Íslendingar taka kristna trú á Alþingi á Þingvöllum árið þúsund. Eftir 550 ár, árið 1550 tökum við upp Lútherskan sið, en Kristján III konur Danmerkur kom þeim siði að í Danmörku, Færeyjum og Noregi árið 1536. Eignir kirkjunnar færðust við siðaskiptin til konungs. Nú 475 árum síðar er Lútherskan lang stærsta kirkjudeild á Íslandi. Í dag eru vel yfir þrjúhundruð Lútherskar kirkjur hringinn í kringum landið. Hvert þorp, hver hreppur, og síðan bæir og borg, hafa sína kirkju. Þær eru ólíkar, en gefa góða innsýn í söguna sem og byggingarsögu landsins.

Staður

Eyðibýli skammt utan við kaupstaðinn í Grindavík. Prestssetur og kirkjustaður frá fornu fari og allt fram á síðustu öld. Þar var kirkja helguð með guði Maríu guðsmóður, Jóhannesi postula, heilögum Stefáni, Ólafi konungi, Blasíusi biskupi, Þorláki biskupi og heilagri Katrínu mey. Staðarkirkja var flutt inn í Járngerðarstaðahverfi árið 1909 og nefnd Grindavíkurkirkja. Þar er kirkjugarður Grindvíkinga. Sr. Oddur V. Gíslason (1836-1911) þjónaði sem prestur þar á miðju 19.öld og er minnisvarði um hann í kirkjugarðinum.

„Vitneskja okkar um upphaf byggðar í Grindavík takmarkast við frásögn Landnámu af Molda-Gnúpi og sonum hans, og ekkert er vitað með neinni vissu um byggðina og sögu hennar næstu þrjár aldirnar eftir landnám. Engu að síður verður að teljast líklegt, að flestar jarðir í sveitinni hafi byggst þegar á 10. og 11. öld (…)“

Elsta örugga heimild sem nefnir Stað í Grindavík er kirknaskrá Páls biskups Jónssonar sem lét á biskupsárum sínum (1195-1211) gera skrá um allar prestskyldar kirkjur í biskupsdæmi sínu. Þar segir að prestskyld kirkja sé að Stað. Frá 13. og 14. öld eru fáar heimildir til um Stað í Grindavík.
Staðarins er getið í rekaskrám og fleiri skjölum um ítök Skálholtsstóls og Viðeyjarklausturs í Grindavík. Undir lok 13. aldar hafði kirkjan eignast hálfa jörðina.
Elsta heimild sem varðveist hefur um húsakost á Stað, er „Reikningur kirkjunnar og Staðarins í Grindavík“, sem gerður var eftir andlát síra Gísla Bjarnasonar árið 1657.

Elsta heimild sem varðveist hefur um húsakost á Stað, er „Reikningur kirkjunnar og Staðarins í Grindavík“, sem gerður var eftir andlát síra Gísla Bjarnasonar árið 1657. Þar var bæjarhúsum lýst allnákvæmlega þó að innbyrðis afstaða þeirra sé ekki skýr. Torfbær var á staðnum fram til 1938 er Jón Helgason ábúandi á Stað byggði steinhús ásamt stórri viðbyggingu.
Grunnur og tröppur steinhússins sjást enn (1999) rétt norðan við núverandi kirkjugarð.
Skv. munnlegri heimild (Ólafur Gamalíelson, uppalinn á Stað) stóð síðasti torfbærinn við NV horn núverandi kirkjugarðs. Tóftirnar eftir torfbæinn voru sléttaðar út fyrir nokkrum árum en traðirnar eru enn greinilegar norðan við kirkjugarðinn.
„Bærinn á Stað stóð eina 4-500 metra upp (norðvestur) frá sjó og var túnið að mestu sjávarmegin við hann… – Árið 1964 fór Staður með öllu í eyði og þar með Staðarhverfið.“

Krýsuvík

Krýsuvíkurkirkja var reist 1857 og lögð niður sem sóknarkirkja 1929 en var síðar höfð til íbúðar. Gert var við kirkjuna 1964 og hún afhent Þjóðminjasafninu til eignar. Hún er dæmi um einfalda sveitakirkju frá síðari hluta 19. aldar. Síðast var jarðsett í kirkjugarðinum 1971.
Krýsuvík var fyrrum stórbýli, enda landgæði mikil hér áður en uppblástur tók að herja. Bæjarhóllinn er vestan kirkjunnar of fór Krýsuvík endanlega í eyði eftir 1950.
Í Ögmundahrauni vestast í Krýsuvíkurlandi eru miklar bæjarrústir niðri undir sjó huldar hrauni, þar sem virðist móta fyrir kirkju og kirkjugarði. Er jafnvel talið, að þar hafi bærinn áður staðið. Í landi Krýsuvíkur voru mörg kot og hjáleigur; Lækur var austan við bæjarlækinn, Norðurkot norðan túns, Suðurkot sunnan við túnið og Arnarfell sunnan undir samnefndu felli í suðaustur frá kirkjunni. Norðan þjóðvegar stóð Stóri-Nýjibær.

Krýsuvíkurkirkja var einföld timburkirkja í Krýsuvík. Hún var byggð árið 1857, endurbyggð árið 1964 og fór þá í vörslu þjóðminjavarðar og komst við það á lista yfir friðuð hús. Altaristafla kirkjunar var málverk eftir Svein Björnsson, listmálara. Venjan var að messa í Krýsuvíkurkirkju tvisvar á ári. Kirkjan var í Hafnarfjarðarprestakalli. Hún brann til kaldra kola aðfaranótt 2. janúar 2010.
Krýsuvíkurkirkja var notuð sem sóknarkirkja allt fram undir 1910. Hún var aflögð 1917 og notuð til íbúðar frá 1929, en síðan aftur breytt í kirkju 1963-64 fyrir tilstuðlan Björns Jóhannessonar, fyrrverandi forseta bæjarstjórnar í Hafnarfirði, en Hafnarfjarðarbær færði Þjóðminjasafninu húsið til varðveislu haustið 1964. Krýsuvíkurkirkja var úr timbri og af eldri gerð turnlausra kirkna, reist 1857 af Beinteini Stefánssyni smið.

Viðamiklar viðgerðir hófust árið 1986 og hún þá færð til upprunalegrar gerðar. Útveggir voru með tjargaðri listasúð og bárujárn á þaki. Engir gamlir kirkjumunir höfðu varðveist og voru kirkjubekkir, altari og prédikunarstóll af nýlegri og einfaldri gerð. Fleiri þúsund gestir komu í kirkjuna árlega og skrifuðu nafn sitt í gestabók sem þar var.

Samkvæmt Landnámu nam Þórir haustmyrkr Selvog og Krýsuvík.
1275; Krýsuvík og Skálholt eiga hálfan allan reka undir fuglabergi í landi Strandakirkju í Selvogi.

Kirkjan í Krýsuvík stendur austast á bæjarhólnum, í norðvesturhorni kirkjugarðsins, og kirkjugarðurinn fyrir austan og sunnan hana.
Bæjarhóllinn er grasi gróinn og mjög þýfður. Hann er hár og brattur að austan og norðan, en aflíðandi til suðurs og vesturs. Umhverfis hann eru tún, mjög þýfð að norðan en sléttari að vestan.
Henry Holland lýsir Krýsuvíkurkirkju 1811 og gerir af henni uppdrátt – Dagbók í Íslandsferð 1811, 82-83. William Hooker lýsir Krýsuvíkurkirkju 1809 – Ferðum Ísland 1809, 144-45. Kirkjan sem nú stendur er úr timbri, dæmigerð íslensk sveitakirkja. Hún snýr í suðvestur norðaustur, með dyr til suðvesturs.

Kirkjugarðurinn er um 30X30 m að stærð, en mjög þýfður og ógreinilegur. Síðast var jarðað í garðinum árið 1997, en þar áður 1917. Þessi tvö merktu leiði eru fast sunnan kirkjunnar og sjást greinilega. Önnur leiði eru ógreinilegri og ómerkt, en líklega hefur að einhverju leyti verið sléttað úr garðinum. Afmörkun garðsins er afar ógreinileg en hefur þó líklega verið torfveggur. Hann er nú mjög siginn. Ekki hefur verið gróðursett innan garðsins og engin ummerki um stækkun hans er að sjá á yfirborði. Óvíst er hvar inngangur í garðinn hefur verið, en líklega fast sunnan við kirkjuna , þ.e.á vesturhlið garðsins.

Strönd

Strandarkirkja er kirkja við Engilvík á Suðurstrandavegi. Kirkjan var kirkja íbúa í Selvogi og bjó prestur í Vogsósum uns brauðið var lagt niður árið 1907. Strandakirkja er þjóðfræg vegna áheita og helgisagna. Strandarkirkja stendur við skerjótta og hafnlausa Suðurstöndina. Þar hjá er viti. Í kirknatali Páls Jónssonar biskups í Skálholti sem er að stofni til frá um 1200 er kirkjan á Strönd nefnd. Sennilegt er að lending í víkinni hafi verið um Strandarsund sem er suður og austur af kirkjunni. Núverandi kirkja var reist 1888 og endurvígð eftir endurbætur 14. júlí 1968 og endurbætt frekar og endurvígð aftur 13. október 1996.
Elsta helgisögnin um Strandarkirkju er að Gissur hvíti hafi gert kirkju þar á 10. og 11. öld úr kirkjuvið sem Ólafur Tryggvason Noregskonungur sendi hann með frá Noregi. Önnur sögn er að Árni nokkur formaður hafi reist kirkjuna úr smíðavið sem hann kom með frá Noregi.

Þriðja helgisögnin er um ungan bónda frá uppsveitum Árnessýslu sem fer til Noregs að sækja smíðavið í hús sín en lendir í sjávarháska og hafvillum og dimmviðri og veit ekki hvar skipið er. Hann ákveður í örvæntingu sinni að gefa allan smíðaviðinn til kirkjubyggingar á þeim stað þar sem hann næði landi heilu og höldnu. Þá sá hann ljósengil framundan stefni skipsins og verður sá engill stefnumið sem hann stýrir eftir. Hann lendir í sandvík milli sjávarklappa og þá hvarf engillinn. Skipsmenn sáu í birtingu morguninn eftir að þeir höfðu verið leiddir eftir bugðóttu lendingarsundi milli boðaskerja á úthafsbrimströnd. Var hin fyrsta Strandakirkja reist úr viðnum sem kom úr skipinu.
Vorið 1950 var reistur minnisvarði um kraftaverkið í Engilsvík norðvestan við kirkjuna. Minnisvarðinn sem er standmynd á stalli sem sýnir hvítklædda konu sem heldur á skínandi krossmarki er eftir Gunnfríði Jónsdóttur myndhöggvara og nefnist Landsýn. Árið 1994 var vígt minnismerki um látna sjómenn.

1200: …Eggver hefur jörðin átt í vatnshólma þeim, sem heitir Strandarey og liggur í stöðuvatni því, er heitir Hlíðarvatn, það fer mjög til þurðar, hefur og aldrei dúntekja verið. Hvannatekju, sem í eynni.
„Strandarhóll er rétt norðan við kirkjugarðinn. Þar stóð bærinn Strönd,“ segir í örnefnalýsingu. Í ritgerð Brynjúlfs Jónssonar um fornleifar í Árnessýslu 1902 segir: „Svo er að sjá af rústabungum, að á Strönd hafi upp á síðkastið verið tveir bæir; Efribær og Fremri bær. Kirkjugarðurinn og kirkjan stóð fyrir framan hlað Frambæjarins. Þó var þar sund á milli, og er sagt að þar hafi verið uppsprettulind, kölluð Sælubuna.“

Bæjarhóllinn er norðan við Strandarkirkju og hafa kirkja og bær staðið alveg á sömu torfunni.

Áberandi gróska er í hólnum sé miðað við hálfuppgróið sandflæmið umhverfis. Sé allt talið saman, kirkju- og bæjarhóll, er stærðin um 90 x 70 metrar frá norðri til suðurs. Mjög greinileg upphleðsla byggingarefna er norðan við kirkjuna, grænn og ávalur hóll en ekki sjást greinilegar bæjarrústir. Honum hefur verið raskað allnokkuð, sennilega mest þegar klósettaðstaða var grafin inn í hólinn vestanverðan. Vitað er að þá var grafið gegnum mikinn öskuhaug. Árið 1950 var sett höggmynd á hólinn, Landsýn e. Gunnfríði Jónsdóttur myndhöggvara. Fánastöng er ofan á miðjum hólnum og einnig er þar minnisvarði með nöfnum nokkurra valinkunnra ábúenda. Þar skammt austar er lítil eftirmynd af torfbæ sem hefur verið lítillega grafin niður í hólinn.

Strandarkirkja er í Þorlákshafnarprestakalli í Árnesprófastsdæmi. Kirkjan á Strönd er sóknarkirkja Selvogs og þjónað frá Þorlákshöfn. Hún stendur fjarri öllum bæjum, því að engin önnur hús standa nú á Strönd. Öldum saman hefur fólk heitið á Strandarkirkju í tengslum við alls konar erfiðleika í lífi þess og peningar streyma inn vegna áheita. Hún telst því auðugasta kirkja landsins og er velviðhaldið af þeim sökum.

Núverandi kirkja er frá 1888. Hún var endurvígð eftir endurbætur 14. júlí 1968 og enn endurbætt og endurvígð 13. okt. 1996. Þjónustuhús var reist nálægt kirkjunni 1988. Í jarðhýsi er snyrtiaðstaða fyrir gesti og gangandi.
Í byrjun 14. aldar getur Jón Espólín þess, að mannskaðar hafi verið stórir af völdum hallæris og að minnsta kosti 300 manns hafi verið jarðsungnir í Strandarkirkju einni.

Hjallakirkja

Kirkjan er í Ölfusi, í Þorlákshafnarprestakalli, Suðurprófastsdæmi.

Kirkja hefur staðið á Hjalla í Ölfusi allt frá 13. öld en hennar er getið í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar. (1155-1211).

Hjallakirkja var vígð 5. nóvember 1928. Þorleifur Eyjólfsson (1896-1968) frá Grímslæk, húsasmíðameistari, teiknaði kirkjuna en yfirsmiður var Kristinn Vigfússon (1893-1982), Eyrarbakka, síðar á Selfossi.

Kirkjan hefur tekið nokkrum breytingum frá því sem hún var upphaflega. Á níunda áratug síðustu aldar var byggt sitt hvorum megin við forkirkjuna, skrúðhús skyldi vera sunnan megin en snyrting norðan megin.

Á prédikunarstólnum stendur: „hefur látið giora Klausturhaldare pault Jónsson 1797.“ Páll (1737-1819) var klausturhaldari Kirkjubæjarklausturs. Efstu fjögur spjöld prédikunarstólsins eru rósamáluð.

Altaristaflan er frá því um 1850 og hana gaf Eyjólfur Guðmundsson (1867-1957) frá Grímslæk, faðir þess er teiknaði núverandi kirkju. Hún er mjög breytt eftirmynd af málverki eftir franska listmálarann Charlés-André van Loo (1705-1765).
Gyllt grafskrift á svertu gleri er í forkirkju. Hún er um Magnús Beinteinsson (1769-1840), fyrsta sjálfseignarbóndann í Þorlákshöfn og er í óbundnu máli nema lok hennar sem hljóða svo:

Leggst andvana lík í jörðu,
völt er vera heims;
en á upphæðum hjá aldaföður
lifir sæls manns sál.

Skafti Þóroddsson (d. 1030) lögsögumaður bjó á Hjalla. Hann var einn vitrasti og lögfróðasti höfðingi landsins á sínum tíma og kemur víða við sögu.

Á Hjalla var Ögmundur Pálsson, síðasti kaþólski biskupinn í Skálholti, handtekinn 2. júní 1541, þar sem hann var gestkomandi hjá Ásdísi systur sinni. Þaðan var hann fluttur til Hafnarfjarðar, settur um borð í skip og siglt með hann af stað áleiðis til Danmerkur. Hann andaðist í hafi.

Að Hjalla í Ölfusi er Ólafskirkja, kennd við Ólaf helga Noregskonung. Katólskar kirkjur voru helgaðar Ólafi helga Noregskonungi. Núverandi kirkja er byggð og vígð 1928 um haustið.
Arkitekt var Þorleifur Eyjólfsson frá Grímslæk. Yfirsmiður Kristinn Vigfússon, Eyrarbakka, síðar á Selfossi.

Núverandi kirkja á Hjalla var byggð árið 1928 og vígð 5. nóvember þá um haustið. Kirkjan er úr steinsteypu og fyrsta steinkirkjan sem reist var austanfjalls. Kirkjan á marga gamla gripi, m.a. rósamálaðan predikunarstól með nafni gefandans, Páls Jónssonar klausturhaldara, og ártalinu 1797. Altaristaflan er lítið málverk frá síðustu öld er sýnir upprisu Krists.

Sterk rök eru til þess að kirkja hafi verið á Hjalla frá fyrstu dögum kristni hér á landi. Er hennar fyrst getið í Flóamannasögu sem þeirrar kirkju sem Skafti (Þóroddsson) lét gera fyrir utan lækinn. Katólskar kirkjur voru helgaðar Ólafi helga Noregskonungi. Hjallakirkja var útkirkja frá Arnarbæli og frá Hveragerði.

1000-1030: „[Þorgils Örrabeinsstjúpr, Þóroddr bóndi á Hjalla og Bjarni bóndi hinn spaki deyja] Váru þeir allir jarðaðir at þeiri kirkju, er Skapti lét gera fyrir utan lækinn, en síðan váru færð bein þeira í þann stað, er nú stendr kirkjan, því at Skapti hét at gera kirkju, þá er Þóra [Steinsdóttir k.h.] braut fót sinn, þá er hon var at léreptum sínum.“

“Hjallakirkja stendur austan við bæinn. Kringum hana er kirkjugarður,” segir örnefnaskrá. Í Sunnlenskum byggðum III segir: „Líklegt má teljast að elsti kirkjugarðurinn [í Ölfusi] sé Hjalli.

Slíkur höfðingi sem Skafti Þóroddsson var hefur fljótt látið kirkju gera. Fyrsta skráða heimildin um Hjallakirkju er frá 1200 … Kirkjan á Hjalla var Ólafskirkja. Hún var bændakirkja allt til 1928. Þá var kirkjuhúsið byggt upp og söfnuðurinn tók við henni. Kirkjan var gerð úr steinsteypu, 300 m3 með gotneskum gluggum.
Teikningu gerði Þorleifur Eyjólfsson frá Grímslæk. Yfirsmiður var Kristinn Vigfússon á Selfossi. Í kirkjunni er raflýsing og rafhitun. Grafreitur er við kirkjuna, girtum hlöðnum veggjum prýðilegum.”

Líklega var kirkja á Hjalla frá upphafi byggðar á þessu svæði og hún gjarnan talin elsta kirkja í Ölfusi. Hennar er fyrst getið í Flóamanna sögu sem var rituð um 1300 og er enn í notkun. Núverandi kirkja er byggð 1928, á sama stað og eldri kirkjur.

Kotströnd

Kotstrandarkirkja í Ölfusi var byggð 1909 og vígð 14. nóvember sama ár. Arkitekt hennar var Rögnvaldur Ólafsson. Kirkjan er úr timbri og er járnklædd. Tekur 200 manns í sæti.

Kirkjan er „glæsilegt byggingarlistaverk“, segir Björn G. Björnsson í bók sinni um Rögnvald arkitekt. Bogaformið er mjög ráðandi form í stíl kirkjunnar. Bogi er hluti hrings og tákn eilífðarinnar.

Kirkja var reist á Kotströnd eftir að Reykjakirkja fauk af grunni sínum í ofviðri 1908. Smiðir kirkjunnar voru þeir Samúel Jónsson og Eiríkur Gíslason. Enda þótt Rögnvaldur sé arkitekt kirkjunnar þá var stuðst við frumteikningu af Hraungerðiskirkju eftir nefndan Eirík.

Kotstrandarkirkja á marga góða gripi sem komnir eru frá Reykjakirkju og kirkjunni í Arnarbæli. Þar má nefna altarisstjaka frá 17du öld, silfurkaleik og patínu frá 1864. Tvær klukkur eru í turni og er önnur þeirra frá 17du öld og úr Arnarbæliskirkju. Hin er úr Reykjakirkju en aldur er óviss þó gamalleg sé.

“Kirkjutún, sléttur túnblettur í kirkjugarðinum, sem nú er orðinn grafreitur,” segir í örefnalýsingu. Í Sunnlenskum byggðum III segir: “Kirkjan var byggð sumarið 1909 og vígð 14. nóv. Um haustið. […] Yfirsmiður var Samúel Jónsson frá Hunkubökkum á Síðu (faðir Guðjóns húsameistara).
Kirkjuhúsið úr timbri, járnklætt, 85 m2 að flatarmáli. […] Gtafreiturinn var tekinn í notkun um sama leyti og kirkjan. Nokkru síðar var hann afgirtur með grjótgarði. Efnis í þá girðingu var hægt að afla með vinnu sem kostaði þá ekki beina peninga.

Grjótið var flutt á vögnum um 3 km leið og prýðilega byggt úr því. Sá garður stóð óhaggaður þar til kirkjugarðurinn var stækkaður. Efnið dugði þá aðeins á tvo vegu um kirkjugarðinn.” Kirkjan er NNA við bæ. Hún er ekki sýnd á túnakorti frá 1920 sem bendir einna helst til þess að hún hafi verið utan þess. Kirkjan er reist 1909, þegar kirkjur á Arnarbæli og Reykjum voru lagðar niður, fyrir þann tíma var ekki kirkja á Kotströnd. Kirkjan er ennþá í notkun og tilheyrir Hveragerðisprestakalli.
Kirkjan á Kotströnd var reist árið 1909, þegar kirkjur á Arnarbæli og á Reykjum voru aflagðar og sóknirnar sameinaðar. Ekki var bænhús eða önnur kirkja fyrir á Kotströnd. Kirkjan er enn í notkun og tilheyrir Hveragerðisprestakalli.

Arnarbæli

Bæjahverfið, sem Arnarbæli er hluti af, fékk nafnið Arnarbælishverfi. Arnarbælisforir eru mýrlendi á þessu frjósama landsvæði. Mikill vatnsagi gerði bændum erfitt fyrir og tilraunir voru gerðar til að ræsa vatnið fram. Geldneyti frá Arnarbæli voru gjarnan látin ganga á Hellisheiði á sumrin áður en afurðirnar voru seldar til Reykjavíkur. Margir áttu stundum fótum fjör að launa á leiðinni yfir heiðina undan galsafengnum eða jafnvel mannýgum nautum fyrrum.

Einhver mesti höfðingi Sturlungaaldar, Þorvarður Þórarinsson af Svínfellingaætt, fluttist austan af landi að Arnarbæli 1289. Hann bjó þar til dauðadags í 7 ár. Margir álíta, að hann hafi notað þennan tíma til að rita Njálssögu.

Í Arnarbæliskirkju kom fyrst orgel á árabilinu 1873-1875. Fyrsti organistinn var Guðrún Pétursdóttir, Guðjohnsen frá Reykjavík, kona séra Jens Pálssonar, sem þá var prestur í Arnarbæli. Var hún organisti kirkjunnar í 2-3 ár, unz þau prestshjónin fluttust burt. Tók þá við organistastarfinu Sigurður Eiríksson regluboði, búsettur á Eyrarbakka og átti yfir óbrúaða Ölfusá að sækja.

Þegar Sigurður lét af þeim störfum, tók Þorfinnur Jónsson í Tryggvaskála við, en síðasti organistinn í Arnarbæliskirkju var Gissur Gottskálsson á Hvoli, þar til kirkjan var lögð niður árið 1909. Þetta ár var Reykjakirkja líka lögð niður og báðar sóknirnar lagðar til Kotstrandar. Margir merkisprestar sátu staðinn, s.s. Jón Daðason, sem flutti frá Djúpi 1641 og bjó þar til dauðadags 1676. Hann kenndi séra Eiríki Magnússyni, aðstoðarpresti og síðar sóknarpresti í Vogsósum, vísindi í 9 ár. Séra Jón varð að verjast mörgum sendingum frá fyrrum sóknarbörnum fyrir vestan, sem bekktust við hann, líkt og séra Snorra í Húsafelli.

c. 1200: Kirknaskrá Páls. DI XII 8

Annálar 20. apríl 1706 segja frá jarðskjálfta, sem olli hruni margra bæja á Suðurlandi. Arnarbælisbærinn hrundi til grunna og presturinn, Hannes Erlingsson komst út um sprunginn vegg eða þak hálfnakinn með ungabarn. Teinæringur, sem prestur gerði út frá Þorlákshöfn, fórst um svipað leyti með 11 manna áhöfn, kvæntum hjáleigubændum úr Arnarbælishverfi. Bæjarhúsin hrundu aftur til grunna í jarðskjálftunum 6. september 1896.

„Arnarbæli var höfuðból í Ölfusi gegnum aldirnar. Þar var fyrst getið kirkju um 1200. Hún var helguð heilögum Nikulási, dýrlingi sæfara. Ýmsir þekktir menn bjuggu í Arnarbæli, til dæmis Tumi Sighvatsson um 1200 og Þorvaldur Þórarinsson 1289. Þar hefur hann skrifað Njálu ef trúa má tilgátum Barða Guðmundssonar.

Árið 1510 lætur Skálholtsbiskup dæma dómkirkjunni jörðina, sem var í konungseign, vegna vanskila bóndans við kirkjuna. Prestsetur verður í Arnarbæli 1580.

Sagnir herma að hafskipi hafi verið siglt upp Ölfusá að Arnarbæli og bendir örnefnið Bjálkhús (Búlkhús) til þess að farmur hafi verið borinn af skipi þar. Má vera að satt sé því mikið hefur Ölfusá borið af jarðefnum síðan. Sögn er að Ögmundur Pálsson, síðar Skálholtsbiskup, hafi stýrt skipi til hafnar í Bjálkhúsósi.

Arnarbæli átti ýmis ítök; reka, skipsuppsátur í Þorlákshöfn og Selvogi, einnig lax- og selveiði í Ölfusá. Prestur leigði slægjur til flestra bænda í Ölfusi.

Jarðskjálftarnir á Suðurlandi 1896 ollu gífurlegum skemmdum á bæjarhúsum og gripahúsum í Ölfusi. Í Arnarbæli voru fyrir jarðskjálfta átta bæjarhús sem öll gjörféllu. Þar voru níu gripahús og féllu öll. Kirkjan var eina húsið í Arnarbæli sem stóð af sér skjálftana en hún gekk til á grunninum.

Fjall

Kirkjunnar á Fjalli er fyrst getið í máldaga Strandarkirkju árið 1397 og er það eina heimildin sem getur hennar. Ekki er vitað hvenær kirkjan var lögð niður né hvar hún var staðsett. Það hafa ekki fundist mannabein á Fjalli þrátt fyrir mikið jarðrask en gera má ráð fyrir að kirkjan hafi verið nærri bænum, sögusagnir eru m.a. um að kirkjan hafi farið undir Biskupstungnabraut. Kirkjunnar á Kirkjuferju er einnig fyrst getið í sama máldaga frá árinu 1397 og kemur fyrir í máldögum allt fram til ársins 1569. Ekki er vitað hvenær kirkjan var afl ögð en í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1708 segir að enn móti fyrir kirkjugarði og kirkjutóft. Kirkjugarðurinn er mikið raskaður, tóftin úr lagi gengin en sést þó enn.

Hjer segja menn kirkja muni að fornu verið hafa, en enginn minnst að tíðir hafi hjer verið fluttar.
Landnáma: “Hann var hinn þriðja vetur undir Ingólfsfelli fyrir vestan Ölfusá.” Þuríður Grímkelsdóttir “fæddist upp með þeim manni, er Sigurður múli hét; hann bjó undir Felli”.

“Bærinn hefir staðið fram á átjándu öld. Eftir að hann lagðist í eyði, lagðist landið til Hellis og Laugarbakka, svo að nú eru landamerki þeirra jarða um Fjallstún. Af JÁM sést að þá hefir heimajörðin Fjall verið komin í niðurlægingu, er jarðabókin var samin. Munu því mest hafa valdið skriðurennsli á túnið. Túnstæðið hefir upphaflega verið uppgróin skriðubunga, mynduð af gili, sem þar er uppundan í fjallinu. Það heitir Branddalsgil, og hefir nafn af lítilli dalkvos er Branddalur heitir, sem þar er uppi í gilinu, en sjest ekki fyrr en að er komið. Branddalur er enn grasi vaxinn; annars er gilið, og hlíðin öll, nú eintóm skriða. Er líklegt að nafnið sé dregið af kolabröndum og að þar hafi verið kol brennd meðan fjallshlíðin var skógi vaxin … enn heldur [gilið] áfram að hækka bunguna smátt og smátt; enda er hún nú að miklu leyti grjóti þakin, nema austan til. Þar er grasfl öt, sem enn heitir Fjallstún. Á henni eru rústir bæjarins. … Hefi r hjer verið gott til heyafl a og tún eigi alllítið meðan bungan var í friði fyrir skriðum. Líklegra er, að þær hafi valdið eyðileggingunni smátt og smátt heldur en allt í einu; en auðvitað er, að loksins hefir eitt skriðuhlaup riðið baggamuninn.”

“Fjallstóftir eru gömul tóftarbrot austanvert í Fjallstúni, skammt fyrir ofan veginn. Þar hefur verið mikill bær í fornum stíl og búið málmsmiður. Þar var kirkja, og liggur vegurinn um kirkjugarðinn,” segir í örnefnalýsingu Laugarbakka. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1706 segir: “Hjer segja menn kirkja muni að fornu verið hafa, en enginn minnist að tíðir hafi hjer verið fluttar.” Eina ritheimildin sem gæti bent til kirkju á Fjalli er máldagi Strandarkirkju í Selvogi frá 1397 en þar segir: “Kirkiann j Fjalli a tuær kluckur ad kirkiunni a Strond.”
Í grein sinni um Fjall í Ölfusi í Árbók hins íslenska fornleifafélags árið 1897 segir Brynjúlfur Jónsson: “Sögn er, að bænahús hafi verið í Fjalli; svo sagði mjer Jón bóndi Árnason í Alviðru, fróður maður og vel að sjer.
Hefir þá bænahúsið án efa verið fram á hlaðinu, en hafi það verið austast og fremst, – sem mjer þykir liggja næst að ætla, – þá hefir annað hús verið vestar á hlaðinu.” Friðlýst af Matthíasi Þórðarsyni 5.5.1927 (sem kvöð á landi Hellis) samkvæmt friðlýsingarskrá. Þar segir: “Leifar eyðibýlisins Fjalls, sunnan undir suðausturhorni Ingólfsfjalls.” Ekki er vitað með vissu hvar kirkjan var staðsett, en líklega var hún á bæjarhólnum, austan við bæ. Brynjólfur gerði uppdrátt af minjum í Fjalli og birti með grein sinni árið 1897. Allt eins er líklegt að kirkjan hafi farið undir Biskupstungnabraut 35, skammt suðaustar en hnit var tekið. Þar voru minjar samkvæmt teikningunni. Kirkjan er rúmlega 50 m austan við bæ 001 og um 75 m suðvestan við útihús.
Ummerki kirkjunnar hafa líklega farið undir veginn við vegagerð á 20. öld. Þó er ekki loku fyrir það skotið að mannvistaleifar séu undir jörðu.

Núpar

Máldagi frá Strandarkirkju frá 1397 getur kirkjunnar á Núpum fyrst en hennar er einnig getið í máldaga frá árinu 1575. Ekki er vitað hvenær kirkjan er lögð niður eða hvar hún stóð. Það hafa ekki fundist mannabein á Núpum þrátt fyrir mikið jarðrask á og við bæjarhólinn en gera má ráð fyrir að kirkjan hafi verið þar nærri. Einnig eru getgátur um að kirkjan hafi verið ofan við bæinn,
þar sem tóft er.

Landnáma: „Álfur hinn egski stökk fyrir Haraldi konungi af Ögðum úr Noregi; hann fór til Íslands og kom skipi sínu í ós þann, er við hann er kenndur og Álfsóss heitir; hann nam lönd öll fyrir utan Varmá og bjó að Gnúpum.“

1397: „XCI. Gnwpar. Kirkia ad Gnupumm hins heilaga Þollaks a .xc. j heimalandi. viij. ær. rodukross oc annann til. kluckur .ij. oc er onnur brotin. kiertistikur .ij. alltaraklædi oc bryk. dvk. paxspialld eitt. portio Ecclesiæ vmm .iiij. ar .ix. aurar oc .iiij. alnar. Hefur Gudrydur oc Þorallr bondi hennar lated vppgiora ad ollu kirkiuna a fyrr greindum ärum. Hun a syna portionem vmm .vij. ar næstu halfur atiandi eyrer medann Þormodur hefr bved. Þar fylger Andres lykneski vmm þat framm sem adr er j maldaga hennar oc alltarisdvkur.“
1575: CXC. Nupar. Hälfkirkian ä Nupum ä xc. i heimalande.

Í Jarðbók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1709 segir: “Munnmæli eru, að hjer hafi til forna kirkja verið, en engin sjást þess viss merki og eru því gátur einar.”

“Kirkjuflöt: Smáflöt suðaustur af Grjóttungu. Nafnið gæti bent til að þar hafi kirkjan verið, þó er það ólíklegt, því kirkjur stóðu oftast við bæina,” segir í örnefnalýsingu. Ekki er vitað hvar kirkjan á Núpum var staðsett með vissu, hvergi hafa komið upp mannabein í námunda við bæinn svo vitað sé. Hugmyndir eru uppi um að útihús sé kirkjan, það verður að teljast afar ólíklegt fjarlægð frá bæ er það mikil. Frekari heimildir þarf til þess að staðsetja kirkjuna með innan við 50 m skekkju.
Engin ummerki um kirkjuna sjást á yfirborði. Ekki var hægt að staðsetja heimatún á Núpum eftir túnakortum bæjanna frá 1920. Túnið samanstóð af nokkrum stakstæðum hlutum sem ekki eru á réttum stað á túnakortunum.

Kirkjuferja

Kirkjunnar á Kirkjuferju er einnig fyrst getið í sama máldaga frá árinu 1397 og kemur fyrir í máldögum allt fram til ársins 1569. Ekki er vitað hvenær kirkjan var afl ögð en í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1708 segir að enn móti fyrir kirkjugarði og kirkjutóft. Kirkjugarðurinn er mikið raskaður, tóftin úr lagi gengin en sést þó enn.

1397: „LXXXI. Kirkiuferia. Ad Kirkiuferiu fylger fylger kyr oc ein ær. Hun a jnnan sig krossa…“.
1544: „skylldi [sr. Jón Bjarnason] suara halfkyrkiunni a Kyrkiuferiu þeim iiij kugilldum sem eg atti ad suara.“
1545: segir Gissur biskup í minnisgrein að ráð sé fyrir gert að Arnór Eyjólfsson skuli taka 4 kúgildi “sem nu uoru radstafalaus og fylgt hafa kirkiuferiu enn ec skal sialfur j suari uid kirkiuna vm þau kugilldi.”
1569: „16.9.1569 selur Vigfús Jónsson með samþykki Ólafs bróður síns Skálholtsdómkirkju Kirkjuferju, og var kaupahlutinn 30 hdr að dýrleika en kirkjuhlutinn 10 hdr og fylgdu jörðinni 8 málnytukúgildi.“

“So segja menn hjer jafi að fornu kirkja verið; sjást enn nú merki kirkjugarðs, og er þar nú tóftarstæði eftir, sem kirkjan skyldi staðið hafa. Enginn minnist hjer hafi tíðir verið fluttar,” segir í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín. Í örnefnaskrá segir: “Kirkjuhóll. Hóll austur á túninu, sunnan vegar. Blettur við hólinn, sem ekki mátti slá (sennilega tún huldufólksins, sem í hólnum bjó).” Kirkjuhóll er um 75 m norðaustan við bæ, austan við hesthús og gamla íbúðarhúsið. Hóllinn er sunnan megin við núverandi heimtröð sem liggur meðfram honum.

Svæðið er í mikilli notkun og áberandi ummerki eftir yfirferð stórra vinnuvéla. Svæðið er afgirt og notað sem bithagi fyrir hesta.

Fyrst var komið að Kirkjuferju árið 2004 í tengslum við skráningu á bænhúsum á Íslandi. Miklar breytingar hafa átt sér stað síðan, nú er Kirkjuhóll innan svæðis sem ekki er nýtt og þar er mikill gróður. Nýtt hús var byggt norðvestan við hesthúsið en raskaði ekki Kirkjuhól.
Á teikningu frá 2003 er þúst. Það litla sem ennþá sést er líklega skemmt af umferð og gæti orsakað skrítið lag tóftarinnar. Það má sjá að eitthvað mannvirki var þarna er það er tiltölulega mikill ágangur svo erfitt reyndist að áætla skörp skil. Tóftin er 8×7 m að stærð og snýr norðvestur-suðaustur. Veggirnir eru 0,15 m á hæð og algrónir.

Úlfljótsvatn

Úlfljótsvatnskirkja var byggð árið 1863 en turninum var bætt við árið 1961 (kirkjukort.net). Í kirkjunni eru tvær klukkur og er letrað á þær báðar: E.B.S. ANNO 1744. Þær eru því 270 ára gamlar þegar þessi upptaka var gerð.

Úlfljótsvatnskirkja, Grímsnes- og Grafningshreppur, friðlýst kirkja, byggingarár: 1863. Hönnuður: Eyjólfur Þorvarðsson forsmiður frá Bakka.

Fyrst er getið um kirkju að Úlfljótsvatni í máldagabók Vilkins biskups árið 1397 og er hún þá helguð Maríu guðs móður og heilögum Pétri.

Friðuð 1. janúar 1990 samkvæmt aldursákvæði 1. mgr. 36. gr. þjóðminjalaga nr. 88/1989.
Úlfljótsvatnskirkja er timburhús, 7,66 m að lengd og 5,11 m á breidd, með turn við framstafn, 2,08 m að lengd og 3,67 m á breidd. Kirkjan er bárujárnsklædd og stendur á steinsteyptum sökkli. Á hvorri hlið kirkju eru þrír gluggar og einn sömu gerðar á framhlið turns yfir dyrum. Þeir eru bogadregnir að ofan en yfir þeim eru burstlaga faldar og vatnsbretti. Í þeim er miðpóstur og mjórri þverpóstar um sex rúður. Efst á framhlið turns eru tveir mjóir gluggar burstlaga að ofan og aðrir tveir á austurhlið en þrír litlir gluggar á hvorri turnhlið. Á turninum eru kirkjudyr og yfir þeim bjór.

Ekki er ástæða til að ætla annað en að kirkja hafi verið á Úlfljótsvatni löngu áður en prestskyld var sett þar, og sennilegt er að hún hafi fyrst verið byggð á 11. öld, sem einnig má ætla um hinar kirkjurnar í Grafningi, þ.e. á Nesjum, Ölfusvatni, Bíldsfelli og Torfastöðum. Talið er að kirkjur hafi byggst við helstu bólstaði fljótlega eftir kristnitökuna en að aðgreining þeirra í bænhús, útkirkjur og prestskyldarkirkjur hafi fyrst orðið á 12. öld eftir að prestum tók að fjölga að ráði. Áður en það varð munu kirkjurnar fyrst og fremst hafa verið notaðar til bænahalds og í sambandi við greftranir og messuhald fyrir hina látnu.

Þegar komið var fram á 12. öld vígðust margir meiriháttar höfðingjar til prests og aðrir réðu presta til að syngja við kirkjur sínar og þjóna í kirkjum nágranna sinna.“ Það að bóndinn á Ölfusvatni mun hafa orðið fyrstur til að halda uppi reglulegri prestþjónustu við kirkju sína af bændum í Grafningi, og lagði til þess Sandey í Þingvallavatni og hluta úr landi Ölfusvatns og Hagavíkur,“ bendir til að hann hafi verið helsti leiðtogi sveitarinnar og Ölfusvatn miðstöð hennar.
Dreifing kirknanna í Grafningi kemur vel heim og saman við matsverð jarðanna: kirkjur er að finna á öllum stærstu og dýrustu jörðunum, en þær jarðir sem ekki hafa haft kirkjur eru augljóslega hjáleigur eða minni býli sem skipt hefur verið út úr aðaljörðunum.

Eins og áður var vikið að hafa Bíldsfell og Torfastaðir verið aðaljarðirnar syðst í sveitinni og byggð hefur sennilega hafist síðar í Tungu, StóraHálsi, Litla-Hálsi og Hlíð þó ekki þurfi það að hafa munað miklu. Mögulegt er ennfremur að Háls hafi upphaflega verið ein jörð en þær eru orðnar tvær um miðja 15. öld þegar þeirra er fyrst getið í skjölum. Villingvatn tilheyrði kirkjunni á Úlfljótsvatni og er slíkt yfirleitt merki þess að kirkjujörðin hafi upphaflega verið afbýli frá höfuðbólinu sem hafi verið lögð til kirkjunnar við stofnun hennar til uppihalds presti og kirkju. Nokkur minni afbýli virðast einnig hafa verið í Úlfljótsvatnslandi en ekkert þeirra hefur verið lengi í byggð nema Úlfljótsvatnshjáleiga.

Nesjar

Fyrst getið 1539 en þá gaf Erlendur lögmaður Þorvarðsson dóttur sinni Margrétu Nesjavelli, 20 hdr, til giptumála við Þórólf Eyjólfsson.
1.7.1567 hafði Erlendur Þorvarðsson látið Guðmund Steingrímsson fá Nesjar en Jón Marteinsson lætur Guðmund fá Dragháls 20 hdr, í staðinn – [Jón Marteinsson (Einarssonar biskups) átti Þorbjörgu Erlendsdóttur lögmanns].
Í máldaga Ölfusvatnskirkju frá 1570 eða síðar segir að Nesjar og Krókur eigi þangað kirkjusókn.

18.9.1690 selur Sigurður Björnsson lögmaður Guðríði Ormsdóttur móðursystur sinni hálfar Nesjar fyrir 10 hdr – Jarðabréf. [Sigurður var sonur Ingibjargar Ormsdóttur Vigfússonar Jónssonar og Guðríðar Árnadóttur Gíslasonar prests í Holti Jónssonar biskups].
23.5.1698 fær Sigurður Björnsson lögmaður Erlingi Eyjólfssyni hálfar Nesjar, 10 hdr, fyrir skuld – Jarðabréf.

3.8.1706 pantsetur Guðríður Ormsdóttir hálfajörðina Nesjar, 10 hdr að dýrleika, til Gísla Halldórssonar fyrir 15 hdr 109 álnir.
18.7.1720 selur Sigurður Sigurðsson yngri sýslumaður Halldóri Magnússyni 10 hdr í Nesjum.
19.7.1723 selur sr. Gísli Erlingsson Halldóri Magnússyni 10 hdr í Nesjum með 1 1/2 kúgildi.
18.7.1746 afsalar Magnús Gíslason lögmaður allri jörðinni Nesjum með 4 kúgildum til Jóns Pálssonar fyrir 144 rdl, bæði jörð og kúgildi.
1819 var nýbýlið Nesjavellir byggt úr landi Nesja og fylgdi því efri og eystri hluti jarðarinnar, og taldist helmingur hennar að dýrleika eða 10 hdr.
„Nesjar er efsti bær í Grafningi. Stendur bærinn á vestasta nesinu af þrem nesjum sem ganga út í Þingvallavatn, milli Þorsteinsvíkur og Hestvíkur.“

Allt landið mælt 5500-6000 ha, strandlengjan er 13 km, jörðin á Nesjaeyju út í Þingvallavatni. 3,2 ha 1918, slétt ca.[vantar]. Matjurtagarðar 674 m2. Tún 25,8 ha.
1839: „Veiðijörð, heyskaparlítil, útigangur í meðallagi.“
1977. „Landið er allt þurrlent og bratt. Fyrir botni Hestvíkur að Jórukleif er landið að miklum hluta vaxið birkikjarri. Engar vatnslindir eða lækir eru í landinu og enginn mýrarblettur.“
1706: „Það er sögn manna, að hjer hafi að fornu kirkja eður hálfkirkja verið, ekki vita menn rök til þess, nema þau ein að sýnileg eru þar merki kirkjutóftar og kirkjugarðs. En framyfir allra manna minni hefur þetta hús niðri legið“ segir í jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín. Í túninu um 100 m suðvestur af bæjarhólnum og um 30 m vestur frá vatnsbakka Þingvallavatns í bæjarvíkinni hafa komið upp mannabein og því líklegt að kirkjan hafi staðið nálægt þeim stað. Um 20 ár síðan túnið var sléttað og beinin komu upp. Ábúandi hafði samband við Þjóðminjasafnið sem enn hafa ekki látið fara fram rannsókn á staðnum.

Ölfusvatn

Í lýsingu sinni á Háldans Jónssonar á Ölfushreppi frá 1703 getur hann um Grímkelsgerði og Grímkelsleiði á Ölfusvatni en lýsir þeim ekki nánar.
Árið 1817 sendi konungleg nefnd um varðveislu fornminja bréf til allra sóknarpresta á Íslandi og bað þá að skrifa skýrslur um fornleifar og gamla gripi í sínum sóknum.
Presturinn á Þingvöllum, Páll Þorláksson (1748-1821) svaraði nefndinni um hæl með allítarlegri skýrslu. Á Ölfusvatni getur hann um hoftóft sem ennú sjáist gjörla til og að það sé talið hofið sem Grímkell brenndi. Sunnan við hofið segir hann frá stóru gerði með þúfu í sem kallað sé Grímkelsleiði.

Einnig getur hann um kirkjugarð og stein sem standi í sáluhliði sem talinn sé frá pápískri öld og haldi sumir að hann hafi staðið fyrir kirkjudyrum með vígðu vatni en aðrir að hann hafi verið skírnarfontur. Þessar lýsingar koma ágætlega heim við aðstæður í dag. Hofkofinn, fjárhús sem byggt var á hoftóftinni um miðja 19. öld, er þó heldur vestar en norðar af Grímkelsgerði sem nú er kallað og ekki er hægt að sjá af lýsingu Páls hvar kirkjugarðurinn hefur verið eða bollasteinninn.

Bíldsfell

Kirkju í Bíldsfelli er getið í máldaga frá um 1220, DI I, 409 og í Vilchinsmáldaga DI IV, 93. Bæjar eða fjalls er getið í Harðarsögu.

„Munnmæli eru hjer hafi til forna kirkja verdið, merki til þess eru kirkjugarðsleifar kríngum fornt hússtæði, þar sem nú enn er geymsluhús ábúenda. Rök vita menn hjer engin önnur til, og engin man hjer hafi tíður veittar verið.“ segir í jarðabók frá 1706. „Í austur frá bænum er hóll, sem nefnist Hjallhóll. Þar stóð kirkjan í fornöld. Mátti sjá fyrir leiðum og kirkjugarði fram á 19. öld.

Ögmundur Jónsson sléttaði þessar leifar“ segir í örnefnalýsingu. Kirkjutóftin er í trjálundi um 10 m norðaustur afbæjarhólnum 001,er þúst sem er 3,5×3,5. Tóftin sýnist hafa dyraop til vesturs og man Árni Þorvaldsson eftir því að inngangurinn hafi verið skýrari. Við tóftina eru dældir í jarðveginn sem hafa verið taldar leifar af gröfum. Ekki hefur verið hróflað við þessu svæði fyrir utan gróðurseningu tjárlundarins en trén eru flest að deyja.
BÍLDSFELL Í GRAFNINGI (ÚLFLJÓTSVATNSÞING) (Á) -Maríu, Pétri, Nikulási – HÁLFKIRKJA [um 1220]: Kirkia at Billz felli er helgvð Mariv drottningv. Petro postula. Nicholao biskvpe. Kirkia a .x. hundruð j landi…“.
1397: Kirkia heilags Nicholai ad Bilsfelli a .ij. kyr. jnnan sig a kirkiann kross. Nichulas lykneski…“.

Torfastaðir

Kirkju á Torfastöðum er getið í Vilchinmáldaga, 1397.
Jón Oddsson seljandi Syðra Háls gefur út bréf á Torfastöðum 26.5.1448. Tunguá liggur meðfram jörðinni að norðan. Torfastaðir III eiga hálfann Arnarhólmann í Álftavatni.
1706: „Engjunum grandar sandságangur að framanverður, en fjallaskriður að ofan.“
1706, Skálholtsstólseign, jörðinni fylgdu vatnshólmar.
1839: „heyskapur mikill, en votur, beitarþröngt.“

1918: tún á báðum bæjum 5,1 ha, garðar 1859 m2. „Torfastaðaland neðan fjalls má heita allt gróið land. Mest mýrlendi, þá valllendi og lyngmóar, vaxnir krækiberjalyngi og nokkuð beytilyng. Ekki er skógargróður neinn í landareigninni, en lítils háttar grávíðir með Ingólfsfjalli fremst og á Tanganum norður við Sog. Þar er líka gulvíðir lítils háttar og austan við Markhamar.“
Á Torfastöðum I var mest sléttað um 1957.
Tvíbýli 1918.

„Sagnir eru um, að bænhús hafi verið á Torfastöðum, en óvíst er um staðsetningu þess“, segir í örnefnalýsingu. Heimildarmaður hefur heyrt að bænhúsið hafi verið við heygarðinn, þar sem er sléttað tún.

Kirkjuhöfn

Eyðibýli norðan við Hafnaberg. Norðan við Hafnaberg er að finna byggð sem fór í eyði að mestu leyti á 17. öld og myndarlegir bæjarhólar á svæðinu bera þess vott að betri tímar hafi einhvern tíman ríkt þar, þó nú sé svæðið nær gjörblásið. Svæðið sem heild hefur hátt minja- og varðveislugildi, en hver afmörkun þess í ríminu er nákvæmlega er ekki auðsvarað og verður að kanna frekar.
Kirkjuhöfn, Litla- og Stóra – Sandhöfn voru samkvæmt heimildum stöndugir bæir framan af en lögðust í eyði á 17. öld sökum landeyðingar. Landið þar sem bæirnir hafa staðið er í dag gjörblásið og sýnir vel hve grátt Reykjaneseldar hafa leikið þennan landshluta og gera enn.

Fyrir utan hina miklu bæjarhóla eru mímargar rústir á svæðinu, frá hinum ýmsu tímum. Eftir að bæirnir lögðust af féll landið undir Kalmanstjörn og var nýtt af þeim.

Einnig er þarna að finna minjar bæjarins Eyri sem fór í eyði á 18.-19. öld og Stekkjarhóls sem einnig er bæjarhóll, þó nokkuð minni en hinir þrír. Landeyðingin sem átti sér stað í kjölfar Reykjaneselda hefur enn gríðarleg áhrif tæpum 800 árum seinna og teygir hún sig allt til Hafna. En þrátt fyrir hve illa leikið svæðið er vegna uppblásturs þá hefur ekki enn tekist að eyða bæjarhólunum sem enn standa grösugir mitt í auðninni.

Staðurinn segir mikið um bæði baráttuna við náttúruna á Suðurnesjum og nýtingu fólks á henni, og er einkar áhugaverður bæði í ljósi fornleifafræðinnar, sem og jarðfræðinnar.

Um bæina segir í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín: Kyrkjuhöfn. Eyðijörð, hefur óbygð verið um 40 ár. Jarðardýrleiki þykjast gamlir menn heyrt hafa að verið 30 hundruð, en nú tíundast þetta eyðiland með rekanum fyrir 10 hundruð, so sem væri það þriðjungur úr Gálmatjörn.

Hvort að kirkja hafi verið á Kirkjuhöfn er alls óvíst, þó nafnið bendi vissulega til þess að svo hafi verið. Kirkjunnar er ekki getið í heimildum, en sagan segir að bein hafi verið flutt úr kirkjugarðinum á Kirkjuhöfn að Kirkjuvogi þegar kirkjan var lögð af.
Samkvæmt Kristnirétti hinum forna, sem varðveittist í Grágás varð að flytja bein úr aflögðum kirkjugörðum að næstu alkirkju, þar sem greftranir voru leyfðar. Þetta ákvæði er hins vegar horfið í jónsbók sem lögtekin var 1281.

Samkvæmt þessu ætti kirkjan því að vera eldri en 1281. Séra Jón Thorarensen heldur því fram í grein sinni „Um Hafnir í gamla daga“ að kirkja hafi verið á Kirkjuhöfn á 12. og 13. öld.
Kirkjan hafi verið aflögð nokkru áður en Vilchin biskup vísiteraði árið 1397, þar sem ekki einu orði er minnst á kirkjuna í máldaga hans.

Á þeim tíma var komin hálfkirkja á Kalmanstjörn samkvæmt sama máldaga. Séra Jón getur þess reyndar ekki að ekki er heldur minnst á kirkju á Kirkjuhöfn í kirknaskrá Páls biskups frá árinu 1200. Þar er einungis minnst á eina kirkju á Reykjanesi en hún var í Vági, sem er að öllum líkindum Gamli-Kirkjuvogur.
Hugsanlega hefur þó verið hálfkirkja á Kirkjuhöfn á þeim tíma, en hálfkirkjur voru ekki skráðar í Kirknaskrá Páls. Hinn meinti jarðardýrleiki upp á 30 hundrum sem segir frá í Jarðabók, bendir til burðugs býlis og kirkja á slíkum stað alls ekki ólíkleg.

Bæjarhólarnir eru einstakir í Reykjanesbæ og hugsanlega Suðurnesjum. Líklegast hafa fáir sem engir aðrir bæjarhólar frá þessum tíma varðveist óraskaðir á svæðinu.
Það er mörgum spurningum ósvarað varðandi byggð fyrr á öldum á Reykjanesi. Bæjarhólar Kirkjuhafnar og Sandhafna-bæjanna geta svarað mörgum af þeim spurningum. Um þann tíma á Suðurnesjum fram undir 18. öldina er nánast ekkert vitað enda hafa nánast engar heildstæðar fornleifarannsóknir farið fram á svæðinu og alls engar á bæjarstæðum. Þó svo að bæjarhólarnir einir og sér séu mikilvægir og verðugir friðlýsinga, þá gerir stærra samhengi þeirra og svæðisins í heild þá enn verðmætari en ella.

Gamli Kirkjuvogur

Elstu heimildir um Vog er að finna í Landnámu. Þar er að finna eftirfarandi frásagnir: Herjólfr hét maðr, Bárðarson, Herjólfssonar, frændi Íngólfs landnámsmanns; þeim Herjólfi gaf Íngólfur land á milli Vogs ok Reykjaness.
Þórir haustmyrkr nam Selvog ok Krísuvík, en Heggr son hans, bjó at Vogi, en Böðmóðr, annar son hans, var faðir Þórarins, föður Súganda, föður Þorvarðar, föður Þórhildar, móður Sigurðar Þorgrímssonar. Herjólfr, sá er fyrr var frásagt, var frændi Íngólfs ok fóstbróðir, af því gaf Íngólfr honum land á milli Reykjaness ok Vogs; hans son var Bárðr, faðir Herjólfs þess, er fór til Grænalands, ok kom í hafgerðingar […]

Nokkuð er nafn bæjarins á reiki, hann virðist ýmist kallaður Vogur eða Kirkjuvogur í gömlum heimildum. Líkur benda eindregið til að um sé að ræða einn og sama bæinn – og að bæst hafi framan við bæjarnafnið þegar kirkja var reist á jörðinni.
Mannabein hafa fundist í uppblæstri á gamla bæjarstæðinu og voru þau flutt að Kirkjuvogi í Höfnum. Var það nálægt aldamótunum 1800 að bein voru síðast flutt þaðan, en sagt er að nokkuð hafi verið flutt áður, smátt og smátt. Til forna lá jörðin hins vegar langt inn með Ósunum að norðanverðu. Þar er mikil rústabunga, grasi gróin, sem snýr í suður-norður, rúmir 23 m á lengd, 10 m á breidd og hæst um 2 m.

Húsaskipun er ekki hægt að greina. Sunnan við bæjarhólinn má sjá leifar af því sem virðist vera forn kirkjugarður. Einnig má sjá leifar túngarðs norðan við hólinn og hlaðins brunns vestan við hann, en tóftir enn lengra í vestur sem gætu verið rústir útihúsa. Enn fremur eru greinilegar traðir frá bænum í norður upp á kaupstaðaleiðina.
Fremur fátt er vitað um Kirkjuvog hinn forna. Hans er ekki getið í öðrum fornritum en Landnámu. En árið 1334 verða válegir atburðir sem eru færðir í annála: Á þessu ári gerðust þau hræðilegu tíðindi, að Þorleifur Þórðarson drap Þorbjörn prest Þorsteinsson í kirkju, suður á nesjum, í Kirkjuvogi, á Mikjálsmessudag, þá er hann var skrýddur og stóð fyrir altari. Síðan lagði þessi Þorleifur sjálfan sig með hnífi til bana í kirkjunni. Þorbjörn Þorsteinsson var prestur á Hvalsnesi, en hefur þjónað í Kirkjuvogi.

Hinn 19. apríl 1467 selur Björn Þorleifsson Eyjólfi Arnfinnssyni jarðirnar Voga á Rosmhvalanesi og Gunnólfsá í Ólafsfirði fyrir fimm jarðir á Vestfjörðum. Einn helsti fornfræðingur landsins um aldamótin 1900, Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi, skráði minjar á Miðnesheiði. Á grundvelli þess að enginn bær hafi verið í Rosmhvalaneshreppi sem hét Vogar dró Brynjúlfur þá ályktun í skýrslu sinni að hér hlyti að vera átt við Kirkjuvog hinn forna.

Tekið er fram að gamli Kirkjuvogur sé fornt eyðibýli árið 1703. Í Jarðabók er enn fremur þetta skjal um jörðina, skrifað í ágúst sama ár í Kirkjuvogi í Höfnum: Forn eyðijörð, hefur legið í auðn yfir stórt hundrað ár. Eru munnmæli að Kirkjuvogs bær sé þaðan fluttur, þangað sem nú stendur hann, og vill þá þetta bæjarstæði í Kirkjuvogs-landi verið hafa. Aðrir halda að þetta bæjarstæði sé í Stafness landi.

Sunnan við bæjarhólinn í Gamla Kirkjuvogi má sjá leifar af því sem virðist vera kirkjugarður, enda var Kirkjuvogur kirkjujörð.

Kirkjuvogur í Höfnum

Fyrrum stórbýli í Höfnum, útkirkjustaður í Grindavíkurprestkalli frá 1907 en var áður alllengi þjónað frá Útskálum. Enn fyrr var Kirkjuvogi þjónað frá Hvalsnesi. Kirkja í Kirkjuvogi var helguð Maríu guðsmóður í kaþólskum sið. Í illviðrinu mikla í ársbyrjum 1799 skemmdist kirkjuhúsið mikið.
Kirkjuvogskirkja er kirkja í Höfnum í Reykjanesbæ. Kirkjan var byggð 1860-1861. Hún er í Grindavíkurprestakalli í Kjalarnesprófastsdæmi. Kirkjan kostaði 300 kýrverð. Vilhjálmur Kr. Hákonarson lét byggja kirkjuna á sinn kostnað. Kirkjan er timburkirkja bikuð að utan með hvítum gluggum.

Tveir máldagar eða eignaskrár hafa varðveist um Vogskirkju. Sá eldri er í Hítardalsbók frá 1367.34 Það er þó aðeins ágrip af máldaga kirkjunnar, en allur máldaginn hefur varðveist í Vilchinsbók biskups í Skálholti frá 1397.

Kirkjan var í pápísku helguð Maríu guðsmóður og var rík af eignum, enda enginn vafi um að Kirkjuvogur hafi fyrrum verið höfuðból. Hafa ekki lítil hlunnindi verið að sækja í Geirfuglasker og eiga það hálft, en Kirkjubólskirkja og Hvalsneskirkja áttu sinn fjórðunginn hvor. Klettaeyja þessi var að stærð „hér um mældur kýrfóðurs völlur“ og svo mikil mergð svartfugls á henni „að engin sjást skil á neinu“; geirfugl þó ekki nærri eins mikill sem skerið hefur nafn til. Lending við skerið fór smáversnandi og strjáluðust ferðir þegar „á tvær hættur [var] að leggja líf og dauða þar upp að fara“ og mannskaðar urðu.

Árið 1732 var gerð ferð í skerið í fyrsta sinn í 75 ár. Fundust þá skinin mannabein í skerinu og gátu menn sér til að dugga hefði orðið að skilja þar eftir mann sem settur hefði verið í land til að taka fugl og egg. Stef séra Hallkels á Hvalsnesi vottar að einnig gat verið illt að sækja í Geirfuglasker í fornöld þótt lending hafi áreiðanlega verið betri í þann tíð: Eg get ekki gefið mig í Geirfuglasker, eggið brýtur báran því brimið er. Um hættuför í Geirfuglasker orti Ólína Andrésdóttir í kvæði sínu Útnesjamönnum:

Ekki nema ofurmenni ætluðu sér
að brjótast gegnum garðinn
kringum Geirfuglasker.
Görpum þótti gífurlega geigvæn sú för,
en betri samt en björg að sækja
í Básenda vör.
Betri samt en björg að sækja Básendum að;
ræningjarnir dönsku
réðu þeim stað.

Hvalsnes

Hvalsneskirkja, vígð 1887 staðsett á vestanverðu Reykjanesi, kirkja Sandgerðinga.
Ketill Ketilsson stórbóndi í Kotvogi, þáverandi eigandi Hvalsnestorfunnar kostaði kirkjubygginguna. Hvalsneskirkja er byggð úr tillhöggnum steini og var grjótið sótt í klappir í nágrenninu. Um steinsmíði sá Magnús Magnússon og Stefán Egilsson, um tréverk sá Magnús Ólafsson. Allur stórviður hússins var fenginn úr fjörunum í nágrenninu, m.a. súlurnar. Viðamiklar viðgerðir fóru fram árið 1945 undir umsjón Húsameistara ríkisins.

Kirkjan er enn starfandi í dag og rúmar 100 manns. Kirkjan er friðuð. Altaristaflan er eftirgerð af Dómkirkjutöflunni máluð af Sigurði Guðmundssyni árið 1886 og sýnir hún upprisuna.

Einn merkasti gripur kirkjunnar er legsteinn yfir Steinunni Hallgrímsdóttur sem dó á fjórða ári (1649). Hún var dóttir Hallgríms Péturssonar (1614-1674) mesta sálmaskálds Íslendinga sem þjónaði þá sem prestur í Hvalsnessókn, hans kona var Guðríður Símonardóttir. Hallgrímur Pétursson þjónaði á Hvalsnesi fyrstu prestskaparár sín 1644-1651.
Hella þessi var lengi týnd en fannst 1964 þar sem hún hafði verið notuð í stéttina framan við kirkjuna.

Kirkja hefur liklega verið á Hvalsnesi lengi, hennar er fyrst gerið í kirknaskrá Páls biskups frá 1200.Hvalsnes var fyrrum prestssetur og útkirkjur í Kirkjuvogi og Innri-Njarðvík. Hvalsnesprestakall var lagt niður 1811 og Hvalsnes- og Kirkjuvogskirkjur lagðar til Útskála. Íbúarnir voru mjög ósáttir við það og var ný kirkja byggð 1820 og var hún timburkirkja. Núverandi kirkja er fyrsta kirkjan sem stendur utan kirkjugarðs. Í kaþólsku tengdust margir dýrlingar kirkjunni, María guðsmóðir, Ólafur helgi, heilög Katrín, Kristur, allir heilagir og hinn helgi kross.

Um 1200: Kirknaskrá Páls, DI XII 9.
1225: “Síðan fór Aron [Hjörleifsson] suðr a Hvalsnes til Þorsteins ok var þar um hríð,” segir í Íslendinga sögu.
5.4.1820: Hvalneskirkja tekin upp á ný og byggð upp aftur 1821; [konungsbréf] “[K]irkjan var uppbyggð að heita mátti á ábúandans kostnað 1821; þykir hún vera snoturt hús og prýðilegt,” segir í sýslu og sóknalýsingum. “Nýlega er búið að færa Hvalsnesskirkju út úr kirkjugarðinum suðaustur fyrir hann; er hún nú bygð úr steini og mjög vönduð.

“Þar [í kór kirkjunnar] stendur líka legsteinninn yfir Steinunni dóttur hans [Hallgríms Péturssonar] sem fannst í kirkjustéttinni 1964,” segir í Árbók Ferðafélags Íslands 1984.

“Síra Gestur var þá prestur á Hvalsnesi. Hann kom út úr bænum um vökuna og sér hvar tveir menn eru að glíma í kirkjugarðinum.

Prestur gengur þangað og sér hvað um er að vera; er þar Þórarinn [í Glaumbæ] og Jáson [unglingspiltur sem grafi nn var að Hvalsneskirkju] nærri því búinn að drepa hann. Gestur prestur bjargaði Þórarni og kom Jásyni frá honum. Þórarinn hafði vakið Jáson upp og sent hann eftir peningum; var hann þá aftur kominn. Sagt er að síra Gestur muni hafa tekið til sín megnið af peningunum,” segir í Þjóðsögum Jóns Árnasonar.

“Núverandi kirkja var vígð á jóladag 1887, og er ein af helstu menjum um þá grósku er varð í íslenskri steinsmíði í kjölfar byggingar Alþingishússins.

Steinverkið önnuðust Magnús Magnússon frá Gauksstöðum í Garði, er drukknaði frá því verki, og Stefán Egilsson úr Reykjavík. Ketill Ketilsson, hreppsstjóri og Dbr. maður í Kotvogi í Höfnum, sem þá átti Hvalsnes, lét reisa kirkjuna. Hann réði sem yfirsmið Magnús Ólafsson trésmíðameistara úr Reykjavík,” segir í Árbók Suðurnesja 1984-1985. Kirkjan er 70 m suðvestan frá bæ, á hól. Ekki er vitað hvort að eldri kirkja var á sama stað en kirkjan var flutt hingað á 19. öld. Kirkjur voru fyrr á öldum innan kirkjugarðsins. Kirkjan er enn í notkun og vel við haldið.
Slétt tún eru allt umhverfis kirkuna. Kirkjugarðurinn er um 30 m norðar.

Á túnakorti frá 1919 er steinkirkja, sem er samtengt kirkjugarði, merkt um 80 m suðaustan bæjar. Kirkjan sést enn.

Kirkjuból

Um 1200: Kirknaskrá Páls, DI XII 9
Um 1270: Skrá um rekaskipti á Rosmhvalanesi.
Um 1270: “Þetta er hvalskipte rost hvelínga: at þann hval sem meire er enn xij vætter ok half vætt ok rekvr millvm æsvbergs ok kefl v vikur til motz vid niardvikínga skall skiptta j nív stade. […] Hinn fimta hlvt aa kirkivbol hafar biarnnarstader ok kolbeinstader. aa kirkivbol jafnn micid hinvm badvm: enn hinn londinn halft hvort vid annat.”
1477: “Peturs kirkia a kirkiubole a xl hvndrad j heimalandi.”
1547-1548: Fógetareikningar. “Jtem met Kyrckebolet landskyldt xij vetter fi ske […].” Sjá einnig Fógetareikninga 1548, 548-1549, 1549-1550, 1550, 1552 og 1553.

1551: Norðlingar hefna Jóns Arasonar, drepa Kristján skrifara og menn has á Kirkjubóli. “Þá Danska á Kirkjubóli dysjuðu þeir fyrir norðan garð; tveir af þeim hétu Sefrínar: Sefrin Kock og Sefrín Ama […],” segir í Biskupa-annálum Jóns Egilssonar.
1551: “[Kristján skrifari og menn hans] grafnir heima hjá hálfkirkjunni á Kirkjubóli”.
1553: Máldagi Kirkjubólskirkju. “Kirkian a Kirkiubole a xlcj heimalandi. Fiordvng j Geirfuglaskeri.”

1555: Konungsboð. “Sameledis er forschreff ne Torofl er Öyelssen begierenndis. att wij wille vnnde hanom enn gaard wed naff n Kierckebolle. thaa giff ue wij teg tillckiennde att wij ere tillfredz. att hannd fanger same gaard.”
Um 1570 og síðar: “Kirkian a Kirkiuböle a xLc. i heimalandi. Fiordung i Geijrfuglaskiere”.

1598: hálfkirkja.
1686 og 1695: 66 hdr., 80 ál., konungseign.
Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns segir: “[H]efur sandur þessi fokið mjög upp á túnin og spillt grasrót, svo að illbyggilegt mátti heita, þar til á síðustu árum að útlendur áburður og betri viðleitni hefur gert byltingu í grasvexti á þessum slóðum.”
Kirkjuból hefur verið fremsti bærinn fyrir sunnan Skagann, og er hann enn byggður, en fluttur lengra upp frá sjó. Rústir forna bæjarins eru á hól við sjóinn og sjást enn, þó ekki gjörla, því að þar er mjög sandi orpið og umturnað. Kirkja var og þar, og sér enn rústir hennar, þó eigi glögglega, því allt er komið í sand. Vilchinsmáldagi kallar þessa kirkju Péturskirkju, og átti hún sem hlunnindi fjórðung í Geirfuglaskeri, en hálft kirkjan í Vogi. Bænhús stóð hér fram á daga Árna lögréttumans Jónssonar. Ekki vita menn til, að hér hafi nokkru sinni blásið upp mannabein, og engin legstaður eða rúnasteinn er hér sjáanlegur. Ívar Hólm hirðstjóri á að hafa búið á Kirkjubóli.”

Útskálar

Kirkjustaður og prestsetur í Garði. Útskálar voru eitt mesta höfuðból á Suðurnesjum ásamt Stóra-Hólmi í Leiru og Kirkjubóli á Miðnesi. Kirkja sú er nú stendur á Útskálum var reist á árunum 1861-1863, timburhús á hlöðnum grunni, með sönglofti, forkirkju og turni og tekur um 200 manns í sæti. Forsmiður var Einar Jónsson frá Brúarhrauni.

Árið 1975 var forkirkja stækkuð og komið þar fyrir snyrtiherbergjum, geymslu og skrúðhúsi. Að innan er kirkjan máluð og skreytt af Áka Granz, málarameistara, hann skýrði jafnframt upp gamla skrautmálningu sem nær var horfin.
Kirkjan er af yngri turngerð og er friðuð.

Altaristaflan er eftir erlendan málara og sýnir boðun Maríu, predikunarstóllinn var að öllum líkindum upprunalega í Dómkirkjunni í Reykjavík. Skírnarfonturinn er eftir Ríkharð Jónsson.

Séra Sigurður B. Sívertssen var prestur að Útskálum í tæplega hálfa öld. Hann vann að mörgum framfaramálum s.s. jarðabótum, og húsbyggingum, m.a. lét hann byggja kirkjuna sem nú stendur, en þekktastur er hann fyrir Suðurnesjaannál sem hann skrifaði.

Kirkja hefur líklega verið á Útskálum frá fyrstu tíð, hennar er fyrst getið í kirknaskrá Páls biskups frá um 1200. Þá var kirkja einnig á Kirkjubóli, en þeirrar kirkju er síðast getið í heimildum frá 14. öld. Dýrlingar kirkjunnar í kaþólskri trú voru Pétur postuli og Þorlákur helgi.

Einn hryggilegasti atburður sjóferðarsögu Íslands tengist kirkjunni.

Þann 8.mars 1685 fórust 136 á sjó, flestir af Suðurnesjum, um nóttina rak 47 lík á land í Garðinum og var 42 þeirra búin sameiginleg gröf í Útskálakirkjugarði. Það er talið að aldrei hafi jafn margir verið jarðaðir á sama degi frá sömu kirkju á Íslandi.

Útskála er getið í kirknatali Páls Jónssonar frá um 1200 [um 1270].

Kirkjan er 50 m A við timburhúsið á bæjarhólnum sem snýr ekki eins og hún. Kirkjan og kirkjugarðurinn standa mun neðar en hóllinn og er lítil upphækkun merkjanlega þar sem garðurinn er.

1919 var kirkjan heldur norðar en fyrir miðju garðsins en grafreiturinn var þá alls 60-65 m langur N-S og 45-50 m á breidd. Hann hefur síða verið færður út, um 15 m til austurs og um 50 m til suðurs. Steypt girðing er fyrir vesturhlið og stærstum hluta norðurhliðar en grjóthlaðinn garður (nýlegur) fyrir austurhlið. Engin tré eru í garðinum sem er að mestu sléttur.

Kirkjan er byggð 1861. Hún er 18×7 m, með forkirkju undir minna formi (6×3 m), á grjóthlöðnum grunni sem hefur verið múrhúðaður. Eldri kirkja var byggð 1799, öll úr timbri, 20 álna löng en 8 álna breið. Forveri hennar var með timburþaki en grjóthlöðnum hliðarveggjum. Margir gamlir legsteinar eru í kirkjugarðinum næst kirkjunni.

1879 minnist Sr. Sigurður Sivertsen þess að „kirkjugarðurinn á Útskálum hefur nú verið færður út í þriðja sinn og á tvo vegu hlaðinn upp af grjóti, en á einn veg, að vestan, hefur verið sett upp grindverk úr tré. Hann var færður út 1827, 1861 og loks nú 1879.“

1840: „Þá dönsku dysjuðu Norðlingar fyrir norðan garð [á Hafurbjarnarstöðum]. Þetta var ár 1551, en það man ég, að bein úr dysjum þeirra voru blásin upp og færð heim hingað [til Útskála] í kirkjugarð hér um 1828. Þar fannst og silfurhringur með gömlu merki líkt eins og á mörgum steyptum beltispörum.“

Það var lífseig trú á Suðurnesjum að kumlin á Hafurbjarnarstöðum væru dysjar Kristjáns skrifara og danskra fylgisveina hans sem drepnir voru af norðlenskum vermönnum á Kirkjubóli 1551 en í ritgerð frá 1593 kemur fram að þeir voru dysjaðir fyrir norðan túngarð á Kirkjubóli en að seinna hafi þeir verið teknir upp og grafnir heima hjá hálfkirkjunni á Kirkjubóli. Beinin sem flutt voru í Útskálakirkjugarð um 1828 hafa því væntanlega komið úr heiðnum gröfum.
Úr kirkjugarðinum á Útskálum koma tveir legsteinar með rúnaáletrunum, sem báðir eru á Þjóðminjasafni (Þjms. 10927, 10928). Þeir fundust báðir í stétt við kirkjudyrnar 1840 og voru sendir til Oldnordisk Museum í Kaupmannahöfn 1843 en aftur til Íslands 1930. Báðir eru tímasettir til 15. aldar.

Innri-Njarðvík

Njarðvíkurkirkja er sóknarkirkja Innri-Njarðvíkur, hún var vígð 18.júlí 1886. Saga kirkjunnar í Innri Njarðvík, nær að minnsta kosti aftr til 14.aldar.

Kirkjugarðurinn er um 22 x 23 m og virðist hringlaga að hluta. Líklega má grilla í vegg hér og hvar, sérstaklega að norðan, en það gæti stafað af stíg sem þar liggur að kirkjunni. Mörg leiði eru innan í þessum meinta garði, það elsta frá 1882 – 1895. Þar sem vænta má að kirkjan hafi staðið eru nú tvö leiði (sambyggð) í steyptum ramma.

Kirkjan er gerð úr alhöggnum steini og var grjótið sótt í heiðina fyrir ofan byggðarlagið. Um steinsmíði sá Magnús Magnússon (1842-1887). Viðarmiklar viðgerðir fóru fram á kirkjunni 1944, en þá hafði hún ekki verið notuð sem sóknarkirkja frá 1917, og síðan aftur 1980-1990.

Arkitekt að seinni viðgerð var Hörður Ágústsson. Kirkjan er friðuð.
Altaristaflan (1986) er eftir Magnús Á. Árnason og sýnir krossfestinguna.
Forn kirkjuklukka (1725) er ein þriggja kirkjuklukkna í turninum.
Saga kirkju í Innri-Njarðvík er nokkuð slitrótt. Í heimildum frá 13. öld er kirkju getið. Hún virðist hafa verið lögð niður á 16. öld, en endurreist á síðari hluta 17. aldar. Kirkjan var aflögð 1917, en endurgerð 1944 og hefur verið þjónað í kirkjunni síðan. Í kaþólsku var hún Maríukirkja og Þorlákur helgi var einnig dýrlingur kirkjunnar.

Hítardalsbók segir: “Maríukirkja og hins [heilaga] Þorláks biskups í Njarðvík á eina kú, altarisklæði tvö, et cetera” Bókin gæti verið frá 1367 en líklegt er þó að kirkjan sé frá 13. öld í gömlum ritum er talað um Kirkju-Njarðvík, sem ekki er óumdeilt að hafi verið notað um bæinn. Þegar á miðöldum eru Njarðvíkurjarðirnar tvær.

Kirkjueignir á Suðurnesjum komust í eigu konungs árið 1515 og voru í eigu konungs í 275 ár eða til ársins 1790.

Halldór Jónsson, hertekni, var hertekinn í Tyrkjaráninu í Grindavík 1627, en Halldór kom aftur til Íslands.
Sonur hans, Jón Halldórsson lögréttumaður, sat jörðina Innri Njarðvík frá 1666. Ásamt konu sinni Kristínu Jakobsdóttur. Jón fæddist að Járngerðarstöðum í Grindavík árið 1623 en dó í Innri Njarðvík 19. apríl 1694.
Jón Halldórsson barðist fyrir því að kirkja yrði reist í Innri Njarðvík. Brynjólfur biskup Sveinsson gaf leyfi þann 16. september 1670, með þeim skilmálum að Jón sæi til þess að allur tilkostnaður við embættið og þjónustu forsmáðist ekki á nokkurn hátt. Auk þess fékk Jón leyfi landfógeta Jóhanns Kleins til að byggja kirkjuhúsið, en Brynjólfur gaf leyfi til guðsþjónustugjörðar.

Jón lét byggja kirkju sem var vígð 13. nóvember 1670 af sr. Rafni Ólafssyni á Stað í Grindavík. Kirkjan fékk hálfkirkjurétt en Njarðvíkingar voru þó enn bundnir Kálfatjarnarkirkju og skyldaðir til að gjalda henni kirkjugjöld. Urðu miklar rekistefnur út af þessu fyrirkomulagi.

Kálfatjarnarprestar þjónuðu kirkjunni til ársins 1700 er Jón biskup Vídalín, lét lögtaka að hálfkirkjan í Njarðvík væri orðin alkirkja og skyldi vera annexía frá Hvalsnesi.
Sama ætt hefur búið á gamla stórbýlinu Innri-Njarðvík í yfir 300 ár. Saga ættarinnar og Njarðvíkurkirkju er samofin þar sem bændurnir voru einnig kirkjuhaldarar. Húsið og jörðin voru komin í eigu athafnamannsins Eggerts Jónssonar frá Nautabúi í Skagafirði fyrir dauða Helga. Afkomendur Eggerts ákváðu að gefa Njarðvíkurbæ húsið við lát Jórunnar og erfingjar hennar gáfu innbúið.

Merkir og þjóðkunnir menn eru af Innri-Njarðvíkur ættinni, nefna má, Jón Þorkelsson Thorkillius (1697-1759) kallaður faðir barnafræðslunnar á Íslandi og Sveinbjörn Egilsson (1791-1852), hann var fyrsti rektor Lærða skólans í Reykjavík.
Ari Jónsson lét byggja kirkjuna upp að nýju árið 1827, var það fyrsta altimbraða kirkjan.

Árið 1811 verður Njarðvíkurkirkja annexía frá Kálfatjarnarkirkju en áður hafði henni verið þjónað frá Hvalsnesi í um eina öld. 1815 var það staðfest með lögum að Njarðvíkurkirkja skyldi vera lögð til Útskála, en kirkjan var þó þjónað frá Kálfatjörn.
Ásbjörn Ólafsson hafði forgöngu um að byggja nýja timburkirkju um 1859.

Árið 1884 var ljóst að sú kirkja þarfnaðist verulegra viðgerða, í kjölfarið var ákveðið að byggja steinkirkju.
Magnús Magnússon kallaður múrari átti heima í Miðhúsum í Garði, hafði lært steinsmíði við gerð Alþingishússins árið 1880-1881, hann var sjómaður, fórst 1887, 45 ára gamall, Ekki er vitað hverjir trésmiðir voru en máli var Árni Pálsson, faðir Ástu málara.
Grjótið var sótt í heiðina fyrir ofan byggðalagið og niður í Kirkjuvík, var dregið á sleðum þegar klaki og snjór voru.

Árið 1917 var Innri Njarðvíkurkirkja lögð niður, en sóknin lögð til Keflavíkur. Árið 1943 vannst loks sú barátta að endurvekja kirkjuna og var þegar hafist handa, var farið í miklar viðgerðir, til dæmis var nýr turn settur á kirkjuna samkvæmt teikningum Guðjóns Samúelssonar. Búnir voru til nýir gluggar, þeir steyptir o.fl
Kirkjan var endurvígð 24. september 1944 eftir miklar viðgerðir. Kirkjan fór í gegnum annað viðgerðartímabil sitt á árunum 1980-1990 undir umsjón Harðar Ágústssonar og Leifs Blumenstein.

Kirkjan er friðuð 1. janúar 1990 samkvæmt aldursákvæði 1. mgr. 36. gr. þjóðminjalaga nr. 88/1989.

Kálfatjörn

Á Vatnsleysuströnd stendur Kálfatjarnarkirkja sem vígð var árið 1893. Kirkjan er sannkölluð völundarsmíði og ein stærsta sveitakirkja á landinu. Umhverfi kirkjunnar á sér merka sögu og á hlaðinu við kirkjuna stendur meðal annars hlaðan Skjaldbreið sem hlaðin var snemma á 19. öld. Kálfatjarnarkirkja er friðuð.

Kirkjunnar er fyrst getið í kirknaskrá Páls biskups frá um 1200.
c. 1200: Kirknaskrá Páls.
[1379]: „Hvad sem kirkiann aa kalfatiornn aa Petvr kirkia aa kaalfatiornn…“.
26.4.1815: Njarðvíkurkirkja gerð að annexíu frá Kálfatjörn; [konungsbréf].
16.11.1907: Kálfatjarnarprestakall lagt niður og leggst sóknin til Garða á Álftanesi.

Kirkjan stendur á grjóthlöðnum grunni. Hún er byggð úr timbri og klædd með bárujárni. Er hún á tveimur hæðum og að auki er kirkjuturn austast á byggingunni. Snýr hún í austur-vestur. Umhverfis kikjuna er kirkjugarður, 65 x 35 m stór. Hann snýr eins og kirkjan. Hann er afmarkaður af grjóthleðslu í suðri og vestri, u.þ.b. 0,4 m hárri og 0,2 m breiðri. Hleðslan virðist fremur nýleg. Líklega hefur grjóthleðsla verið umhverfis garðinn allan áður fyrr en þar sem mörk hans eru afar skýr en hún er horfin nú. Kirkjugarðurinn er sýndur á túnakorti frá 1919 og virðist hann vera álíka stór í dag að því frátöldu að hann hefur verið stækkaður örlítið til vesturs. Á heimasíðu Ferlis segir um stein í kirkjugarðinum: „Hér rétt innan kirkjugarðshliðsins er steinn með bolla í sem að Ólafur Erlendsson segir að hafi áður verið undir vegg á tröðinni sem lá upp fyrir garð. Kristján Eldjárn þá þjóðminjavörður taldi hann vera frá kaþólskri tíð og kirkjugestir ef til vill signt sig áður en þeir fóru í kirkju.“

Steinninn er um 2 m innan við hliðið á hægri hönd þegar gengið er að kirkjunni. Hann er um 0,4 m að hæð og 0,3 m í þvermál. Bolli, 0,2 m í þvermál og 0,1 m djúpur er í honum miðjum. Steininn er nokkuð mosagróinn.

„Bærinn á Kálfatjörn stendur því sem næst í miðju túni á allstórum bala. Austan bæjarhúsa er kirkjan. Allt umhverfis hana er grafreiturinn eða kirkjugarðurinn, og þó aðallega norðan og austan megin,“ segir í örnefnaskrá.
Í bók Árna Óla, Strönd og vogar, segir: „Upphaflega voru þrjár kirkjur á Ströndinni, hálfkirkjur í Kvíguvogum (Vogum) og Vatnsleysu, en aðalkirkjan á Kálfatjörn.“ Í broti úr sögu Vatnsleysuhrepps, samantekt eftir Viktor Guðmundsson segir enn fremur um kirkjuna: “ Í kaþólskum sið var kirkjan á Kálfatjörn helguð Pétri postula. Á Kálfatjörn var torfkirkja fram til ársins 1824, þá var reist ný kirkja og var hún með torfveggjum en timburþaki og stóð hún í 20 ár eða til ársins 1844. Árið 1844 er svo byggð ný timburkirkja á Kálfatjörn, hún stóð aðeins í 20 ár og 1864 er enn byggð kirkja. Núverandi kirkja var byggð 1892-1893 og vígð árið 1893.“ Kirkjan stendur á golfvellinum miðjum, um 25 m austan við bæjarhól.

Stóra-Vatnsleysa

Hálfkirkja [haustið 1269]: Gamall maldage „Sunnan bæjarins skammt frá er matjurtagarður, girtur grjótgarði á þrjá vegu. Í suðurhorni er grjótið mest. Þar, er talið, að staðið hafi bænhús eða kapella, og má merkja þar vegghleðslur enn þá. Þetta er kallað Kapellan,“ segir í örnefnaskrá.
„Heimundir bæ mátti sjá garðhleðslu. Þar hafði Kirkjan staðið og var þetta Kirkjugarðurinn. Þetta svæði var einnig nefnt Kapellan. […] Kofinn hét kot, sem byggt var utan í garðhleðslu þessari. Stóð ekki lengi, því svo var reimt, að ekki hélst við,“ segir í örnefnaskrá Vatnsleysu.

Í bók Árna Óla, Strönd og vogar, segir: „Upphaflega voru þrjár kirkjur á Ströndinni, hálfkirkjur í Kvíguvogum (Vogum) og Vatnsleysu, en aðalkirkjan á Kálfatjörn.“ Meint staðsetning kapellu er um 50 m suðaustan við bæ, í suðurhorni kálgarðs sem skráður er með þústinni.

1598: hálfkirkja; Kálgarðurinn er um 28×26 m að stærð og snýr norðaustur-suðvestur. Hann er grjóthlaðinn og eru hleðslur 1-1,5 m á breidd og hæstar utanmáls um 1,2 m. Sjást 4-6 umför í hleðslum en hleðslan er úr lagi gengin og bætt hefur verið í hana.

Meðfram innanverðum veggjum sem afmarka norðaustur- og suðausturhliðar er 0,3 m há brún um 2 m frá veggjum, líklega leifar eldri hleðslu. Þessi brún heldur áfram til norðvesturs, um 2 m lengra en hlaðni veggurinn og beygir svo upp til suðvesturs og sést á um 11 m löngum kafla. Þúst er í suðurhorni kálgarðsins þar sem talið er að kirkjan hafi staðið en þarna var líka kot sem hét Kofinn, líklega þurrabúð. Þústin er um 6×4 m að stærð og snýr norðvestur-suðaustur. Hún er hæst um 1,5 m. Í suðausturenda hennar er búið að útbúa blómabeð. Mikið er búið að bæta í þústina af grjóti. Engin ummerki um kirkjugarð eða leiði sjást í næsta nágrenni þústarinnar. Mögulega er þústin leifar af Kofanum. Ólíklegt er að þær minjar sem sjást á yfirborði hafi tilheyrt kirkjunni sem þarna kann að hafa staðið en sennilegt er að minjar um hana séu enn undir sverði ef þeim hefur ekki verið raskað.

Garðar

Garðakirkju er fyrst getið Vilkins-máldögum árið 1397.
Garðakirkja í Görðum á Álftanesi er sóknarkirkja Garðasóknar. Kirkja hefur staðið í Görðum frá fornu fari. Garðakirkja var frá upphafi Péturskirkja en algengt var, er menn fóru að reisa kirkjur hér á landi eftir kristnitöku, að þeir helguðu kirkjur sínar Pétri postula. Máldagar greina frá, að Bessastaðakirkja sé í fyrstu talin Maríukirkja og síðar Nikulásarkirkja, og bendir það til þess, að Garðakirkja sé eldri. Í Vilkins-máldaga frá 1397, þar sem skráðar eru allar eignir kirkna í Skálholts- biskupsdæmi, vekur það sérstaka athygli, að eignir Garðakirkju eru þá þegar orðnar ótrúlega miklar, og það svo, að landaeignir hennar munu ekki hafa aukist svo neinu næmi eftir það. Í þessu felst skýr ábending um háan aldur hennar, því svo miklar eignir hlóðust ekki á kirkjur yfirleitt nema þá á all löngum tíma.

Sterk rök virðast því hníga að því, að Garðar séu hin forna landnámsjörð Ásbjarnar Össurarsonar, bróðursonar Ingólfs Arnarsonar, og jafnframt með elstu kirkjustöðum þessa lands.

Árið 1875 vísiterar Dr. Pétur Pétursson biskup í Görðum. Þá stóð þar gömul timburkirkja í miðjum gamla hluta kirkjugarðsins og svo hrörleg orðin, að hún verður ekki talin nothæf öllu lengur að dómi biskups. Séra Þórarinn Böðvarsson, sóknarprestur í Görðum og prófastur í Kjalarnesprófastdæmi, hvatti til þess, að kirkjan yrði endurreist en ágreiningur varð um hvort byggja skyldi í Görðum eða í Hafnarfirði og náðist ekki samkomulag.

Séra Þórarinn lét því árið 1879 byggja nýja kirkju í Görðum á eigin kostnað. Hann velur kirkjunni nýjan stað ofar og hærra en aðrar Garðakirkjur höfðu áður staðið og ákvað, að þessi nýja kirkja yrði gjörð af steini og var grjót til hennar tekið úr holtinu fyrir ofan kirkjuna. Þórarinn leggur allan sinn metnað í það, að kirkjan verði svo vönduð og vegleg sem verða má. Til marks um hve vel var vandað til alls, sem að kirkjusmíðinni laut, má geta þess, að þegar Garðakirkja var rifin, nær 60 árum síðar, sást hvergi ryðblettur á þakjárni hennar, og hafði þakið þó aldrei verið málað.

Kirkjuhúsið var hlaðið úr tilhöggnum steini, eins og fyrr er sagt.. Blámálað hvolfþak var í ferhyrndum reitum með gylltri stjörnu í hverjum reit og þótti kirkjan eitt glæsilegasta guðshús landsins á þeim tíma. Ekki hefur fundist skráð hvenær kirkjan var vígð, en trúlega var það á annan í hvítasunnu 1880.

Eftir vígslu nýrrar kirkju í Hafnarfirði hinn 20. desember 1914 er Garðakirkja lögð af sem sóknarkirkja, en kirkjulegar athafnir fóru þó fram í Garðakirkju eftir það, enda sat sóknarpresturinn, séra Árni Björnsson, prestsetrið að Görðum og flutti ekki til Hafnarfjarðar fyrr en um haustið 1928. Séra Árni kom að Görðum frá Reynistað í Skagafirði árið 1913. Hann varð prófastur í Kjalarnesprófastsdæmi 1916. og þjónaði Garðaprestakalli til dauðadags 26. mars 1932.

Árið 1938 var Garðakirkja orðin mjög illa farin og turn hennar að falli kominn. Hvorki þeir, sem eftir lifðu af eigendum hennar né sóknarnefnd töldu sér fært að gera á kirkjunni bráðnauðsynlegar endurbætur og fór svo að kirkjan var rifin næsta ár.

Svo var komið um miðja tuttugustu öldina að eftir stóð af Garðakirkju tóftin ein, þak- og gluggalaus og hinir hlöðnu steinveggir Þórarins Böðvarssonar óvarðir fyrir veðri og vindum. Kom jafnvel til tals að brjóta þá niður og flytja grjótið í fyllingu í Hafnarfjarðarhöfn. Því menningarslysi varð þó forðað og komu konurnar í nýstofnuðu kvenfélagi Garðahrepps þar til sögunnar og ákváðu að hefjast handa og endurreisa Garðakirkju. Þær máttu ekki til þess hugsa, að þessi forni og merki kirkjustaður legðist af. Á aðalfundi Kvenfélags Garðahrepps 2. febrúar 1954 var lagt fram svohljóðandi afsalsbréf fyrir kirkjunni, eða því sem eftir stóð af henni.

“Sóknarnefnd Hafnarfjarðarkirkju ánafnar Kvenfélagi Garðahrepps fullan eignar- og umráðarétt á veggjum Garðakirkju.”

Á sóknarnefndarfundi í Hafnarfirði hinn 25. júní 1956 leggur prófasturinn, séra Garðar Þorsteinsson, fram beiðni Kvenfélags Garðahrepps um að fá að sjá um endurreisn Garðakirkju. Fenginn var arkitekt, Ragnar Emilsson til þess að teikna endurgerð kirkjunnar. Hann jók við turni vestan við hina hlöðnu veggi, sem fyrir voru.

Í turninum var kyndiklefi í kjallara, anddyri með litlu skrúðhúsi og snyrtingu á fyrstu hæð, á annari hæð er söngloft, þ.e. aðstaða fyrir kirkjukór, og á þeirri hæð var byggður söngpallur inn í kirkjuna.

Byggingarmeistari var Sigurlinni Pétursson. Hann lét flytja líparít frá Drápuhlíðarfjalli við Stykkishólm, steypti líparítið í hellur, sem hann lagði síðan um kirkjugólfið. Kvenfélagskonurnar unnu að byggingu kirkjunnar með óbilandi atorku og dugnaði á næstu árum og var Garðakirkja reist úr rústum fyrir þeirra atbeina og endurvígð af séra Sigurbirni Einarssyni biskupi hinn 20. mars 1966.

Í fornleifaskráningu RT og RKT frá 2003 segir: ,,Í grein frá árinu 1904 […] segir Matthías Þórðarson að Garðakirkja hafi áður verið innan kirkjugarðsins. Á Túnakorti 1918 sést gamla kirkjan vestan við bæjarhúsin [001] og sýnist vera úr steini með stefnuna suðaustur-norðvestur. Skv. Örnefnaskrá 1964 var hóllinn ,,þar sem Garðakirkja stóð“ kallaður ,,Kirkjuhóll“ […] Í Örnefnalýsingu 1976-77 segir hins vegar: ,,Gamli bærinn í Görðum stóð aðeins vestar en nýja húsið. Kirkjan var vestan hans, og hefur hún verið endurbyggð á sama stað.“ […] Núverandi kirkja var reist árið 1966.“

Bessastaðir

Bessastaðakirkja er kirkja á Álftanesi og stendur nokkra tugi metra frá forsetasetrinu á Bessastöðum. Bygging núverandi kirkju hófst 1773 en hún var fullbyggð 1823. Þá lauk turnsmíðinni og hafði kirkjan þá verið hálfa öld í byggingu. Hún var þó vígð árið 1796. Kirkjan var reist úr grjóti sem tekið var úr Gálgahrauni.

Kirkja hefur staðið á Bessastöðum frá því um árið 1200 svo víst sé, en jafnvel allt frá kristnitöku um árið 1000. Steinkirkjan sem nú stendur var byggð utan um eldri timburkirkju sem síðan var rifin.

Bessastaðakirkja var í öndverðu helguð hinum heilaga Nikulási, sem andaðist árið 342. Hann var erkibiskup og af auðmönnum kominn. Hafði hann þann góða sið að hjálpa mönnum, án þess að þeir vissu hvaðan hjálpin kom. Hann laumaði peningum inn um glugga hjá fátæklingum að næturþeli og helt þessu lengi áfram, áður en það komst upp. Fyrir þetta var hann talinn helgur maður og tekinn í dýrlingatölu eftir að hann var látinn — segir sagan.
En heilagur Nikulás er ekki látinn enn. Hann gengur ljósum logum um jarðríki á jólunum og færir börnum gjafir. Meðal enskumælandi manna er hann nefndur Sankta Claus, en hér á Íslandi nefnum vér hann jólasvein.

Enginn veit nú hvenær hin fyrsta kirkja á Bessastöðum var reist. Fyrsta lýsing, sem menn hafa á kirkju þar er árið 1352, og var hún þá konungseign, eða konungskirkja.
Hundrað árum síðar (1424) er þess getið, að enskir ræningjar hafi látið greipar sópa um muni kirkjunnar, og enn hundrað árum síðar (1523) er hún rænd öðru sinni. Gerði það sjálfur hinn illræmdi höfuðsmaður Týli Pétursson. Það rán hefir að einhverja leyti verið rétt aftur, en sjálfsagt hefir kirkjan búið að þessum gripdeildum. Ekki er nú vitað úr hvaða efni þessi kirkja hefir verið gerð, hvort það hefir verið torfkirkja eða timburkirkja. En hitt er víst, að árið 1616 er þáverandi kirkja komin að hruni af elli og fúa.

Þá var Juren Danielsson umboðsmaður Herluf Daae á Bessastöðum, og fann hann upp á því snjallræði, til þess að losa konung við þann kostnað að reisa nýa kirkju, að hann skyldaði allar kirkjur á landinu til þess að leggja fram fé til kirkjubyggingarinnar eftir efnum og ástæðum. Rúmu ári seinna gerði mikið veður, og þá brotnaði þessi háreista kirkja. Segja íslenzkir annálar að „íslenzkur byljavindur hafi ekki sætt raupi“ Jurens, heldur brotið kirkjuna svo hún hrundi í grunn.

Og svo var þessi háreista timburkirkja rifin, en Jakob Pétursson, sem þá var orðinn umboðsmaður á Bessastöðum, lét reisa torfkirkju í stað hennar og notaði í hana viðina út hinni hrundu kirkju. Var þá engin timburkirkja til í öllu Kjalarnesþingi, og ekki einu sinni timburþak á neinni kirkju þar.

Ekki entist þessi kirkja lengi. Sextán árum síðar segir Pros Mundt að hún sé orðin svo léleg að nauðsynlega þurfi að gera við hana og mun þá einhver viðgerð hafa farið fram.
Árið 1642 er komin ný kirkja á Bessastöðum og hafði Jóhann Klein látið reisa hana Var hún 12 stafgólf, með súð og þiljuð öll nema gólfið í framkirkju, og á henni voru 8 glergluggar. Sennilega hefir hún þó verið með torfveggjum, enda þarf fljótt á fé að halda til viðgerðar. Árið 1652 keypti maður sig undan hýðingu og var féð látið fara til þess að gera við kirkjuna.
Árið 1678 skoðar Þórður biskup Þorláksson kirkjuna og segir að hún sé orðin mjög hrörleg og alls ekki embættisfær í stórviðrum. Jón Vídalín biskup skoðar kirkjuna 1703 og segir þá að máttarviðir sé sterkir, en undirstöður fúnar, súðin í framkirkjunni fúin og hrörleg.

Eitthvað hefir máske verið dyttað að henni þá, en 1718 fer fram skoðunargerð og segir þar, að gluggar í kórnum sé brotnir, yfirþakið fúið og burt blásið, svo að rigni og snjói inn.

Árið 1724 fer fram einhver viðgerð á kirkjunni. Finnur biskup Jónsson segir 1758 að hún sé þá allstæðileg og lítt fúin, og gólf sé í henni nema fremst. Árið 1773 er ákveðið að reisa þarna kirkju úr steini. Var svo byrjað á því að draga að grjót. Var það tekið í Gálgahrauni og flutt á prömmum yfir Lambhúsatjörn.
Árið 1775 hófst svo kirkjusmíðin og var henni þannig hagað, að steinkirkjan var byggð utan um gömlu kirkjuna, og voru þannig tvær kirkjur hvor innan í annari. Verkinu miðaði mjög seint, og eftir 10 ár var ekki orðið hærra múrverkið en rétt upp fyrir glugga. Þá fór Thodal stiftamtmaður og var nú ekkert skeytt um kirkjusmíðina fram til ársins 1791.

Þá var svo komið að veggirnir voru farnir að hrynja, en gamla kirkjan, sem stóð innan í þessum kassa, hékk þá að vísu uppi enn, en var orðin svo, að fólk hræddist að koma inn í hana. Tveimur árum seinna var hún svo rifin, en þá var nýja kirkjan ekki fullger og ekki fyr en 10 árum síðar. Turninn var ekki fullgerður fyr en árið 1823. Má því segja að kirkjan hafi verið hálfa öld í smíðum. En hvergi sézt hvenær hún hefir verið vígð. Árið 1834 kom enskur ferðamaður, John Barrow, að Bessastöðum og lýsir hann kirkjunni svo í ferðasögu sinni: „Rétt hjá skólanum stendur kirkjan, steinbygging með miklu timburþaki. Ég held að þetta sé stærsta kirkja á Íslandi, að minnsta kosti er hún eins stór og kirkjan í Reykjavík“.

Tuttugu árum eftir að kirkjan var fullbyggð (1843) segir séra Árni Helgason að hún sé „vesalasta kirkjan í þessu prófastsdæmi“. Kom þá til orða að hún væri rifin og kirkja með öllu lögð niður á Bessastöðum. En biskup var því mótfallinn og árið eftir fer hann að skoða kirkjuna og segir þá að ekki komi til neinna mála að leggja hana niður, því að hún sé einhver fegursta og stæðilegasta kirkja á Íslandi.
Benedikt Gröndal hefir lýst Bessastaðakirkju eins og hun var á æskuárum hans, eða fyrir og um þetta leyti, því hann fæddist 1826. Þá var á turninum vindhani með nafni Kristjáns konungs 7. og eins var fangamark hans á boga yfir kórdyrum. Ofarlega á turninum var skjaldarmerki múrað í turninn, þrír fuglar og fjaðrabrúskur yfir. Er það skjaldarmerki Moltke, sem var stiftamtmaður þegar kirkjan var fullger.
Árið 1946 var farið að breyta kirkjunni að innan og láta fara fram höfuðviðgerð á henni að öðru leyti.

Nes

Svo segir í Vilkinsimáldaga: Nikuláskirkja á Seltjarnarnesi á 3 manna messuklæði, smelltan kross, róðukross fornan og hinn þriðja lítinn, sæmilegan. Maríuskriftir tvær og líkneski St. Onnu. Klukkur fjórar og sú fimmta er brotinn er úr kengurinn. Tjöld um kór með dúkum. 11 norrænu bækur, lesbækur fyrir ársins hring, Graduale, söngbækur fyrir ársins hring. Glergluggar tveir, sá þriðji brotinn. — Kirkjan á 14 kýr, 60 ær, fjórðungsveiði í Elliðaám, þriðjung í heimalandi, Eiðslandi, Bakka og Bygggarði. Halfan viðarreka í Krossvík. Herkistaði með viðarreka öllum. Árland neðra.
Þar skal vera prestur og djákn. Eins og á þessu má sjá, hefir kirkjan verið vel efnum búin, og í Gíslamáladaga 1575 er áréttað um eign hennar: „Kirkjan á þriðjung í heimalandi, með rekum, skógum og afréttum“. Ekki er þess getið hvar þeir skógar hafi verið.

Kirkjan var torfkirkja, en allstór. Þar voru 6 bitar á lofti, glergluggi hjá préd’kunarstól og annar lítill með 4 rúðum yfir altari. Kórinn var alþiljaður með f.ialagolf og bekkjarfjölum. Eitt stafgolf var auk þess þiljað í framkirkjunni. En þó var nú hrörnunar tekið að gæta, því að hún átti ekki nema ein messuklæði í stað 6 áður.
En hagur kirkjunnar breyttist síðar. Árið 1785 er þess getið að þarna sé komin timburkirkja á steingrunni. Súðin var einföld, en veggir tvöfaldir. Glergluggar tveir voru á hvorri hlið í kórnum og dikunarstóllinn var yfir altarinu. Þetta var forláta prédikunarstóll, málaður og gylltur, með himni yfir og hafði Otti Ingjaldsson gefið hann hann kirkjunni. Var þetta talið hið prýðilegasta guðshús.
En tólf árum seinna, 1797, kemur konungstilskipan um að kirkjan skuli lögð niður og sóknin sameinuð Reykjavík. —

Seltirningum mun hafa þótt súrt í broti að rífa þessa stæðilegu kirkju og dróst það því á langinn að konungsboðinu væri hlýtt. En þá kváðu náttúruöflin upp sinn dóm í málinu. Í Básendaveðrinu mikla í janúar 1799 fauk kirkjan og brotnaði í spón. Þessir bæir höfðu átt kirkjusókn þangað, ásamt hjáleigum og tómthúsbýlum: Hrólfsskáli, Bakki, Nes, Bygggarður, Mýrarhús og Eiði, en síðan áttu þeir kirkjusókn í Reykjavík.

Laugarnes

Getið er um prestskylda kirkji í Laugarnesi árið 1200. Í Vilkinsmáldaga segir að Oddgeir biskup Þorsteinsson hafi vígt kirkjuna í Laugarnesi. (Hann var biskup 1366—1331). Hefir þá verið nýbyggð kirkja þar. Í máldaga Vilkins segir enn fremur: Kirkjan á heimaland hálft, 10 kúgildi og 5 hross. Fimmta hvern lax af veiði þeirri er Viðeyingar eiga í Elliðaám, fyrir utan þann part, er Hallótta Þorsteinsdóttir gaf klaustrinu í Viðey, en það reiknast 5 hndr. (Talið er að þessi Hallótta hafi átt heima í Laugarnesi um 1380). Ennfremur á kirkjan 10 hndr. i metfé og 13 bækur er á eru 12 mánaða tíðir allar. Tvenn messuklæði, 3 altarisklæði, 1 kaleikur, 2 kertastikur, kantarakápa og sloppur; 2 klukkur stórar, glóðarker og munnlaug, kross, Maríuskrift og Nikulásarskrift.

Í Gíslamáldaga 1575 er lýst kirkjunni, sem þá er í Laugarnesi: Í kirkjunni eru 6 bitar á lofti, þiljað á bak við við altari og 2 stafgólf norðan fram í kirkjunni og eitt sunnan í kórnum. Kirkjan hafði þá verið endurbætt fyrir 2 árum en á kirkjugripum eru sýnileg hrörnunarmerki: Altarisklæði gamalt og brún samfest, hökull gamall og rotinn, sloppur mjög lasinn. Kaleikur gylltur með brákaðri patínu, metaskálar tómar, tvær koparpipur, 2 litlar klukkur með kólfum, járnkarl lítill.
Laugarneskirkja mun hafa orðið útkirkja frá Reykjavík um þessar mundir, því að sagt er, að séra Hallkell Stefánsson prestur í Seltjarnarnesþingum hafi gefið kirkjunni 2 glerglugga. Séra Hallkell bjó og í Laugarnesi.
Þegar þeir Eggert Ólafsson og Bjarni tálsson ferðuðust hér um land, dvöldust þeir stundum langdvölum hjá Skúla fógeta. Þá var kirkjan í Viðey ekki messufær og munu Viðeyingar hafa sótt kirkju að Laugarnesi. Þangað til minningar gáfu þeir Laugarneskirkju altaristöflu og var þetta letrað á hana: „Til maklegrar skylduendurminningar er þessi tafla gefin heil. Maríukirkju að Laugarnesi af þeim B. og E. Ao MDCCLVII“.

Þau urðu örlög Laugarneskirkju að 4. apríl 1794 gaf konungur út tilskipan um að hún skyldi leggjast niður og seknin sameinast dómkirkjusókninni í Reykjavík. Var það fært fram sem ástæða, að nú væri nýbyggð dómkirkja í Reykjavík, en Laugarneskirkja væri komin að hruni sakir fúa og elli, og ekki gerlegt að byggja hana að nýju. Svo var kirkjan rifin og gripum hennar ráðstafað. Altaristöfluna frá þeim Eggert og Bjarna fékk kirkjan á Stað í Grindavík, en nú er þessi altaristafla geymd í Þjóðminjasafni. Í Laugarnessókn höfðu verið þessir bæir: Rauðará, Bústaðir, Kleppur, Breiðholt, Vatnsendi, Elliðavatn, Hólmur, Hvammkot (nú Fífuhvammur), Digranes, Kópavogur og Laugarnes.
Nú var svo komið, að horfnar voru sjö af þeim kirkjum, sem voru „með Sundum“ fyrir siðaskifti. Ekki voru aðrar eftir en Vík, Viðey og Gufunes. Er þetta talandi tákn um hvernig öllu kirkjulífi í landinu hnignaði eftir siðbótina, sem kölluð var. Og orsakarinnar ti1 þess er fyrst og fremst að leita hjá konungsvaldinu.
Af þeim kirkjum, sem lagðar voru niður, voru 3 alkirkjur og tvær þeirra, kirkjurnar í Nesi og Laugarnesi, höfðu verið taldar með stærstu kirkjum í öllu Kjalarnesþingi árið 1632.

Víkurkirkja

Vitað er að kirkja var byggð í Reykjavík fyrir 1200. Elsti máldagi Víkurkirkju er frá árinu 1379 og er hún þar sögð helguð heilögum Jóhannesi. Í Vík bjuggu höfðingjar af ætt Ingólfs Arnarsonar landnámsmanns. Þormóður langafabarn hans var allsherjargoði árið 1000 þegar kristni var tekin á Þingvöllum. Eftir kristnitökuna létu bændur og höfðingjar byggja kirkjur við bæi sína vegna þess að þeim var lofað því að þeir fengju pláss fyrir jafn margar sálir í himnaríki og rúmuðust í kirkjum þeirra. Kirkja gæti því hafa verið byggð í Reykjavík þegar á 11. öld. Bóndinn í Vík lét reisa torfkirkju við bæinn árið 1724. Hálfri öld síðar var kirkjan endurbyggð og torfveggjunum skipt út fyrir timburveggi. Einnig var byggður klukkuturn framan við kirkjuna. Sú kirkja var notuð sem dómkirkja eftir að biskupsstóllinn var fluttur frá Skálholti til Reykjavíkur árið 1785, en þótti reyndar of lítil og ómerkileg sem slík.

Eftir að Dómkirkjan við Austurvöll var vígð árið 1796 var gamla kirkjan rifin og grundin sléttuð. Talið er að kirkjur í Vík hafi ávallt staðið á sama stað í kirkjugarðinum. Í stéttinni í miðjum garði má sjá skjöld sem sýnir hvar altari kirkjunnar er talið hafa verið.

Gamli kirkjugarðurinn við Aðalstræti, Víkurgarður, er talinn hafa verið í notkun í um 800 ár, eða frá því stuttu eftir kristnitöku árið 1000 og fram á 19. öld. Jarðað var bæði í garðinum sjálfum og inni í kirkjunni. Talið er að garðurinn hafi upphaflega verið um 1500 m2 að flatarmáli. Kirkjugarðurinn var formlega aflagður árið 1838 þegar Hólavallagarður var tekinn í notkun, en nokkrir einstaklingar voru þó jarðaðir í gamla garðinum eftir það. Ómögulegt er að segja til um hversu margir voru grafnir í Víkurgarði frá upphafi, en ætla má að jarðneskar leifar um þrjátíu kynslóða Reykvíkinga hvíli hér. Víkurgarður er friðlýstur minjastaður, en það er mesta mögulega vernd sem menningarminjar á Íslandi geta notið.

Það er talið líklegt að kirkja hafi verið reist í Reykjavík fljótlega eftir kristnitöku. Elstu heimildir um Víkurkirkju, sem stóð í Kvosinni, á horni Aðalstrætis og Kirkjustrætis, eru úr kirknatali Páls Jónssonar frá 1200 og elsti máldagi hennar er frá 1379. Myndin sýnir Fógetagarðinn, þar sem Víkurkirkja stóð eitt sinn.

Í elzta máldaga segir: „Kolu, stóla, 2 lektara, 18 tíðabækur. Þar skal vera heimilisprestur, ef bóndi vill.
Jónskirkja þýðir, að hún var helguð Jóhannesi guðspjallamanni.

Í Gíslamáldaga 1575 segir: Kirkjan á 10 hndr. í heimalandi, sem er land að Seli.
Gísli biskup Oddsson lýsir kirkjunni 1623: „Í kirkjunni eru 5 bitar á lofti og sjctti í kórnum styttri, stafnbitax að auki, með eikar undirviðum öllum…“. Á lýsingunni hér má sjá, að kirkjan hefir þá verið alþiljuð, líklega ein allra kirkna í Kjalarnesþingi, og sennilega hefir hún verið nýleg.

Um 1500 reisti Ólafur Ólafsson bóndi í Vík nýja kirkju, og tók þá 5 af kúgildum kirkjunnar upp í byggingarkostnaðinn. En ekki hefir sú kirkja verið merkileg, því að hún var virt á 10 hndr., en þá voru ýmsar kirkjur virtar á 30—60 hndr. Er því líklegt að kirkjan sem Gísli biskup lýsir hafi þá verið nýleg og miklu stærri og betri en hin er Ólafur reisti.
Brynjólfur biskup skoðaði kirkjuna 1642 og getur þess að þar vanti ýmsa gripi, sem verið hafi til á dögum Gísla biskups Jónssonar. Krefst hann þess að þeim sé skilað, en það hefir víst aldrei orðið.

Reykjavíkurkirkja var alltaf fátæk, enda var sóknin ekki stór. Um þessar mundir eru þar ekki aðrir bæir en Skildinganes, Örfirisey, Hlíðarhús, Arnarhóll, Vík og Sel. En nú eru kirkjunni farnar að berast gjafir frá hinum og öðrum. Fer gefendum fjölgandi eftir því sem tímar líða og eru það aðallega útlendingar. Gáfu þeir bæði kirkjugripi og trjávið, kirkjunni til viðhalds.

En svo verður mikil breyting á um 1720, því að þá reisir Brandur Bjarnheðinsson bóndi í Vík nýja kirkju, sem bar af öllum þeim kirkjum, sem hér höfðu verið. Jón Árnason biskup segir um hana 1724: „Kirkjan er að öllu, veggjum og viðum, kostulega standandi, vænt hús, sem lögsagnarinn Mr. Brandur Bjarnhéðinsson hefir látið upp byggja af nýjum viðum, ei alls fyrir löngu.“ Kirkjan var 9 stafgólf, með torfveggjum, en öll þiljuð innan. Þetta ett sú kirkja, sem stendur með nokkrum breytingum þangað til dómkirkjan var reist.

Þegar verksmiðjurnar komu hér fjölgaði mjög fólki í sókninni, svo að kirkjan varð alltof lítil. Var þá brugðið á það ráð að lengja hana um 3 stafgólf, og var sú viðbót nefnd kór.
Árið 1789 skipaði Finnur biskup að „byggja upp“ kirkjuna, vegna þess að hún væri orðin hrörleg. Ekki var það þó gert, heldur fór fram allsherjar viðgerð á henni. Var hún stytt um eitt stafgólf, en reistur við hana stöpull með turni, og moldarveggjum rutt burt. Er þá horfin seinasta torfkirkjan í Reykjavík, en sú veglega kirkja er Brandur reisti komin í nýjan búning. Enn fjölgaði fólki í Reykjavík og prestar, prófastar og biskupar eru alltaf að kvarta um að kirkjan sé of lítil.

Á dögum Finns biskups ákváðu stjórnarvöldin að biskupsstóllinn skyldi í flytjast frá Skálholti til Reykjavíkur, þegar biskupsskifti yrði næst. Skyldi þá Reykjavíkurkirkja verða dómkirkja landsins. Jafnframt skyldi lagðar niðurkirkjurnar í Laugarnesi og Nesi, og söfnuðurnir þar sameinaðir dómkirkjusöfnuðinum.
Mörgum þótti nú tortryggilegt, að Reykjavíkurkirkja, sem lengi hafði verið of lítil fyrir söfnuð sinn, gæti samtímis orðið dómkirkja og tekið við tveimur söfnuðum í viðbót. Hannes biskup Finnsson fluttist hér til Reykjavíkur, en fyrir hans tilstilli mun það hafa verið, að kirkjan var skoðuð 1785, til þess að kveðinn yrði upp dómur um hvort hún væri nógu stór og vegleg til þess að geta heitið dómkirkja. Skoðunarmenn töldu hana óhæfa til þess. Varð það þá úr að ákveðið var að reisa nýja dómkirkju úr steini, og henni valinn staður þar sem hún stendur enn.

Þessi nýja kirkja var 8—9 ár í smíðum og var þó ekkert stórhýsi. Hún var 35 alnir á lengd og 20 á breidd og vegghæð um 8 alnir. Veggirnir voru úr höggnu grágrýti, en þakið úr timbri, svo og dálitill turn og báðir stafnar fyrir oían vegghæð. Kirkjan var þegar í upphefi of lítil og hinn mesti gallagripur, því að þakið hriplak og fúnaði fljótlega.
Árið 1847 kom út konungleg tilskipun um að kirkjuna skyldi stækka eftir tillögum Winstrups byggingameistara. Viðhald kirkjunnar var vanrækt af hálfu stjórnarinnar og eftir 30 ár var svo komið, að kirkjan var orðin bænum til skammar. Þá var samið við Jakob Sveinsson byggingameistara um viðgerð kirkjunnar. Þeirri viðgerð var lokið 1879 og hafði Jakob þá sett á hana turn þann, er enn stendur.

Reykjavík

Dómkirkjan í Reykjavík er embættiskirkja biskups Íslands og þar með höfuðkirkja hinnar lúthersku þjóðkirkju Íslands sem og sóknarkirkja nokkurra elstu hverfa Reykjavíkur. Hún er staðsett við Austurvöll, og við hlið hennar er Alþingishúsið.

Frá endurreisn Alþingis 1845 hefur sú hefð haldist að þingsetning hefst með messu í Dómkirkjunni og þaðan leiðir dómkirkjuprestur svo þingmenn til Alþingis.

Upphaflega var ákveðið að reist skyldi dómkirkja í Reykjavík árið 1785 í kjölfar suðurlandsskjálfta sem ollu mjög miklum skemmdum í Skálholti. Þá var einnig ákveðið að hún skyldi einnig vera sóknarkirkja Reykvíkinga og koma í stað Víkurkirkju, sem þá var orðin of lítil og illa farin.

Upphaflega átti að reisa hina nýju kirkju utan um þá gömlu, en árið 1787, þegar átti að fara að hefja þá vinnu kom í ljós að það var ekki hægt af ýmsum ástæðum og henni var því valinn staður örstutt frá þar sem nú er Austurvöllur. Alls kyns vandræði komu upp, og það var ekki fyrr en árið 1796 að hin nýja Dómkirkja í Reykjavík var vígð. Kirkjan dugði þó ekki vel, árið 1815 var hún ekki talin hæf til messuhalds og hún var tekin algjörlega í gegn árið 1817. Tveimur árum síðar var svo byggt við kirkjuna, bæði skrúðhús og líkhús. Svo var það 1846-1848 að aftur var kirkjan stækkuð, það verkefni fékk danski arkitektinn Laurits Albert Winstrup. Hún var bæði hækkuð og byggt við hana. Sement var notað í fyrsta skipti á Íslandi við múrhúðun veggja hennar.

Lítið var gert í kirkjunni þangað til árið 1878, en þá var hún í algjörri niðurníðslu. Upp úr því var hún algjörlega tekin í gegn á ný og endurvígð á næsta ári. Síðan þá hefur henni verið haldið við nokkuð reglulega, nú síðast var turninum breytt í upprunalegt horf.

Frá árinu 1825 var Landsbókasafnið (sem þá nefndist Stiftsbókasafnið) á lofti Dómkirkjunnar og frá árinu 1863 einnig Þjóðminjasafnið (þá Forngripasafnið). Merki Kristjáns 8. prýðir framhlið kirkjuturnins (eitthvað er þó R’ið torséð).

Dómkirkjan er við Kirkjustræti 16. Á korti Ohlsen Aanums frá árinu 1801 dómkirkjan merkt nr. 1. Í skýringum segir; „Kirken, opfördt af tilhugne Kampesten“ og er lituð með dökkrauðum lit „Muurede Byggninger: Den stærkere Farve betegner Kampesten“.

Viðbygging úr timbri er við kirkjuna á austur enda syðri langhliðar. Kirkjan sjálf er 21,5×11,5m og viðbyggingin 6x6m og snýr norðurlanghlið að Kirkjustræti, en suðurlanghlið að Kirkjutorgi.

Eftir mikla jarðskjálfta sem urðu á Suðurlandi á árunum 1784 og 1785 og ollu miklum skemmdum á húsum og mannvikjum var ákveðið að flytja dómkirkjuna að Skálholti og skólann til Reykjavíkur. Í upphafi átti að byggja hina nýju dómkirkju utan um gömlu sóknarkirkjuna í Reykjavík. Þegar hefjast átti handa kom í ljós að umhverfis gömlu kirkjuna voru grafir þeirra sem nýlega höfðu látist úr bólusótt og lagðist landlæknir eindregið gegn því að við þeim yrði hreyft. Stiftamtsmaður fann þá kirkjunni nýjan stað skammt frá norðurbakka tjarnarinnar í suðausturhorni Austurvallar. Konunglegur hirðtimburmeistari Kirkerup var fenginn til að teikna kirkjuna og að lokum voru teikningar af kirkjunni sþ. árið 1787 og skyldi hin nýja kirkja vera úr grágrýti.

Byggingin kirkjunnar gekk seint og illa en kirkjan var loksins tilbúin 1796 og var hún vígð í nóvember það sama ár. Mikil umræða hafði verið um þak kirkjunnar og reyndist hið nýja tígulsteinaþak illa. Þakið lak allt frá byrjun og var mikil raki í húsinu. Svo var komið að árið 1815 var kirkjan vart talin messufær og var því loks ráðist í endurbætur og hófust þær 1817. Þá var sett nýtt timburþak og var þakið lækkað um 1 alin. Turninn var endursmíðaður og lækkaður lítilega. Einnig var skipt um glugga. Kirkjan er skoðuð í sep. 1819 (Kaupstaður í hálfa öld, bls. 237.) og er þá búið að reisa líkhús og skrúðhús sunnan við kirkjuna.
Bertel Thorvaldsen gaf kirkjunni skírnarfont eftir sig árið 1839 og 1840 eignast kirkjan sitt fyrsta orgel. Árið 1846 var ákveðið að stækka kirkjuna og teiknaði L.A. Winstrup stækkunina. Kirkjan var hækkuð um eina hæð og forkirkja gerð við vesturgaflinn, kór við austurgaflinn og nýr turn yfir vesturgafli. Turninum var skipt í þrjár hæðir. Einnig var smíðaður nýr predikunarstóll.

Árið 1878 þurfti enn á ný að sinna viðhaldi á kirkjunni en þá var hún talin stórgölluð bæði að utan og innan. Þá var og komið fyrir ofnum inni og turnin endursmíðaður. Árið 1897 var sett ný klukka í turnin og smíðaði Magnús Benjamínsson hana og gaf kirkjunni. Thomsen kaupmaður kostaði verkið. Árið 1904 var söngloftið lengt og 1914 voru aðaldyrnar stækkaðar og bætt við minni dyrum beggja megin aðaldyranna. Söngloftið var aftur lengt árið 1934 og 1950 var unnið að viðgerðum á kirkjunni. Þá var þakið klætt koparþynnu en við það hurfu þakgluggar sem verið höfðu á þakinu. Nýtt furugólf var lagt í alla kirkjuna árið 1985 og þá voru einnig gerðar ýmsar endurbætur. Árið 1999 var enn á ný unnið að endurbótum.

Hólavallakirkjugarður

Líkhúsið var reist í kirkjugarðinum 1838. Það var vígt en kórinn snéri í vestur og dyrnar í austur að Suðurgötu. Árið 1847-48 var líkhúsið eina kirkjan í Reykjavík, en auk þess var það notað sem líkhús og þar fóru einnig fram krufningar. Húsið var úr timbri en var illa haldið við. Árið 1950 var ákveðið að rífa húsið og reisa klukknaport á grunni hússins. Húsið var ekki rifið heldur flutt að nýja kirkjugarðinum í Fossvogi og byggður þar við það skúr, það var þar notað undir líkkistusmiði, kistulagningar og sem líkgeymsla.

Gufunes

Elstu heimildir um Gufunes er að finna í Landnámu bæði í Hauksbók og Styrmisbók, bækur þessar eru samhljóða um landnámsmanninn Ketil gufu Örlygsson, ætt hans og mægðir. Þó er Hauksbók fyllri um búsetu hans en þar segir: „Ketill … kom út síðlandnámatíðar; hann hafði verit í vestrvíking … Ketill tók Rosmhvalanes; sat hann þar hinn fyrsta vetr at Gufuskálum, en um várit fór hann inn á Nes ok sat at Gufunesi annan vetr. … Ketill fekk engan bústað á Nesjum, ok fór hann inn í BorgarfjQrð at leita sér at bústað ok sat inn þriðja vetr á Gufuskálum við Gufá.”
Kirkja hefur verið sett í Gufunesi fyrir 1180 og helguð Maríu Guðsmóður því það ár er kirkjunni settur máldagi af Þorláki biskupi Þórhallssyni. Í máldaganum segir meðal annars: Mariu kirkia a gufunesi a xx c i lande oc kyr .ij. kross oc kluckur…“.

Um 1230 er skrifað bréf um tolla og ítök Gufunesinga í Viðey, „ … sem Snorri Illugason lagði aptr.” Jón Sigurðsson forseti ritaði ítarlegan inngang að bréfinu í Fornbréfasafninu. Þar segir hann að Ásgeir prestur Guðmundsson, sem var fóstri Illuga, föður Snorra, sem lagði aftur tollana, muni líklega hafa verið sá sem talinn var með helstu prestum í Sunnlendingafjórðungi árið 1143 en hann andaðist líklega um 1180. Jón segir að síra Ásgeir hafi án efa búið í Gufunesi, að minnsta kosti um hríð.

Lítið fer fyrir Gufunesi í heimildum fyrr en við siðaskipti. Þá er jörðin komin í konungseign og er hennar getið í fógetareikningum á þessum tíma. Tvíbýli hefur verið í Gufunesi á árunum 1548-1553 en þá er ein leigukýr Bessastaðamanna hjá Lofti, ábúanda í Gufunesi og ein hjá Gissuri á sama stað „…bleff hannem thenne lege til giffet for skipeferd till Sternes.”
Kirkjunnar í Gufunesi er getið í Gíslamáldaga frá 1570 og síðar og gripir hennar og eignir taldar upp en þeim hafði fækkað mjög síðan fyrir siðaskipti. Í Jarðabókinni er Gufunes kirkjustaður og annexía frá Mosfelli.

Árið 1752 var fluttur úr Viðey í Gufunes svonefndur spítali sem mun hafa verið nokkurs konar gamalmennahæli. Spítalinn var lagður niður 1793. Í Jarðabók Johnsen er Knútskot eina hjáleiga jarðarinnar. Jörðin var seld skömmu fyrir 1800, en Bjarni Thorarensen skáld bjó í Gufunesi á árunum 1816-1833 er hann gegndi dómarastarfi í Landsyfirréttinum.

Kirkja var í Gufunesi til 1886 en með landshöfðingjabréfi dagsettu 21. september. 1886 eru Mosfells og Gufunessóknir sameinaðar og ákveðið að reisa eina kirkju fyrir báðar sóknir að Lágafelli. Staðsetning kirkjunar glataðist með tímanum en við byggingaframkvæmdir við Áburðaverksmiðju 1978 komu upp mannabein sem reyndust tilheyra gamla kirkjugarðinum (265-3). Ákveðið var að láta grafreitinn víkja fyrir framkvæmdum og voru beinin flutt í nýjan grafreit í túninu (265-4).
Varðveist hefur altari úr kirkjunni. Það barst að Úlfarsfelli eftir að kirkjan í Gufunesi var aflögð. Þar var það lengi notað sem búrskápur, þar til séra Hálfdán Helgason á Mosfelli rakst á það og flutti heim að Mosfelli og notaði það við hjónavígslur. Síðar var það flutt að Reykjalundi og gert upp og er notað þar við guðþjónustur.

Bæjarsjóður keypti jörðina árið 1924 ásamt Eiði og Knútskoti. Landsími Íslands lét reisa fjarskiptastöð á Gufunesmelum, þegar verið var að koma á talsambandi við útlönd 1935.
Áburðarverksmiðjan var byggð fyrir austan bæinn 1952. Raskaði sú bygging mjög minjum samanber að flytja varð kirkjugarðinn. Gufunesbærinn var síðan fluttur 1954, eftir að Áburðaverksmiðjan var komin í rekstur.

,,Kirkjustaður var í Gufunesi, … en þá var kirkjan flutt að Lágafelli. Kirkjan stóð 30-40 m sunnan við bæinn á hól einum. Þegar grafið var fyrir verksmiðjunni í Gufunesi var komið niður á kirkjugarð og var hann færður sunnar. Þar er nú klukknaport.” Fyrir dyrum hinnar niðurlögðu kirkju á Gufunesi var legsteinn sem mælt er að upp hafi komið úr moldu er kirkjan var stækkuð eða færð fram. Steinn þessi tilheyrði Högna Sigurðssyni bónda í Gufunesi sem lést 1671. Kirkjan var úr timbri með múrbindingi og borðaklæðningu árið 1782-84.

Kirkjustaður var í Gufunesi til 1886 en með landshöfðingjabréfi frá 21. september 1886 eru Mosfells- og Gufunessóknir sameinaðar og ákveðið að reisa eina kirkju fyrir báðar að Lágafelli.

Þegar sú ákvörðun var tekin árið 1952 af borgaryfirvöldum og Áburðarverksmiðjustjórn að á Gufunesi skyldi reisa
verksmiðju, þá er hér hefur starfað í aldarfjórðung, var þeim er að þeirri ákvörðun stóðu ekki ljóst að á landsvæði sem úthlutað var, væri forn kirkjugarður, allt frá því á 13. öld, enda hafði yfirborð hans verið sléttað og staðsetning hans óljós. Hinn 28. júní 1965 var jarðvinna í næsta nágrenni við grunn nýbygginga stöðvuð, þar sem í ljós komu leifar grafinna í hinum gamla garði, sem var á allt öðrum stað en áætlað hafði verið.

Þáverandi þjóðminjavörður Kristján Eldjárn, kom strax á staðinn ásamt biskupi og fleirum. Hinn 20. apríl tilkynnti biskup Íslands að moldir garðsins yrðu fluttar, með ákveðnum skilyrðum. Hinn 6. ágúst 1968 sama ár hófst flutningur ,,molda” undir stjórn Jóns Magnússonar bónda og verkstjóra frá Stardal. Verkinu lauk 3. okt. 1968. Kirkjugarðurinn sem færður var líktist ávölum hólma vestast við syðstu áburðarskemmurnar. Stærð hans var 40 x 38 m hæð, um 1.8-2 m og slétt móhelluklöpp undir. Við uppgröftinn komu upp 768 mannabein eða höfuðkúpur, beinin voru látin í 125 kassa, sem allir voru af sömu gerð og stærð.

Kirkjan 1886 stóð 30-40 metrum sunnan við bæ á hól einum. Þar er nú klukknaport. Kirkjugarðurinn var hringlaga, um 35m í þvermál, hið ytra, en 15m – 19m hið innra. Veggir úr torfi, 0,8m á hæð að innanverðu og lækka jafnt út.
Klukknaportið

er í NNV. Í garðinum er minnisvarði úr steini (granít) sem á stendur: „Hér hvílir duft þeirra, sem greftraðir voru að Maríukirkju í Gufunesi. Kirkja var í Gufunesi í fullar sjö aldir. Árið 1886 var hún niður lögð. Moldir kirkjugrunns og kirkjugarðs voru hingað fluttar árið 1968 til þess að friða þær fyrir umferð og mannvirkjagerð. SÆLIR ERU DÁNIR, ÞEIR SEM Í DROTTNI DEYJA. Op. 14,13. JESÚS KRISTUR ER Í GÆR OG Í DAG HINN SAMI OG UM ALDIR. Hebr. 13,8.

Kirkjan í Gufunesi var ekki rifin þegar í stað, heldur notuð sem skemma alllengi Nú er hún þó horfin fyrir mörgum árum og kirkjugarðurinn hefir verið sléttaður, svo þess sjást engin merki að Gufunes hafi eitt sinn verið kirkjustaður.

Viðey

Viðeyjarkirkja er kirkja í Viðey við Reykjavík. Kirkjan var hlaðin úr steini á árunum 1767 til 1774 og var að einhverju leyti notast við grjót sem gengið hafði af þegar Viðeyjarstofa var reist. Danskur arkitekt, Georg David Anthon, teiknaði kirkjuna. Hún stendur rétt hjá Viðeyjarstofu. Kirkjan var vígð árið 1774 og er næstelsta steinkirkja landsins.

Viðeyjarkirkja er í Dómkirkjuprestakalli í Reykjavíkurprófastdæmi vestra. Fornleifauppgröftur hefur sýnt að kirkja mun hafa verið byggð í Viðey á 12. öld og árið 1225 var stofnað þar klaustur af Ágústínareglu en hvatamenn að klausturstofnun voru Þorvaldur Gissurarson og Snorri Sturluson.
Menn Danakonungs rændu og saurguðu klaustrið og ráku munkana burt árið 1539. Jón Arason endurreisti klaustrið og lét reisa virki í Viðey en klaustrið var svo endanlega lagt niður við siðaskiptin skömmu síðar.

Í kirkjugarðinum eru grafnir meðal annars Ólafur Stephensen stiftamtmaður og sonur hans Magnús Stephensen konferensráð og Gunnar Gunnarsson skáld.

Þjóðminjasafnið lét gera upp byggingarnar í Viðey á árunum 1967 til 1979 og árið 1987 undir stjórn Þorsteins Gunnarssonar.

Innréttingar Viðeyjarkirkju eru með þeim elstu sem varðveist hafa hér á landi. Predikunarstóllinn er fyrir miðju altari sem er óvenjulegt í íslenskum kirkjum en var algengt á Norðurlöndum á 18. öld.

Þarna hefir verið heimiliskirkja á 12. öld, því að hennar er getið í Biskupasögum, en ekkert meira um hana vitað. Árið 1226 reisir svo Þorvaldur Gissurarson í Hruna (faðir Gissurarurar jarls) klaustur í Viðey, og þá kemuz þar klausturkirkja. Auðgaðist klaustrið skjótt, … enda ber það mjög af hvað kirkjan er betur búin en aðrar kirkjur.
Í Oddgeirsmáldaga 1367 er eignum kirkjunnar lýst. Fróðlegt er að bera þær saman við búnað annarra kirkna, og þó átti klausturkirkjan fyrir sér að vera enn betur búin á þeim nær tveimur öldum, sem hún átti eftir að standa.

Svo var það á hvítasunnumorgun 1539 sð Diðrik van Minden, konungsfulltrúi, kom með herflokk út í Viðey, öllum á óvart. Rændi hann þar og ruplaði oghirti alla kjörgripi kirkjunnar. Eftir það bar kirkjan ekki sitt barr, rúin og saurguð. Munkarnir, sem þarna voru, fengu að vera þar áfram og munu þeir hafa kappkostað að hlynna að kirkjunni með an þeirra naut við. Eftir það hafði ráðsmaður Bessastaðavaldsins umsjá staðarins. Til er lýsing á kirkjunni 1632 og er hún ömurleg, ef hún er borin saman við fyrri lýsingu.

Þar segir: — Kirkjan er 2 bitar á lofti og kórinn þiljaður báðum megin. Fallin er hún öll að moldum bæði utan og innan…“.

Þegar Skúli Magnússon fógeti kom til Viðeyjar 1754, var Viðey konungsgarður og kirkjan því konungskinkja. Lét Skúli sýslumann skoða hana og er enn til lýsing á henni og heldur ófögur. Skúli gat ekki snúizt í því fyrr en 20 árum seinna að reisa nýja kirkju, en hún þótti líka til fyrirmyndar.
Kirkjan var gerð úr íslenzkum steini, 5×12 alnir og 6 alnir undir loft. Veggjaþykkt var 1 alin 6—20 þml. Þrír stórir gluggar voru á hvora hlið. Þakið var einfalt, gert úr plönkum, og góðum borðum, þéttað og tjargað og málað rauðbrúnt. Enginn turn var á kirkjunni, en vindhani úr kopar var upp af henni, á járnstöng með koparhún efst. Að innan var kirkjan máluð forláta vel. Þetta er sú kirkja, sem enn stendur í Viðey. Hún hefir verið í eyði nú um mörg ár, en nýlega gefin kirkjustjórninni.

Suður Reykir

Kirkjan var þar helguð Þorláki hinium helga. Hún átti land að Úlfarsfelli, 3 kýr, enmfremur 7 hndr. er fallið hafa af jörð kirkjunnar síðan Ólafur tók við jörðinni. Af kirkjugripum átti hún: róðukross, Þorlákslíkmeiski, altaisklæði, munnlaug, 2 bjöllur og paxspjald.
Þetta er samkvæmt máldaga 1397.
Í Gíslamáldaga 1575 er þess getið, að þetta sé hálfkirkja. Hún eigi jörðina Úlfarsfell, se.m virt sé til 10 hndr, og leigð fyrir 10 aura. Ennfremur eigi hún heimajörðina 40 hndr. og takast heima tíundir og ljóstollur. Kirkjan hefir eignast í viðbót eitt ásauðar kúgildi. Þá hefir kirkjan og eignazt ein messuklæði.
— Þessarar kirkju finn eg ekki getið síðar og enginn mun nú vita hvar hún hefir staðið. En graftarkirkja hefir þetta áreiðanlega verið og kirkjugarður hefir verið þar.

Þerney

Svo segir í Vilkinsmáldaga: Maríukirkja í Þerney og Þorláks biskiups á þessar eignir: hálfa Þerney, Álfsnes, Háfaheiði hálfa, Víðines. Liggur af þessum bæum gröftur, tíund og ljóstollur til.
Kirkja á að helmingi selför í Stardal og svo afrétt og þess hlutar fjöru, er dal; fimm kýr. Svo koma kirkjugripir: 4 bjöllur, 1 klukka, messuklæði tvenn, eitt altarisklæði, sloppur, kantarakápa, glóðarker, kross yfir altari, Maríuskrift, Nikulásar lákneski, 2 kertastikur, 7 bækur. Þar skal vera heimilisprestuir og lúka honum 2 hndr.
Í máldaga frá 1553 er þessu bætt við: ,,Það er nú ein skólameistara jörð til aftekta í sitt kaup.“ En á þessu ári voru skólameistara í Skálholti veittar tekjur aif nokkrum jörðum frá Kjós að Seltjarnarnesi.
Kirkjunnar er enn getið í Gíslamáldaga 1575, en aftan við máldagann hefir Oddur biskup Einarsson bætt þessu um 1600: Nú er engin kirkja í Þerney og ekkert kúgildi.
Þar með er sögu þeirrar kirkju lokið.

Engey

Kirkja í Engey mun gömul, en ný kirkja hefir verið reist 1379. Kirkjan á fjórðung í öllum reka milli því ári er til vígslumáldagi hennar, settur af Oddgeiri biskupi. Í þessum máldaga segir svo: Þar skal syngja annan hvorn helgan dag, og dag í viku um langaföstu, þann sem bóndi vill, föstudag í Imbrudögum, greiða presti 2 merkur. Þar skal og vera heimilisprestur, ef bóndi vill, og lúka honum þá 3 merkur. Kirkjan á kaleik og messuklæði, glóðarker, 5 kýr. Þar skal og heima takast öll heimamanna tíund. Þar er heimamanna gröftur, half legkaup skulu heima takast.
Leggur húsfrú Margrét Özzurardóttir svo mikið til kirkjunnar og gefur umfram það sem áður á hún: 30 hndr. í Engeyjarlandi, 5 kúgildi, ein messuklæði, kantarakápu, 2 altarisklæði með dúkum og einum fordúkum, lektara dúk, 2 kertastikur úr kopar og tvær úr járni, kross með undirstöðum, Maríuskrift, Tómasarlíkneski, ein altarisbrík, Iítill texti, einn slopp og réfla um kórinn með glitum dúkum, 3 merkur vax og hálf mörk reykelsi, eitt merki, vígstu vatnsketil úr tini, munnlaug, 2 bjöllur.
Margrét Özzurardóttir var kona Vigfúsar Ívarssonar Hólms hirðstjóra hins eldra. Er talið að hún sé af Nesætt við Seltjörn. Þau hjón bjuggu um hríð á Strönd í Selvogi, en lengstum á Bessastöðum.
Í Stefánsmáldaga 1518 er sagt að hálft legkaup eigi að leggjast til heimakirkju, en hálft til Laugarneskirkju. Virðist svo sem þarna hafi alltaf verið hálfkirkja og hafi Laugarnesprestur þjónað henni.
Gjáhólmar, sem nefndir eru í máldaganum, eru líklega hólmarnir fyrir vestan Örfirisey, þar sem Holmsverzlun stóð fyrst. Þetta mun upphaflega hafa verið einn holmi, en klofinn sundur af sprungu sem vel gat heitið gjá, og um þessa sprungu brauzt sjórinn í gegnum hólmann og klauf hann í tvo hólma.
Engeyjarkirkja var lögð niður að konungsboði 1765.

Hólmur

Hólmur stendur við Hólmsá við jaðar Hólmshrauns sunnan Suðurlandsvegs. Jörðin var orðin ein af eignum Viðeyjarklausturs um 1234 og segir svo í máldaga um eignir klaustursins „Hamvndur gaf til staðarins holm þann. er liggr j elliða am. niðr fra Vatzenda holmi.“
Í Jarðabók Árna og Páls frá árinu 1703 er Hólmur í eign konungs og er jarðardýrleiki þess óviss. Þar segir: „Hrauntún segja menn að heitið hafi jörð til forna og legið i millum Hólms og Elliðavatns. Þar sjást enn nú girðingaleifar eftir og ef grant er athugað nokkur húsatófta líkindi.

Túnið er eyðilagt og komið i stórgrýti og hraun. Þar segjast menn heyrt hafa að kirkjustaður hafi til forna verið, og til likinda þeirri sögn heita enn nú í vatninu þar rjett framundan Kirkjuhólmar. Eru það munnmæli, að þegar þetta Hrauntún lagðist i eyði, hafi bærinn þaðan frá þángað færður verið, sem nú er jörðin Hólmur, og ætla menn að Hólmur hafi ekki fyr bygður verið, so nú megi þessa jörð Hólm kalla i Hrauntúns stað uppbygða verið hafa. Segja so allir á þessum samfundi þeir eð til vita, að ómögulegt sje þetta hið forna Hrauntún aftur að byggja.“
Við siðaskiptin varð jörðin að konungseign lít og aðrar klausturjarðir á þeim tíma.
Jörðin hélst í eigu ríkisins fram til 1960 þegar borgin keypti hana. Árið 1847 þegar Jarðatal Johnsen var tekið saman var jörðin metin á 22 hundruð.

Kirkjan þar var helguð Jóhannesi guðspjallamanni, en engin lýsing er til á henni. Hún átti 5 kýr og eitt hross og ennfremur eitthvert eyðikot. Afesar postula, líkneski heilagrar Margrétar, kross og 2 bjöllur. Ekki er nefndur neinn messuskrúði og messuklæði áttu aðeins alkirkjur. Sennilega hefir þetta verið bænhús og grafreitur hjá, en nú ‘hygg eg að enginn viti hvar þetta bænhús hefur staðið. Hið eina sem minnir á að þarna hafi verið kirkja, er örnefnið Kirkjuhólmatjörn hjá Jaðri. Og sennilega hefir þar verið eyðikotið, sem kirkjan átti.

Varmá

Kirkjan þar var helguð Pétri postula. Hún átti 10 hundruð í heimalandi og 4 kýr, veiðar í Úlfarsár fjórðung frá sjó og til Asta (svo) stíflu. Síðan Ketill ívarsson átti aukist 2 kúgildi Kirkjugripir eru taldir: 2 krossar, altarisklæði, 2 bjöllur, 1 kertastika, munnlaug, altarisdúkur, paxspjald. —
Þessarar kirkju er ekki getið eftir siðaskifti.

Lágafell

Saga Lágafellskirkju hefst með konungsbréfi frá árinu 1774 þar sem skipað var að sameina Mosfells- og Gufunessóknir í eina. Þessi tilskipun var afturkölluð tveim árum síðar. Hugmyndin kom fram aftur rúmri öld síðar eða1886 þegar Magnús Stephensen, landshöfðingi, gefur út tilskipun um að sameina sóknirnar og leggja af kirkjurnar á Mosfelli og í Gufunesi en reisa nýja kirkju á Lágafelli.

Jörðin Lágafell er fyrst nefnd í skrá frá 1395 um jarðir sem komu undir Viðeyjarklaustur eftir að Páll varð ábóti í Viðey. Lágafell er þar skráð 20 hundraða jörð. Árið 1541 var ný kirkjuskipan samþykkt um Skálholtsbiskupsdæmi.
Þá hafði konungur slegið eign sinni á klaustureignir í ríki sínu og svo varð einnig hér á landi. Þróunin gat því ekki orðið á annan veg en að Lágafell yrði konungsjörð og árið 1547 fékk séra Jón Bárðason „lífsbréf“ af konungi fyrir ábýlisjörð sinni „Laugefeldt“, þ.e. Lágafelli.

Eftir langt hlé var aftur reist kirkja á Lágafelli undir lok 19. aldar og sátu prestar Mosfellinga þar um skeið. Á tímabili var Landssímastöð á Lágafelli en hún var lögð niður 7. júní árið 1918. Á þriðja áratug 20. aldar keypti svo athafnamaðurinn Thor Jensen jörðina og bjó hann á sínum efri árum í íbúðarhúsinu sem þar stendur enn.

Saga Lágafellskirkju hefst með konungsbréfi frá árinu 1774 þar sem skipað var að sameina Mosfells- og Gufunessóknir í eina. Þessi tilskipun var afturkölluð tveim árum síðar. Hugmyndin kom fram aftur rúmri öld síðar eða1886 þegar Magnús Stephensen, landshöfðingi, gefur út tilskipun um að sameina sóknirnar og leggja af kirkjurnar á Mosfelli og í Gufunesi en reisa nýja kirkju á Lágafelli.

Vorið 1889 er risin ný kirkja á Lágafelli og vígð. Hún er timburkirkja á steingrunni. Miklar endurbætur og viðgerðir hafa farið fram á kirkjunni síðar, þær mestu 1956 þegar kirkjan var lengd um 3 metra eða sem svarar lengd kórsins og auk þess gert við hana skrúðhús norður úr kórnum. Settir voru nýir bekkir sem enn eru. Þeir hafa nú verið bólstraðir; kirkjan tekur 160-180 manns í sæti. Var kirkjan endurvígð að þessum aðgerðum loknum. Á hundrað ára afmæli kirkjunnar var tekin í notkun viðbyggingin norðan við kirkjuna.

Lágafells er fyrst getið árið 1395 en ekki er getið þá að bænhús eða kirkja hafi verið þar. Jörðin er svo komin í konungseigu um 1550 og í Fógetareikningum 1547-1548 er að finna fyrstu vísbendingu um bænhús eða kirkju á staðnum: „Jtem med Lagefeldt ij kýrckequelld. landskyldt en ko. thenne tog sere Ioen ij sin kop“. Sama segir í Fógetareikningum 1548-1549.
Í Fógetareikningum 1549-1550 segir: „Jtem mett Lagefeldt ij kirckequelder landskyldt j sit kop“ (Dipl. Isl. XII, bls. 172). Séra Jón þessi var Bárðarson og var áður prestur í Gufunesi. Hann fékk byggingarbréf („Lífsbréf“) frá konungi fyrir ábýlisjörð sinni, Lágafelli, árið 1547.
Í grein Sveinbjarnar Rafnssonar, „Kirkja frá síðmiðöldum að Varmá“, kemur fram að bænhúsið á Lágafelli (eða kirkjan) er með vissu niðurlagt árið 1600. Allar heimildir hníga að því að bænhúsið eða kirkjan á Lágafelli hafi verið reist einhverntíma seint á miðöldum, staðið fremur stutt og verið niðurlagt á árunum 1550-1600.

Ný kirkja reis að Lágafelli og var hún vígð 24. febrúar 1889, sunnudaginn fyrstan í Góu, á konudaginn. Hún er timburkirkja á steingrunni.
Vígsluár kirkjunnar, þ.e. 1889 voru íbúar sóknarinnar 403 á 53 heimilum. 1. desember 2008 voru íbúar sóknarinnar yfir 8500.

Miklar endurbætur og viðgerðir hafa farið fram á kirkjunni í gegnum tíðina, þær mestu á árunum1955-6, en þeim lauk með endurvígslu síðara árið: Þá var kirkjan lengd um þrjá metra og kórinn — fram til þess tíma var enginn kór austur úr kirkjunni heldur stóðu altarið og ræðustóllinn á palli líkustum leiksviði uppi við austurvegginn. Heildarlengd kirkjunnar var þrjú gluggahöf. Þá var auk þess gert við hana skrúðhús norður úr kórnum. Settir voru nýir bekkir sem enn eru. Þeir hafa nú verið bólstraðir; kirkjan tekur um 150 manns í sæti. Á hundrað ára afmæli kirkjunnar var tekin í notkun viðbyggingin norðan við kirkjuna.

Mosfell

Mosfellskirkja í Mosfellsdal var vígð 4. apríl 1965 af biskupi. Hún er gerð eftir teikningu Ragnars Emilssonar að undangenginni samkeppni. Kirkjan er byggð úr steinsteypu, sperrur eru úr járni en þak klætt eiri svo og kirkjuturninn sem stendur á þrem súlum upp af austurhorni kirkjunnar. Yfirsmiður var Sigurbjörn Ágústsson, húsasmíðameistari í Hafnarfirði, uppsetningu á sperrum og þakgrind annaðist Leifur Loftsson, Mosfellssveit. Allir fletir kirkjunnar eru þríhyrningslaga. Í kirkjunni eru sæti fyrir 108 manns. Gömul og fræg klukka er í kirkjunni, talin vera frá 15. eða 16. öld; um hana er lítið vitað. Klukkan er afar formfögur og hljómgóð.

Mosfells er fyrst getið í Landnámu og oftlega í Egilssögu en einnig í fleiri fornritum svo sem Gunnlaugssögu.
Um 1200 er Mosfells getið í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar.
Um miðja 15. öld er Mosfell komið í eigu Skarðverja. Greinir frá því í skiptabréfi, eftir Björn ríka Þorleifsson, frá 1467, að Mosfell komi í hlut ekkju hans, Ólafar Loftsdóttur, að Skarði á Skarðsströnd.
Ekki var Mosfell lengi í eigu Ólafar, því í kaupbréfi frá 1470 segir, að Ólöf Loftsdóttir fái Sigurði Jónssyni Mosfell í skiptum fyrir Hraungerði í Flóa.
Á 16. öld kemst Mosfell undir Skálholt er Ögmundur biskup Pálsson kaupir jörðina.

Við siðaskiptin er Mosfell, ásamt fleiri kirkjujörðum, tekið undir konung. Til vitnisburðar um það eru Fógetareikningar 1547-1552.
Árið 1704 er Mosfell „Beneficium og kirkjustaður“. Ábúandi er staðarhaldarinn, séra Þórður Konráðsson.
Í Jarðatali Johnsens frá 1847 er Mosfells getið sem kirkjujarðar. Ábúandinn er prestur.
Mosfell er enn í ábúð (1980) og er kallað Mosfell I í Jarðaskrá Landnáms ríkisins. Eigandi er ríkissjóður (J. Johnsen).

Egilssaga getur um kirkju á Mosfelli og er það staðfest í áðurnefndri kirknaskrá Páls biskups. Svo virðist sem kirkja hafi verið lögð niður á Mosfelli einhvern tíma fyrir miðja 14. öld. Næsta kirkja á Mosfelli er reist á fyrri hluta 16. aldar og er kirkja að Mosfelli til ársins 1888, en er þá flutt að Lágafelli.

Kirkjan, sem nú stendur að Mosfelli var vígð árið 1965.

Hrísbrú
Hrísbrúar er fyrst getið í Egilssögu en hún er talin rituð um 1200. Hrísbrú er með vissu komin í byggð ekki seinna en á 12. öld.
Næst kemur Hrísbrú við sögu í Fógetareikningum 1547-1548 en jörðin er þá komin í konungseigu. Líklega hefur Hrísbrú verið í eigu Viðeyjarklausturs áður en hún komst undir konung. Árið 1704 er jörðin enn konungseign. Jón Eyjólfsson, sýslumaður á Seltjarnarnesi hefur til nota af jörðinni „tvo sjöttunga.“ Einn leiguliði hefur til ábúðar þriðjung af jörðinni. Í bænda eigu er jörðin 1847 og eru ábúendur tveir, eigandi og leiguliði.
Hrísbrú hefur eflaust verið í samfelldri ábúð frá miðöldum og í dag (1979) eru ábúendur tveir, eigandi Ingimundur Árnason og leiguliði Ólafur Ingimundarson.
Talið er, að kirkja hafi verið á Hrísbrú og er þess getið í Egilssögu. Hún var seinna flutt að Mosfelli. Kirkja þessi var reist um árið 1000 og stóð í um 150 ár.

Kirkja var fyrst reist að Hrísbrú þegar kristni var lögtekin á Íslandi. Sú kirkja var seinna flutt að Mosfelli. Getið er kirkna að Varmá, í Þerney, talað var um bænhús að Lágafelli fyrir 1700, kirkja var að Suður-Reykjum og var hún lögð niður 1765. Kirkjan að Varmá er með vissu niðurlögð fyrir 1600 (sbr. síðar). Með konungsbréfi 6/1 1774 var skipað að setja kirkju á Lágafelli og leggja þangað Mosfells- og Gufunessóknir, en það var afturkallað með kgbr. 7/6 1776. Viðey var lögð til Mosfells 1847. Árið 1880 er Brautarholtssókn lögð undir Mosfell. Með landshöfðingjabréfi 21/9 1886 eru Mosfells- og Gufunessóknir sameinaðar og ákveðið að reisa eina kirkju fyrir báðar að Lágafelli.
Árið 1901 er Mosfellsprestakall lagt niður og Lágafells- og Viðeyjarsóknir lagðar undir Reykjavík en Brautarholtssókn til Reynivalla. Þetta kom þó aldrei til framkvæmda og 1927 er Mosfellsprestakall tekið upp á ný, óbreytt.
Í Egilssögu er getið um að kirkja sem reist var á Hrísbrú, er kristni var lögtekin, hafi verið flutt að Mosfelli. Segir dr. Jón Þorkelsson að kirkjuflutningurinn hafi líklega verið á árunum 1130-1160.
Sama kemur fram í Prestatali og prófasta og er líklega einnig haft eftir Jóni Þorkelssyni. Nokkrar umræður urðu um staðsetningu hinnar fyrstu kirkju og bæjarins að Mosfelli. Vildu sumir meina að bæði kirkja og bær hafi verið flutt frá Hrísbrú og að Mosfelli. Jafnframt hafi nafnið flust (þ.e. Hrísbrú hafi upphaflega heitið Mosfell). Helstu talsmenn þessarar kenningar voru Magnús Grímsson og Kålund. Á annarri skoðun eru t.d. Sigurður Vigfússon í grein sem hann birti í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1884-1885 og Sigurður Nordal í útgáfu sinni að Egilssögu 1933, þ.e. að einungis hafi verið að ræða um flutning kirkjunnar.
Kirkju er getið að Mosfelli í kirknaskrá Páls biskups frá um 1200 yfir kirkjur í Skálholtsbiskupsdæmi. Af heimildum að dæma leggst kirkjan á Mosfelli niður snemma á miðöldum og er jörðin komin í eigu leikmanna á 15. öld.

Næst er kirkja reist að Mosfelli á fyrri hluta 16. aldar, ef marka má heimildir, og er prests getið þar um 1536. Er nú kirkja samfellt að Mosfelli fram til ársins 1888 að hún er rifin og ný kirkja reist að Lágafelli. Kirkja var vígð að Mosfelli 4. apríl 1965 og stendur sú kirkja enn.

Í Örnefnalýsingu Hrísbrúar getur um stæði kirkjunnar, sem þar var talin hafa verið: „Vestur af bæ er stór hóll, sem heitir Kirkjuhóll. Hann er norðvestur frá bæ; þar stóð kirkjan áður fyrr, og kirkjugarður var hér ofan við tröðina“.

Svo segir Magnús Grímsson: „Þess er þegar getið, að þegar kristni var í lög leidd á Íslandi var Grímr að Mosfelli skírðr, og lét þar kirkju gjöra. En sú kirkja stóð á Hrísbrú. Er eptir því alllíklegt, að bær Gríms, sem þá var hinn eini undir fellinu, hafi staðið þar, sem Hrísbrú er nú, og skal þar um tala síðar betr.

Grímr hefir byggt sína kirkju eptir árið 1000, líklega stuttu eptir, en hún stóð á sama stað þángað til í tíð Skapta prests Þórarinssonar, eðr þángað til um miðja tólftu öld.“ Í formála fyrir Egils sögu byggir Jón Þorkelsson á því þá ætlan sína, að kirkjuflutníngurinn hafi farið fram einhvern tíma á árunum 1130-1160. Hefir því kirkjan staðið á Hrísbrú hérumbil … 150 ár“.
Talsverðar vangaveltur eru um hvar hinn fyrsti bær að Mosfelli hafi staðið. Kålund álítur að hann hafi upphaflega staðið á Hrísbrú ásamt kirkjunni. Síðan hafi bærinn verið fluttur að Mosfelli og kirkjan á eftir (Kålund, bls. 50). Sigurður Vigfússon ræðir þetta mál einnig en kemst að annarri niðurstöðu en Kålund. Álítur hann frásögn Egilssögu um kirkju á Hrísbrú, sem seinna var flutt að Mosfelli, rétta.

Í útgáfu sinni að Egils sögu telur Sigurður Nordal líklegast að kirkjan hafi fyrst verið byggð fjarri bænum að Mosfelli en seinna verið flutt að bænum og hjáleigan Hrísbrú byggð á gamla kirkjustaðnum.
Sigurður Vigfússon segir eftirfarandi um staðsetningu kirkjunnar að Hrísbrú: „…enn þar á móti sést enn nokkur vottur fyrir, þar sem kirkjan hefir átt að standa norðvestr frá bænum; þar er enn kallaðr Kirkjuhóll, og sýnist þar sumstaðar votta fyrir kirkjugarðinum umhverfis, enn það er orðið að þúfnabörðum og allr hóllinn kominn í þýfi, svo ekkert verulega sést fyrir kirkjutóttinni og engu máli verðr hér við komið; vera má; að hér hafi verið sléttað yfir og síðar alt orðið að þúfum.

Bandarískir fornleifafræðingar stunda nú rannsóknir á Hrísbrú undir stjórn Jesses Byocks. Sumarið 2001 komu þeir niður á grafir á Kirkjuhól og virðast því hafa leyst ágreininginn um hvort kirkja hafi staðið á Hrísbrú.

Fólkið á Hrísbrú segir að talið hafi verið að kirkjan hafi staðið þar sem þústin er nú. Ólafur Ingimundarson, bóndi á Hrísbrú, segir að sér finnist líkast því sem sléttað hafi verið ofan á hólnum. Ekki segir hann að raskað hafi verið við hólnum síðan hann man eftir sér. Ólafur segir að garðbrot hafi verið rétt neðan hólsins, neðan gamla vegarins sem þar lá og sést enn móta fyrir. Garður þessi var stuttur og er hann nú allur horfinn. Hluti hans hefur staðið þar sem áhaldahús og eða gripahús er neðan Kirkjuhóls. Var garðurinn fjarlægður fyrir mörgum árum.
Hreinn Ólafsson, bóndi í Helgadal, sem ættaður er frá Hrísbrú (frændi Ólafs á Hrísbrú) segir að fundist hafi mannabein í Kirkjuhól. Hafi þau komið upp er grafið var fyrir kartöflukofa er stendur utan í hólnum að V-SV verðu.

Árbæjarkirkja

Austur af Ártúni var jörðin Árbær, en bæjarhúsin eru nú innan safnsvæðis Árbæjarsafns. Hluti núverandi byggðar í Ártúnsholti og neðrihluti Árbæjarhverfis eru byggðir í landi Árbæjar, en jörðin lá upp með Elliðaánum og tilheyrðu Blásteinshólmi og Árbæjarhólmi henni.
Elsta heimild um Árbæ er í skjali frá 31. júlí 1464. Þar votta Steinmóður ábóti í Viðey og Jón Narfason að Ólöf ríka Loptsdóttir hafi látið Gerrek gullsmið í Hafnarfirði fá silfur sem greiðslu fyrir jarðir Guðmundar Arasonar, sem hún og hennar maður Björn Þorleifsson höfðu keypt af konungi en Gerrekur átti að koma silfrinu til konungs fyrir þeirra hönd.

Saga Árbæjar er hins vegar mun eldri en þekktar heimildir gefa til kynna því árið 2016 leiddu fornleifarannsóknir á bæjarstæðinu í ljós að þar var búið á 11. öld og jafnvel þeirri tíundu. Leiða má að því líkur að það sama eigi við um búsetu á öðrum þeim jörðum sem hér eru til umfjöllunar.
Sá atburður sem eftirminnilegastur hefur þótt í sögu Árbæjar er sakamál sem átti sér stað árið 1704, en þá var tvíbýli í Árbæ og annar bóndinn varð hinum bóndanum að bana við Skötufoss í Elliðaánum.

Síðustu ábúendur í Árbæ voru hjónin Margrét Pétursdóttir og Eyleifur Einarsson sem bjuggu þar frá 1881 og dóttir þeirra Kristjana, sem tók við búinu árið 1935 og bjó þar til 1948, en þá fór bærinn í eyði. Í tíð Margrétar og Eyleifs var fjölsótt greiðasala í Árbæ, með svipuðu móti og verið hafði í Ártúni.

Saga Árbæjar eins og Ártúns er einnig samofin nýtingu Elliðaánna. Eins og áður segir keypti bæjarstjórn Reykjavíkur jörðina ásamt Ártúni og fleiri jörðum árið 1906 vegna fyrirhugaðra vatnsveituframkvæmda og árið 1929 voru jarðirnar Ártún og Árbær báðar lagðar undir lögsagnarumdæmi Reykjavíkur.

Kirkjan var vígð árið 1961. Viðir hennar komu úr gömlu baðstofunni á Silfrastöðum í Skagafirði, en þeir höfðu áður verið hluti af kirkjunni á sama stað. Sú kirkja var reist 1842 og var með síðustu torfkirkjum reistum á Íslandi. Þegar ný kirkja leysti hana af hólmi árið 1896 var hún tekin ofan og endurbyggð sem baðstofa, þar var búið fram yfir 1950. Meðal kirkjugripa má nefna upprunalegan predikunarstól úr gömlu kirkjunni, sem fékk nýtt hlutverk sem búrskápur þegar kirkjan varð að baðstofu. Þar eru einnig lánshlutir s.s. altaristafla frá 1720 og ljóshjálmur gamall. Kirkjan er vinsæl fyrir athafnir, sér í lagi brúðkaup.

Kirkjan á Ábæjarsafni var vígð árið 1961. Viðir hennar komu úr gömlu baðstofunni á Silfrastöðum í Skagafirði, en þeir höfðu áður verið hluti af kirkjunni á sama stað. Sú kirkja var reist 1842 og var með síðustu torfkirkjum reistum á Íslandi. Þegar ný kirkja leysti hana af hólmi árið 1896 var hún tekin ofan og endurbyggð sem baðstofa, þar var búið fram yfir 1950. Meðal kirkjugripa má nefna upprunalegan predikunarstól úr gömlu kirkjunni, sem fékk nýtt hlutverk sem búrskápur þegar kirkjan varð að baðstofu. Þar eru einnig lánshlutir s.s. altaristafla frá 1720 og gamall ljóshjálmur.

Esjuberg

Svo segir í Landnámu P. 12. kap.: »Orlygr hét son Hrapps Bjarnarsonar bunu; hann var at fóstri með Patreki biskupi hinum helga í Suðureyjum; hann fýstist at fara til Íslands, ok bað Patrek biskup, at hann sæi um með honum. Biskup fekk honum kirkjuvið, ok bað hann hafa með sér, . . . ok járnklokku, ok gullpenning, ok mold vígða, at hann skyldi leggja undir hornstafi ok hafa þat fur vígslu…………….Örlygr bygði undir Esjubergi, at ráði Helga bjólu frænda sins . . . hann gerði kirkju at Esjubergi, sem honum var boðit«. — Kirkjunnar að Esjubergi er síðan hvergi getið.

Og Esjuberg er 1395 talið með eignum Viðeyjarklausturs. En þar er Gufunes líka talið, og eru kirkjur eigi nefndar.
Nú var þó Gufunes kirkjustaður, svo eftir því hefði Esjuberg átt að geta verið það líka,- A hinn bóginn er líklegt, að Esjubergskirkju væri getið í einhverju fornbréfi, ef hún hefði staðið þá er máldagar voru ritaðir. — I túninu á Esjubergi, austur frá bænum, er rúst, sem frá ómunatíð hefir verið kölluð kirkjutójt eða stundum bœnhússtóft. Og girðing, sem er áföst við hana, er kölluð kirkjugarður.

Bærinn Esjuberg er staðsettur á skriðuvæng við rætur Esjunnar og eru mörk jarðarinnar við Skrauthóla til vesturs og Mógilsá til austurs. Áður fyrr voru dómar kveðnir upp og samþykktir á Esjubergi. Í fornbréfasafni er að finna dóm sem var kveðinn upp árið 1480. Á árunum 1541 og 1746 var þingstaður á Esjubergi og eru örnefnin Leiðhamar og Leiðvöllur, sem eru á mörkum Mógilsár og Esjubergs, vísbending um að þar hafi verið haldin leiðmót, leiðarþing eða héraðsþing að loknu Alþingi.

Esjuberg er getið í Landnámu og var landnámsjörð Örlygs gamla Hrappssonar Bjarnarsonar bunu. Í Langnámu segir að Helgi bjóla hafi gefið frænda sínum, Örlygi Hrappssyni hluta af landnámi sínu. Örlygur gerði þar kirkju sem fóstri hans Patrekur biskup í Suðureyjum hafði sagt fyrir um og sendi Patrekur með honum kirkjuviði, járnklukku, plenáinum og vígða mold til að setja undir hornstafina.
Talið er að kirkja þessi hafi verið fyrsta kirkja Íslands og er hennar einnig getið í kirkjuskrá Páls biskups frá um 1200. Einnig er kirkjan nefnd í Kjalnesingasögu sem er talin vera rituð um 1300-1320. Þar segir frá Helgu Þorgrímsdóttur sem var eiginkona aðalsöguhetjunnar Búa, og hafðu hún látið grafa hann undir syðri kirkjuveggnum. Þar segir „[þ]á stóð enn kirkja sú at Esjubergi, er Örlygr hafði látit gera“.

Jarðarinnar er getið í skjölum varðandi hvalreka Viðeyjarklausturs um 1200 og í bréfum frá 1270 og 1285. Árið 1395 kemur Esjuberg fram í skrám um kvikfé og leikumála á jörðum Viðeyjarklausturs. Í skýrslu Hannesar Pálssonar umboðsmanns og kapelláns Danakonungs er Esjubergs getið um allskonar óskundir og yfirgang, rán, vígaferli og löglausa verslun Englendinga á Íslandi um 1420-1425. Jarðarinnar er getið í eignarmálum frá 1480. Árið 1541 var felldur dómur á Esjubergi um lögmæti bréfs Alexíusar ábóta í Viðey um jarðirnar Skrauthóla og Bakka í Brautarholtssókn.
Jörðin var ein af jörðum Viðeyjarklausturs á árunum 1686-1695 og var metin á 40 hundruð. Árið 1704 þegar Jarðabók Árna og Páls var tekin saman var Esjuberg í eigu konungs og jarðardýsleiki þess óviss. Árið 1847 þegar Jarðatal Johnsens var tekið saman var Esjuberg í bændaeign og metin á 40 hundruð.

Tvær hjáleigur eru nefndar á Esjubergi í Jarðabók Árna og Páls og eru það Litla Esjuberg og Árvellir þar sem jarðardýrleikinn reiknaðist með heimajörðinni. Esjuberg ásamt Grund og Árvöllum var seld úr eigu konungs árið 1816 fyrir 2100 ríkisdali. Í Jarðatali Johnsen segir að Jarðabækur geti ekki um hjáleigurnar fyrr en árið 1802, og þá er getið um Austurbæ sem er líklega sama hjáleiga og sýslumaður og prestur kalla Grund. Hjáleigurnar lögðust báðar af eftir mikið ofanflóðaveður árið 1886.

Brautaholt

Brautarholtskirkja á Kjalarnesi má teljast afkomandi fyrstu kirkju á Íslandi, þeirrar kirkju sem suðureyski landnámsmaðurinn Örlykur Hrappsson reisti á Esjubergi skömmu fyrir árið 900 og frá segir í Landnámu og víðar. Kirkjan, sem þar er nú, var reist árið 1857 af Eyjólfi Þorvarðarsyni frá Bakka á Kjalarnesi. Áratug eftir vígslu kirkjunnar kom þjóðskáldið séra Matthías Jochumsson til þjónustu í kirkjunni (1867-73). Nýlega var kirkjan endurbyggð frá grunni.

Brautarholts er getið í Landnámubók og bjó þar Auðunn Þórðarson. Þar var fornt höfuðból og kirkjustaður í landnámi Helga bjólu á Kjalarnesi.

Getið er um Brautarholt í máldaga Viðeyjar frá 1226 varðandi osttoll, þar sem Árni Magnússon (líklega Árni öreypa) var vottur að. Árni öreypa var giftur Hallberu dóttir Snorra Sturlusonar og fékk hann Brautarholt með henni.
Brautarholt var í einkaeigu árið 1686 þar sem hún var metin á 133 hundruð og 80 álnir en árið 1695 var hún metin á 120 hundruð.
Árið 1704 þegar Jarðabók Árna og Páls var tekin saman var jörðin kirkjustaður og í einkaeign. Þá var jörðin metin á 100 hundruð og því verðmætasta jörðin á Kjalarnesi, með átta hjáleigur (Skemma, Ketilstaðir, Kjalarnes öðru nafni Nes, Hjallasandur, Lambhús, Flatbjörn, Langabúr eystra og Langabúr vestra) og tveimur kirkjugörðum.

Í Jarðartali Johnsen frá 1847 var jörðin 35 hundruð og 60 með hjáleigum, en heim hafði fækkað um fjórar síðan Jarðabókin var gerð. Þar segir: „Jb. 1760 telur Brautarholt allt 60 h. að dýrleika, með 3 h. 90. al lsk. og 12 kúg. (A. M. Hundrað hundraða, með 17 kúg, þaraf 13 kirkju kúgildum), en sýslumaður tekur sýrleikann á eign þessari niður, sem hér greinir, þó eigi nema 25 h. á Brautarholti. Jarðabækurnar geta eigi Snússu, er prestur og sýslumaður kalla svo, og líklega er sama sem þær kalla Skemmu, eigi heldur Hjallasands, sem báðir þeir nefna, og er lsk. og kúg. Á hjáleigum þeim sem nefndar eru í jarðabókunum, hér talin eptir A. M. 1802 er eyðihjáleigu frá Ketilstöðum, Pálshúsa, getið.“

Saurbær

Kirkju í Saurbæ á Kjalarnesi er fyrst getið í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar frá því um 1200.
Saurbæjarsókn var sérstök sókn til ársins 2002 en þá var henni skipt milli Brautarholtssóknar og Reynivallasóknar.
Magnús Ólafsson (1847-1922), trésmiður, teiknaði Saurbæjarkirkju. Hafist var handa við að reisa hana árið 1902. Hún var vígð 1904 og er önnur steinsteypta kirkjan á Íslandi. Kirkjan ber sterkt svipmót af kirkjunni sem þar stóð á undan en sú fauk í ofviðri árið 1902. Hluti af innviðum og munum gömlu kirkjunnar (reist 1856) var nýttur í hina nýju kirkju. Það var kirkjubóndinn Eyjólfur Runólfsson (1847-1930) sem lét byggja kirkjuna.
Kirkjan var friðuð 1. janúar 1990 samkvæmt aldursákvæði 1. mgr. 36. gr. þjóðminjalaga nr. 88/1989.

Saurbær er fornt höfuðból og kirkjustaður og hefur verið kirkja þar síðan um 1200. Árið 1856 var byggð timburkirkja á Saurbæ en sú kirkja fauk af grunni sínum árið 1902. Árið 1904 var reist ný steinsteypt kirkja og stendur hún enn í dag. Saurbær kemur fram í Kjalnesingasögu þar sem synir Helga bjólu, Þorgrímur og Arngrímur, skipta með sér föðurarfi og reisti Arngrímur bæ við Hvalfjörð sem hann nefndi Saurbær.
Í Sturlungu er Árni „óreiða“ Magnússon nefndur og er sagt að hann hafi verið giftur Hallberu dóttir Snorra Sturlusonar og fengið með henni Brautarholt og fé. Síðar skildi hann við Hallberu og keypti þá Saurbæ og bjó þar. Árið 1424 er sagt frá enskum sjóræningjum sem komu þangað, látið ófriðlega og handtóku umboðsmann Dana og rændu hestum og vopnum.

Saurbæjarkirkja kemur fram í máldaga Eyrarkirkju í Kjós frá árinu 1315 þar sem kirkjunni eru lagðar til 12 ær. Árið 1367 er verndardýrlings getið það er, Péturskirkjan á Saurbæ. Samkvæmt máldaga frá 1397 átti kirkjan 30 hundruð í heimajörðinni. Árið 1477 í máldaga kirkjunnar kemur fram að kirkjan á 30 hundruð í heimajörðinni og jörðina Hjarðarnes. Í máldaga kirkjunnar frá 1575 átti kirkjan 30 hundruð í heimajörðinni og jarðirnar Ártún og Hjarðarnes. Árið 1686 og 1695 er jörðin komin í einkaeign og metin á 60 hundruð.

Í Jarðabók Árna og Páls frá 1705 segir: „Saurbær. Kirkjustaður, og er þessi kirkja annecteruð saman við Brautarholtskirkju. Jarðardýrleiki 60 hundruð. […] Litle Saurbær, afbýli af heimajörðinni. […] Stekkjarkot, hjáleiga af sjálfri heimajörðinni.“
Árið 1874 þegar Jarðartal Johnsen var tekið saman var jörðin metin á 32 hundruð, en þar segir sýslumaður jörðina sjálfa vera aðeins 25 hundruð og hjáleigan Stekkjarkot 5 hundruð.
Á túnakorti frá 1916 sést að bærinn sé staðsettur norðan við kirkjuna. Nú eru þar afgirtur skrúðgarður og leifar bæjarhúsa þar undir. Núverandi íbúðarhús er um 20 norðaustan við kirkjuna þar sem samkvæmt túnakorti voru áður stóðu skemma og smiðja.

Reynivellir

Beneficial. 30 hdr. 1847. „Jarðabækurnar nefna bæði Vesturkot og Austurkot.“ JJ, 100 (nmgr.) Staður, dýrleiki ekki gefin upp 1705 vegna þess að þá var jörðin í eyði eftir snjóflóð sem féll um 1699. Þá var henni skipt upp í 3 býli, Nýjabæ, Austurkot og Vesturkot sem öll voru í byggð.
Kirkjunnar á Reynivöllum er fyrst getið í máldaga Ingunnarstaðakirkju og kirkjunnar í Eyjum: [1180]: „ef enginn fæsc prestr. [á Ingunnarstöðum] Þa scolo reynevellingar fyrst eiga kost at lata syngia til Þessa kaups ef Þeir vilia.“
[1180]: „Mariu kirkia i Eyivm … Þar scal syngia annan hvarn dag loghelgan af reynevollom.“
c. 1200: „veisla ger mót Páli bp á yfirreið,“ Biskupasögur.
1200: Kirkjunnar er næst getið í kirknaskrá Páls biksups..

Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá árinu 1705 segir m.a.: „Reineveller, var beneficium og kirkjustaður. Er nú heimabærinn aldreiliss eyðilagður af snjóflóðum og skriðum, so ekkert bæjarhús stendur eftir. Kirkjan og kirkjugarðurinn stendur enn nú, þó í stórum háska…“.
Elsti Vindásbærinn á Reynivöllum var nálega 30 m ofan við gömlu kirkjuna fast norðaustan við kirkjugarðsvegginn.

Snjóflóð féll á bæinn 1699 og eftir það var hann fluttur um 200 m til SSA um 50 m neðan og VSV við núverandi íbúðarhús. Bærinn var á lágum, grasigrónum og grýttum hól. Lækur rennur rétt norðvestan við hólinn og kirkjugarðinn. Ofan við hæðina tekur við grasigróin brött brekka svo að bærinn hefur verið efst í heimatúni. Í Kjósarmenn segir m.a.:“… segir í Fitjaannáll þannig frá þeim atburði [snjóflóði 1699], og getur jafnframt síra Odds: „Þann 15. janúar (1699), sem var sunnudagskvöldið fyrsta í þorra, eftir húslestur, skeði það voveiflega og hryggilega tilfelli á Reynivöllum í Kjós, að snjóflóð hljóp á staðinn og tók öll hús nema kirkjuna, smiðjuna og fjósið.[…] Síðan hefur sjálfur heimastaðurinn ekki verið uppbyggður, heldur lítið nýbýli [Nýibær] skammt frá.“ Þar sem bærinn stóð er mjög þýft og grýtt en engar tóftir sjást. Greina má lága hæð norðaustan við kirkjugarðinn sem er um 40×40 m að flatarmáli en innan við 1 m á hæð.

Kirkjan á Reynivöllum stóð áður inni í kirkjugarði, um 190 m NNV við nýja bæinn en rétt suðvestan við elsta þekkta bæjarstæðið á Reynivöllum. Kirkjan, sem byggð var 1859, var færð úr garðinum (fyrir 1917), í um 100 m til suðausturs þar sem hún stendur nú. Garðurinn og kirkjan snúa bæði VNV-ASA eða samsíða dalnum. Garðurinn er í aflíðandi halla til suðurs. Hann er stór og í honum fjöldamargar grafir. Garðurinn hefur greinilega verið stækkaður til suðurs og líklega til vesturs líka. Vírgirðing er umhverfis garðinn. Að norðan (norðaustan) er steinsteyptur kirkjugarðsveggur en að austan (suðaustan) þar sem aðkoman er að garðinum er grjóthlaðinn garður sem greinilega hefur nýverið verið endurhlaðinn.

Garðurinn er nú (2003) um 55 X 60 m að stærð. Merki fjölmargra grafa sjást þó garðurinn hafi verið sléttaður að hluta. Ekki er mjög greinilegt hvar kirkjan stóð en auður blettur er þó í garðinum, nálega í miðjum gamla garðinum. Er líklegast að kirkjan hafi verið þar. Bletturinn er um 15 m sunnan við við norðurhlið en 20-30 m vestan við austurhlið. Snemma á 20. öld lá leiðin heim að bænum fast neðan við kirkjugarð og kirkju en rétt ofan við bæ. Vegurinn lá áður um Kirkjustíg.

Ingunnarstaðir

[1180]: Kirkia a oc in helga agatta allt land a Jngunar stoþum oc settung j eyrar lande. kyr .vi. oc .xxx. a. fiogur kugillde j gelldfe. halft annat hundrat j busgognom oc j husbuninge. hestr gelldr lastalauss. xij manaþa tiþa bæcr oc messo fot. silfr kalec. roþo cross. alltara klæþe ij oc blæia. bricar clæþe gloþa ker oc gloþa jarn [alltara steinn. kirkiu stoll…“.

Kirkjunnar er næst getið í kirknaskrá Páls frá um 1200. Í máldaga frá því um 1367 segir: „Kirkia heilagrar Augottu a jngunnarstodum a heimaland alltt og siottung j eyialande.“
Í Vilcinsbók frá um 1397 segir: „a heimaland allt oc settung j Eyalanndi.“

1575: Máldagi kirkjunnar (DI XV 632). „Jarðabækurnar (hinar eldri, nema stólsjarðabókin) telja jörð þessa með Hrísakoti (A. M.), aðeins 20 hdr. Að dýrleika, og leggur sýslumaður 5 h. Þar af á Hrísakot.“ Jarðabók Johnsens, 101 (nm.gr.) Hrísakot var hjáleiga 1705 en er orðin bændaeign 1847. Tvö eyðibýli eru nefnd 1705, Gullhlaðsvellir og Þórunnarsel. Hálfkirkja var á jörðinni.

Í Jarðabók Árna og Páls frá 1705 er getið um hálfkirkju á jörðinni: „Hjer er hálfkirkja og embætti flutt þá er heimafólk er til sacramentis.“ Bænhús var á Ingunnarstöðum en ekki er vitað nákvæmlega hvar það var. Samkvæmt heimildamanni fór tveimur sögum af staðsetningu bænhússins. Annars vegar var talað um að það hefði verið heima við bæinn en hins vegar að það hefði verið í nokkurri fjarlægð suðvestan við bæ.

Lengi mátti sjá glitta í hleðslu við suðausturhorn íbúðarhússins á Ingunnarstöðum, milli þess og fjárhúss og voru uppi getgátur um að sú hleðsla gæti staðið í samhengið við bænhúsið. Lágur bæjarhóll þar sem steinsteypt íbúðarhús með kjallara og fjárhús standa. Vegur liggur að bænum og annar spotti fram hjá honum.

Kirkjumói, nefnist neðsti hluti svæðis sem nú er komin í tún. Hann er 400-500 m SSV við bæ. Umhverfis eru rennislétt tún, nokkru sunnar (innan við 100 m) er lækur. Engar tóftir voru í túninu og ekki var komið niður á neitt þegar svæðið var sléttað.
Hugsanlega er örnefnið komið til sökum þess að kirkjan átti þennan teig.

Þingvellir

Þingvallakirkja er kirkja í þjóðgarðinum á Þingvöllum og tilheyrir hún Þingvallaprestakalli í Árnesprófastsdæmi. Núverandi kirkjubygging var reist árið 1858 og vígð á jóladag árið 1859.

Talið er að fyrsta kirkjan á Þingvöllum hafi verið reist árið 1017 af Bjarnharði biskupi Vilráðssyni hinum bókvísa en hann mun hafa komið með kirkjuvið frá Ólafi konungi Haraldssyni í Noregi.

Séra Símon Beck lét reisa núverandi kirkju. Kirkjuturninn var reistur árið 1907 og í honum hanga þrjár klukkur, ein forn, önnur frá árinu 1697 sem vígð var af Jóni Vídalín biskup, og sú þriðja en jafnframt sú stærsta er hin svokallaða Íslandsklukka frá 17. júní 1944. Prédikunarstóll kirkjunnar er frá 1683, skírnarfonturinn er verk Guðmanns Ólafssonar, bónda á Skálabrekku og var gjöf frá Kvenfélagi Þingvallahrepps. Ófeigur Jónsson, bóndi í Heiðarbæ málaði altaristöfluna árið 1834. Taflan var síðar keypt af bresku listakonunni Disney Leith árið 1899 sem gaf hana kirkju sinni á Wight-eyju í Ermasundi. Altaristaflan komst aftur í eigu Þingvallakirkju og var endurvígð árið 1974. Árið 1896 eignaðist kirkjan altaristöflu eftir danska málarann Anker Lund og hanga nú báðar töflurnar uppi í kirkjunni.

Árið 1928 var prestbústaður reistur við hlið Þingvallakirkju. Frá 1958-2000 var sóknarprestur Þingvallakirkju jafnframt þjóðgarðsvörður á Þingvöllum.

Eftir því sem næst verður komizt, hefur fyrsta orgelið komið í Þingvallakirkju 1909 eða 1910. Aðalhvatamenn að kaupunum voru séra Jón Thorsteinsson, prestur á Þingvöllum, og börn hans. Fyrsti organisti kirkjunnar var Ingunn Thorsteinson, dóttir séra Jóns. Var hún organisti í nokkur ár, þangað til Hermann bróðir hennar tók við. Árið 1923 fluttist fjölskyldan frá Þingvöllum, og tók þá við organistastarfinu Einar Halldórsson, bóndi á Kárastöðum, en 1925-1929 var Kristján Jóhannsson frá Skógarkoti organisti Þingvallakirkju. Frá 1929 til 1945 voru börn Einars á Kárastöðum til skiptis organistar kirkjunnar, þau Halldór, Jóhanna, Elísabet og Guðbjörg. Síðan 1945 hefur Hjalti Þórðarson, Æsustöðum í Mosfellssveit, verið organisti Þingvallakirkju, með þeirri undantekningu að 1958-1959 annaðist Astrid, kona séra Jóhanns Hannessonar prests og Þjóðgarðsvarðar, organistastarfið.

Enginn sérstakur kirkjukór hefur starfað við Þingvallakirkju. Þess má geta að síðasti forsöngvari í Þingvallakirkju, áður en hljóðfæri var fengið, var vinnumaður hjá séra Jóni Thorsteinson, Pétur Jónsson af nafni, raddmaður mikill.

Samkvæmt Íslendingabók var kristni lögtekin á Alþingi árið 999 eða 1000. Elsta heimild um kirkju á Þingvöllum er Hungurvaka sem rituð er á fyrsta áratug 13. aldar. Þar kemur fram að 1118 hafi kirkja sú fokið á Þingvöllum er Haraldur harðráði (1047-1066) hafi fengið viðinn til. Einhver fótur hafi verið fyrir því að Haraldur konungur hafi sent kirkjuviðinn til Íslands. Í Ólafs sögu helga eftir Styrmi ábóta frá um 1220 er sagt um dýrlinginn að hann hafi látið “kirkiu gera a Jslandi a Þinguelli þar sem nu er honum helgud kirkia.” Snorri Sturluson skrifaði aðra Ólafs sögu, byggða á sögu Styrmis og prjónar aðeins við söguna um Þingvallakirkju: “Óláfr konungr hafði sent til Íslands kirkjuvið, ok var sú kirkja gor á Þingvelli, þar er alþingi er. Hann sendi með klukku mikla, þá er enn er þar.” Hér mætti geta þess til að þegar Þingvallakirkja var vígð Ólafi konungi, sem varla hefur gerst fyrr en á seinni hluta 12. aldar, hafi verið búin til helgisögn þess efnis að dýrlingurinn hafi sjálfur gefið kirkjuvið og klukku til fyrstu kirkjunnar þar, og hefur ekki þurft að búa hana til úr engu, aðeins hnika til um einn konung.

Uppruni klukku þeirrar sem í Þingvallakirkju var hélt þó áfram að vefjast fyrir sagnariturum og seinna í Heimskringlu, í sögu Haralds harðráða, segir Snorri sjálfur: “Haraldr konungr sendi klukku þangat [til Íslands] til kirkju þeirar, er enn helgi Óláfr konungr hafði sendan viðinn til ok sett er á Þingvelli.” Besta tilraun til heildarsamræmis er síðan að finna í sögu Magnúsar góða og Haraldar harðráða í Flateyjarbók og Morkinskinnu, einnig frá um 1220: “Haralldr konungr sende vt til Jslands klucku til kirkiu þeirrar er hinn heilage Olafr konungr sende uidin til og adra kluckuna. og su kirkia var sett aa þinguelle þar sem alþinge er sett.” Hér er fá báðir konungarnir nokkuð hlutverk, Ólafur helgi kirkjuviðinn og klukku en Haraldur harðráði aðra klukku, og má sjá á þessu að í Þingvallakirkju hafa verið tvær klukkur á 13. öld, hvorug nýtilkomin.

Þó Þingvallakirkju og kirkjugarðs sé getið á nokkrum stöðum í Íslendingasögum, verður lítið af þeim frásögnum ráðið um gerð kirkjunnar eða staðsetningu. Ljóst er að þingmenn hafa að jafnaði gengið til aftansöngs í Þingvallakirkju, að stétt hefur verið sunnan við kirkjuna og að þar hafa menn gjarna staðið á mannfundum.
Í Njáls sögu er kirkjugarðurinn á Þingvöllum kallaður ‘búandakirkjugarður’. Matthías Þórðarson reyndi að leggja merkingu í þessi brot og lagði til að á 11. öld hefðu verið tvær kirkjur á Þingvöllum, ein “búandakirkja” og önnur “þingmannakirkja” (nýyrði Matthíasar).

Matthíasi fannst ófært að þingmenn hefðu þurft að troðast inní kirkju Þingvallabónda, sem hann sá fyrir sér sem litla einkakapellu sem hefði verið reist skömmu eftir kristnitöku og þess vegna hefði verið mikil þörf á nýrri kirkju sem Ólafur helgi hefði gefið þjóðinni og hefði hún þjónað þingheimi til 1118 er hana braut í ofsaveðri. Síðan þá hefði aðeins verið búandakirkja á Þingvöllum. Matthías taldi sig meira að segja geta stungið upp á hvar þingmannakirkjan” hefði verið: á hólnum þar sem núverandi kirkja er. Sú tilgáta byggði mest á því að stétt sú sem talað er um sunnan undir kirkjunni í Ljósvetninga sögu fannst honum ómögulega geta verið í kirkjugarðinum þar sem “búandakirkjan” hefur jafnan verið og fannst honum það eiga betur við uppi á hólnum. Hugtakið “búandakirkjugarð” má skýra með því að kirkjugarðurinn á Þingvöllum hafi á 11.-12. öld verið einkakirkjugarður, að þar hafi aðeins heimilismenn Þingvallabónda átt rétt á legi, en fyrir aðkomumenn sem dóu um þingtímann hafi þurft að finna leg annarsstaðar. Slíkar takmarkanir voru algengar á 12. og jafnvel 13. öld eins og fjölmargir máldagar sýna, og hurfu ekki fyrr en sóknaskipulagið var orðið fast í sessi í lok 13. aldar.

Um staðsetningu hinnar fyrstu kirkju er heldur ekkert vitað en mestar líkur eru á að kirkja sú er Alexíus Pálsson vígðist til í byrjun 16. aldar hafi staðið mjög lengi á sama stað, hugsanlega allt frá byrjun 11. aldar. Sú kirkja mun hafa staðið í kirkjugarði þeim sem enn er á árbakkanum vestan við bæinn. Ekki er vitað hvar í honum nákvæmlega, né hvort garðurinn hefur færst eitthvað til á umliðnum öldum, sem alls ekki er ólíklegt.
Elstu kirkjuleifanna gæti því verið að leita í miðjum kirkjugarðinum sem nú er, og er þá tæplega mikið eftir af þeim, því grafir hafa verið teknar þar um aldabil og var garðurinn talinn útgrafinn um síðustu aldamót. Hafi kirkjugarðurinn verið færður til, t.d. fjær árbakkanum þá gæti kirkjuleifanna verið að leita vestan við núverandi kirkjugarðsvegg.

Páll Vídalín segir frá því í skýringum yfir fornyrði Jónsbókar að Alexíus Pálsson hafi, sennilega í kringum 1520, fært kirkjuna úr kirkjugarðinum og upp á hólinn þar sem hún hefur staðið síðan, norðan við bæinn, vegna vatnsuppgangs í kirkjugarðinum. Páll bætir því við að kirkjan hafi í fornöld staðið á hólnum þangað sem kirkjan var færð á 16. öld.
Máldagar og vísitasíur Þingvallakirkju gefa engar vísbendingar um staðsetnignu kirkjunnar en elsta lýsing hennar er í máldaga Brynjólfs biskups frá 1644. Þá hefur kirkjan verið nýlega uppbyggð.

Séra Engilbrikt Nikulásson var prestur á Þingvöllum 1617-1668 og hefur sennilega reist þessa nýju kirkju um 1640. Næst er til afhending Þingvallastaðar frá 1678.
Næst var kirkja og staður afhent 1703 og er kirkjan þá talin vera í hálfu sjötta stafgólfi alþiljuð.
Svo virðist sem eitthvað hafi kirkjunni verið breytt og hún prýdd, m.a. með glerrúðum en þó virðist þetta vera í grundvallaratriðum sama húsið og lýst er 1644 og 1678.

Árið 1726 er kirkjan enn með sama móti en er þá talin “ad widum æred gomul, fuen og hláleg…“. Þarna er í fyrsta skipti sem getið er um grjótveggi um Þingvallakirkju en ekki er þó annað að sjá en að kirkja sú sem sr. Engilbrikt reisti um 1640 hafi verið með hlífðarveggjum úr torfi og grjóti að norðan og sunnan.

Sr. Markús Snæbjörnsson, sá sem lögfesti Þingvallaland með víðum ummerkjum og áður var getið, reisti nýja kirkju á Þingvöllum um 1740. Hann tók við staðnum 1739 en í vísitasíu frá 1746 er kirkjan sögð “i 6 stafgolfum under Súd…“. Þessu til staðfestingar má nefna að Jón Ólafsson frá Grunnavík skýrir frá því að Markús hafi fundið í veggjarundirstöðum kirkjunnar, þá er hann byggði hana upp, annan þeirra steina með alinmáli sem voru í kirkjukömpunum og komið honum þannig fyrir í öðrum kirkjuveggnum að hann sæist, og má af því ráða að hann hafi byggt kirkjuna algerlega frá grunni. Þó fjöldi stafgólfa sé ekki áreiðanleg vísbending um stærð húsa þá má vera að þetta hús hafi verið ívið stærra en kirkja séra Engilbrikts frá um 1640.
Nákvæmari lýsing á kirkju sr. Markúsar er til frá 1750: kyrkian j siälfre sier, er j 6 stafgolfum, öll under Sud, alþiliud til beggia hlida“…
Ekki er getið um breytingar á þessari kirkju fyrr en um 1770 en 1772 hafði norðurveggur hennar verið hlaðinn upp en um það hafði verið kvartað þegar 1755 að hann væri lélegur og hefur eftir þessu að dæma ekki verið mikið vandað til verks við byggingu þessarar kirkju.

Árið 1776 er þess getið að langþiljur séu farnar að gisna og eina vanti og 1779 segir prófastur að kirkjan sé farin að ganga á torfveggina og þurfi viðréttingu og 1783 er svo komið að prófastur telur í vísitasíu að kirkjan þurfi við fyrstu hentugleika að reparerast. Það varð þó ekki fyrr en sumarið 1790 að sr. Páll Þorláksson lét byggja nýja kirkju á Þingvöllum. Sú kirkja virðist hafa verið jafnstór forvera sínum, 6 stafgólf, og mjög lík að öllu leyti enda voru viðir gömlu kirkjunnar endurnýttir að verulega leyti í hinu nýja húsi.
Samkvæmt mælingu frá 1845 var þetta hús 12×5 álnir að stærð eða 7,5×3,1 m, jafnlöng en heldur mjórri en kirkja sú er reist var 1859 og enn stendur.
Ekki er vitað að neinar meiriháttar viðgerðir hafi verð gerðar á kirkju þeirri sem nú stendur, sem fylgt hafi verulegt jarðrask. 1893 “er grundvöllurinn ókalkadur og sumstadar dálítið bilaður og þyrfti að bæta úr því innan skamms.” en 1901 “hefur kirkian fengið þá aðgerð að grunnurinn undir henni hefur verið steinlímdur.”
1911 bendir biskup á í vísitasíu að “eigi mundi fulltrygg hleðsla undir austurgafli kirkjunnar og væri rjett að ganga þar betur frá og þá um leið festa niður hornin á austurhlið.”

Árið 1923 er grunnmúr og tröppur kirkjunnar taldar mjög gallaðar og þörf fyrir bráðlega að gera við bæði húsið sjálft og grunninn. Ekki er vitað hvort ráðist var í þær framkvæmdir þá en einhverjar viðgerðir hafa verið gerðar á grunninum á þessari öld, múrhúð er horfin og hleðslur nú traustar að sjá.

Þó að kirkjugarðurinn á Þingvöllum hafi öðlast nokkra frægð í fornritum kemur hvergi fram hvar hann var á miðöldum. Elsta vísbending um það er sögn sú er Páll Vídalín skráði um kirkjuflutning Alexíusar Pálssonar um 1520 og er ljóst af henni að garðurinn hefur þá verið á þeim slóðum sem hann er nú, á árbakkanum vestan við bæinn. Hvort hann hefur haft sömu takmörk og nú er óvíst mál og vel er mögulegt að hann hafi verið færður til austurs í tímans rás.
Garðsins er fyrst getið í vísitasíu 1750 og er þá að einhverju leyti bilaður, en ekki kemur fram hvar eða hversu mikið. 1776 er kirkjugarðuinn lágur og sumstaðar fallinn en 1779 er byrjað að laga hann.

Árið 1781 er garðurinn hins vegar talinn mjög hrörlegur, en þá kemur fram að hann sé spölkorn frá kirkjunni. 1783 hefur garðurinn allur verið endurhlaðinn “fyrir utan litid sticke i utsudurhornenu” og er nú ekki getið um galla á honum fyrr en 1808 en þá er garðurinn að sunnanverðu fallinn.
1829 er garðurinn allur talinn í sæmilegu standi utan hvað að grind vantar í sáluhlið sem nú er getið í fyrsta sinn.
1836 telur prófastur að kirkjugarðurinn þurfi að uppbyggjast og 1844 var búið að hlaða upp tvær hliðar garðsins og búið að flytja torf til hinna tveggja. 1852 er kirkjugarðurinn sæmilega standandi nema norðurhluti austurhliðar er fallinn og var ekki búið að bæta úr því 1854 en 1856 er hann allur uppistandandi og umbúningur á kirkiugarðshliði sæmilegur.
1860 er “kyrkiugardrinn … allr standandi, en vída galladur og sumstadar of lágr” en næstu ár til 1873 er hann talinn í góðu standi.
1873 er “kirkiugardurinn … vida farinn ad skekkjast en einkum er útnordur horn hans, og partur sá, sem er fyrir vestansáluhlid á sudrkanti mjóg brostid. 1875 var kirkjugarðurinn endurhlaðinn en 1890 var talið að byggja þyrfti upp suðurhliðina og hækka vesturhliðina og er þess enn getið 1893 en 1895 hafði garðuinn fengið þá aðgjörð að hann áleitst í góðu lagi.
Árið 1899 er “kirkjugarðurinn … vel stæðilegur og sáluhlið nýaðgjört, garðurinn er orðinn útgrafinn og hefur verið fengið leyfi biskups til að taka upp nýjan grafreit og presturinn gefið kost á grafreitsstæði í túninu og efni í girðingu til afnota. En sóknarmenn hafa heldur kosið að fylla upp garðinn með mold og hefur þegar verið byrjað á því. Verður nýjum kirkjugarði því frestað um óákveðinn tíma.” Þrátt fyrir þetta hafði næst er vísiterað var 1901, ekkert verið fyllt af kirkjugarðinum “enda hefur þess ekki verið þörf.” Á næstu árum virðist ekkert hafa verið gert við garðinn enda hálft í hvoru búist við að ákvörðun yrði tekin um að færa garðinn eða fylla hann upp.
Í kjölfar kirkjulaga 1907 er málinu vísað til safnaðarfundar 1909 sem átti að ákvarða hvort meir eða minna yrði gert við garðinn. Ekki virðist þó hafa orðið mikið úr því og í biskupsvísitasíu 1911 er kirkjugarðurinn sagður “allur útgrafinn og mjög rakur. Talið helst ráðlegt að hækka garðinn og fylla moldu. Garðurinn er nú allvel girtur og er í byggingu það sem eptir er, og verið að setja nýtt sáluhlið, girðingin er úr torfi og grjóti.”
Árið 1913 er verið “að gjöra við kirkjugarðinn sem enn verður á sama stað og er langt komið að hlaða girðinguna kring um hann, verður svo sléttur vír settur ofan á hana.
Árið 1915 er kirkjugarðurinn “sem talað hefur verið um að færa … enn á sama stað og er 1 veggurinn óupphlaðinn, sem væntanlega verður gjört bráðum … Óráðið er enn hvar nýjum kirkjugarði verður komið fyrir, en nefnd sem safnaðarfundur hefur kosið hefur það til meðferðar.” Þrátt fyrir þessa innreið lýðræðisins í sóknarstarf Þingvallasveitar þótti prófasti rétt að bæta því við að “Í bráðina mundi að líkindum nægja að fylla upp nokkurn hluta kirkjugarðsins.”
1928 hefur verið gerð sú breyting á kirkjugarðinum “að girðingin að vestan og norðan hefir verið færð út þannig, að nú er garðurinn hornréttari en áður var. Yfirleitt er girðingin um garðinn stæðileg, en þó þarf að hækka hina nýju hleðslu á norðurhlið.”

Ekkert hafði verið gert við garðinn 1937 en Matthías Þórðarson greinir frá því að “ … skömmu fyrir lýðveldishátíðina … 17. júní 1944, [hafi] hinum gamla kirkjugarði þar [verið] gerbreytt. Hafði hann til þess tíma haft á sér hinn sérstaka, þjóðlega svip, með grasi-grónum leiðum hlið við hlið. Voru þau nú öll færð í kaf eða þeim jafnað við jörðu. Nokkur minningarmörk standa þó hér og þar upp úr flatneskjunni og sýna, hvar hinn fornhelgi búandakirkjugarður var.”
Kirkjugarðsveggurinn er enn úr torfi og grjóti og hefur garðurinn verið færður út að hluta að norðanverðu en aðrar hliðar eru með því sniði sem gengið var frá 1928. Suður og austurhliðar eru sennilega á sama stað og þær hafa verið um langa hríð.