær hafði hella verið reist við með tilheyrandi stuðningi. Stefnan á framangreindu var á fyrrnefndan Arnarklett sunnan við Snorrastaðatjarnir.
Þegar kennileiti á línunni milli Kálffells og Arnarkletts voru skoðuð kom margt forvitnilegt í ljós. Hvarvetna eru fallnar grónar vörður á hólum, hæðum og á gjám eða ummerki um slíkt, s.s. uppreistar hellur, hringhleðslur o.fl. Á einum stað virtist augljóst að vörðu hafði verið raskað, af óljósri ástæðu.
Í landamerkjalýsingu Þórkötlustaða frá 1890, undirrituð af fulltrúum allra jarðanna og staðfest af sýslumanni, segir m.a. um markalínuna: „…sjónhending í toppinn á Stóra-Skógfelli, þá áfram sömu stefnu yfir Litla-Skógfell, að steini sem þar stendur við götuna, þaðan að Kálffelli… Einkennismark markalínunnar er L.M. er þýðir landmerki…“. Í lýsingunni er vitnað í landamerki frá 1270, endurnýjuðum 28. júní 1620.
Telja verður, af vettvangsferðinni lokinni, að landamerki Vatnsleysustrandar-hrepps og Grindavíkur hafi fyrrum legið um Arnarklett í Kálffell og þaðan í Vatnsfell-Hagafell (Vatnskatla). Því má telja, án efa, að Fagridalur og Nauthólaflatir hafi fyrrum tilheyrt Þórkötlustaðalandi, líkt og heimildir um selstöður (Dalssel) segja til um.
FERLIR hefur ógjarnan blandað sér í landamerkjamál og -deilur, hvort sem um er að ræða einstakar jarðir eða fyrrum hreppa. Í þessu tilviki verður þó varla hjá því komist sökum réttmæts rökstuðnings þess og þeirra er mest og best hafa kynnt sér málavexti.
Fljótlega verður farið aftur á vettvang og þá með Ísleifi Jónssyni með það fyrir augum að staðsetja L.M. merkið á hellunni við nefndan stein rétt við gömlu götuna, sem þar er enn mjög greinileg.
Þegar niður á neðanverða Vatnsleysustrandarheiðina kom mættu þátttakendum tokennilegt brak; sennilega af einhverjum beltabryndreka hernámsliðs fyrri tíðar.
Frábært veður. Gangan tók 4 klst og 4 mín, enda voru gengnir 12.3 km með tilheyrandi frávikum fram og aftur um hraunhellurnar.

Heimildir m.a:
-Ísleifur Jónsson, f: 22.05.1927.
-Örnefnalýsingar fyrir Járngerðarstaði, Þórkötlustaði og Hraun.
-Landamerkjalýsing fyrir Vatnsleysstrandarhrepp.
_Landamerkjalýsing Þórkötlustaðahverfis 20. júní 1890.
-Vettvangsferð.

LM-merki á Steini við Skógfellastíg.

Tag Archive for: landamerki

Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi

Ófriðarstaðir – örnefni

Óskipt land Þórkötlustaða

Krýsuvík – landamörk

Landamerkjastöplar milli Hafnarfjarðar og Garðabæjar

Landamerkjadeila Stafnesinga og Kirkjuvogseigenda 1922

Garður – landamerkjasteinar

Grindavík – landamerki (Geir Bachmann)

Skógfellastígur – landamerki II

Skógfellastígur – landamerki I

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?